Neerlandia. Jaargang 37

Voetspoor der vaderen

Nederlandsche invloed in het buitenland in het verleden.
IX.

De krachtige ontwikkeling van de Hollandsche en Friesche scheepvaart, die het later de Hanze zoo lastig maakte en haar een doorn in het oog is geworden, is in den, beginne door vele Hanzesteden zelf bevorderd. Zij konden voor hun goederenvervoer op de Hollandsche en Friesche schepen, meestal goedkooper terecht dan op hare eigen schepen en maakten er daarom veelvuldig gebruik van. Daarbij kwam dat de oostelijke steden, vooral Dantzig, de door Lubeck uitgeoefende voogdij slechts noode verdroegen, en zich hoe langer hoe meer daaraan onttrokken door rechtstreeks handel met het Westen te gaan drijven. Dantzig onderscheidde zich daarbij als groote uitvoerhaven van graan, waaraan het Westen behoefte had. Het gevolg was dat de Nederlanders zich steeds meer op de vrachtvaart gingen toeleggen en daarbij van hunne handelsbetrekkingen gebruik maakten voor de uitvoerproducten hunner zich meer en meer ontwikkelende nijverheid, vooral op het gebied der textielnijverheid. Op dit gebied begonnen zij langzamerhand Brugge, de stapelplaats van de Hanze, geduchte mededinging aan te doen. Wel waren de Hollandsche goederen in den beginne van mindere hoedanigheid dan de Vlaamsche, maar ook daarin kwam gaande weg verbetering. Hoezeer de Hanze zich ook inspande het monopolie in den Bruggeschen lakenhandel te behouden, de Hollandsche industrie, vooral de Leidsche, won steeds meer veld. Ook een in later jaren door de Hanze doorgedreven verordening, waarbij stapeldwang te Brugge voor alle lakens werd voorgeschreven, trof op den duur geen doel. De verbonden steden hielden er zich zelf niet aan; de door de Hollanders voorgestane vrije handel, die het meest hun eigen belangen diende, behaalde ten slotte de overwinning. De omstandigheid, dat de Hollandsche en Vlaamsche gewesten na 1433 onder denzelfden Heer stonden, die daarom niet alleen met de belangen van Brugge, maar ook met die der Hollandsche steden had rekening te houden, kwam hun daarbij in niet geringe mate ten goede.

Een ander artikel, waarmede zij de Hanze concurrentie aandeden, was het zout, dat uit West-Fransche havens door hen naar het Oosten en naar Bergen werd gebracht, terwijl in vroeger tijden de Lüneburgerheide dit uitsluitend leverde.

Het meest werd den Hollanders door de Hanze kwalijk genomen, dat zij steeds meer handel gingen drijven op de gehate, zg. ‘Klipphafen’, welke niet bij het Verbond waren aangesloten en vermochten door te dringen in het achterland van sommige steden, om handel te drijven met de bewoners dier streken, geheel buiten de Hanze om.

Waren de Hanze-steden in oorlog, zooals in 1426-1435 met Denemarken - Noorwegen, dan streefden de Hollanders er naar neutraal te blijven en te profiteeren van de belemmeringen, die de Hanseatische scheepvaart ondervond. Verzetten zich de Hanze-steden daartegen,

[p. 146]

door aan de Hollandsche schepen moeilijkheden in den weg te leggen of door hun kapers te doen buitmaken, dan hadden de Hollanders den steun achter de hand van den machtigen hertog van Bourgondië. In 1438 kwam het tot een openlijken oorlog met de Hanze; wel werd in dien oorlog niet veel gevochten, maar het eindresultaat was gunstig voor de Nederlanders; de pogingen van Lubeck en de Windische steden, om de Sont door de Denen voor de Hollanders te doen sluiten, mislukten geheel. Een groot nadeel in dezen krijg was voor de Hanze, dat de weg naar Brugge en naar de Fransche zouthavens, langs de Hollandsche kust liep; hiervan werd dan ook door de Hollanders gebruik gemaakt om een vloot van 23 Pruisische en Lijflandsche schepen buit te maken. Het laatste was echter eigenlijk een onrechtmatige daad; de Pruisische en Lijflandsche steden, hoewel bij de Hanze aangesloten, deden nl. niet mede aan den oorlog tegen Holland; de inbeslagneming van die schepen is dan ook door de eigen regeering als onrechtmatig erkend, terwijl daarvoor schadevergoeding is betaald.

Dat de Oostelijke steden - zoowel de Lijflandsche als de Pruisische - niet mede deden, was, zooals reeds vroeger gezegd, daaraan toe te schrijven, dat zij de vaart van de Hollanders niet missen konden; dat hare belangen niet samen liepen met die van Lubeck en de Wendische steden, waarbij nog kwam, dat de Pruisische steden, niet geheel onafhankelijk waren, doch stonden onder den Grootmeester der Duitsche Orde, later ten deele onder den Poolschen koning, als landsheeren, wier gezindheid dus ook van invloed was. Dientengevolge werkten zij in vele gevallen niet met Lubeck samen bij, tegen de Hollanders genomen maatregelen en soms zelfs openlijk tegen. Zoo ook hier. Voor de Hollanders een niet gering voordeel.

Een ander voordeel voor de Hollanders was, dat de Deensche koningen gaarne hunne mededinging tegenover de Hanze zagen, hen als welkome bondgenooten tegen de machtige Wendische steden beschouwden, en daarvan herhaaldelijk door het schenken van voorrechten, deden blijken. Zoo schonk bijv. koning Jan II in 1498 aan de stad Amsterdam vrijen handel op Noorwegen, met name Bergen; uit dankbaarheid waarvoor die stad in 1502 aanbood hem met schepen bij te staan tegen de Zweden, die Stockholm belegerden. Dergelijke voorrechten waren reeds vroeger aan andere Hollandsche steden geschonken.

De verhouding tusschen de Hollandsche en de Wendische steden bleef sedert de eerste helft der 15de eeuw vijandig; ook al was er slechts nu en dan openlijke oorlog tusschen beide partijen, toch werden telkens onder het een of ander voorwendsel, over en weer schepen buitgemaakt; zoo werd in 1510 tijdens den oorlog tusschen Johan II van Denemarken en de tegen hem in opstand gekomen Zweden, die door de Lubeckers ondersteund werden, zelfs een handelsvloot van 100 Nederlandsche schepen, die het waagden met de Denen handel te drijven, uiteengejaagd en gedeeltelijk buitgemaakt.

Bijzonder ernstige verwikkelingen hadden plaats tijdens de regeering van Christiaan II, bijgenaamd den tyran. Deze geschiedenis is vooral voor de Nederlanders van groot belang geweest, omdat zij het keerpunt is geworden in de machtsverhouding tusschen de Hanze en de Hollanders; waren voorheen de Wendische steden de sterkste partij geweest, en hebben zij van de verwikkelingen gebruik willen maken om hunne oppermacht aan de Oostzee voor goed te vestigen; de zaak is anders verloopen dan zij gewenscht en verwacht hebben; het is het begin geweest van den achteruitgang en het latere verval van den machtigen handels- en stedenbond.

Ik moge de daaraan voorafgaande geschiedenis met een enkel woord in herinnering brengen.

Bij de Unie van Calmar van 1397 was het aan Margaretha, de Semiramis van het Noorden, gelukt koningin van de drie Scandinavische rijken te worden, met de bepaling dat de drie kronen ook op haren opvolger zouden overgaan. Een ordelijke toestand heeft echter na haren dood in 1412 nooit bestaan; een eeuw lang van bijna onafgebroken opstanden en burgeroorlogen is op hare regeering gevolgd, tot in 1513 Christiaan II, gehuwd met een zuster van den lateren keizer Karel V, heer der Nederlanden en koning van Spanje, den troon beklom en als koning van Denemarken en Noorwegen werd gekozen. Na een jaren langen strijd overwon hij de opstandige Zweden en werd in 1520 ook tot koning van Zweden gekroond. Op beestachtige wijze koelde hij, na de inneming van Stockholm, zijn wraak op de Zweedsche aristocratie, die de ziel van den opstand was geweest, de z.g. ‘Stockholmsche bloedbruiloft’.

Hoewel een tijdlang, uit vrees voor de wraak van den bloeddorstigen koning en zijn talrijk Deensch leger, met lamheid geslagen, kwanten de tot wanhoop gebrachte Zweden, op nieuw in opstand, onder aanvoering van Gustaaf Wasa, een bloedverwant van de beroemde Stures, daarbij gesteund door de Lubeckers, Toen kort daarop ook de Deensche adel in zijn eigen land tegen den koning in opstand kwam, en Frederik van Sleeswijk-Holstein tot koning uitriep, werd het Christiaan te machtig en vluchtte hij naar de Nederlanden, om de hulp van zijn zwager in te roepen. Hoewel die hulp niet daadwerkelijk werd verleend, en de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk maatregelen trof tot voorkoming dat hij de Nederlanden als basis voor het heroveren van zijne rijken ging gebruiken, beschouwden toch de Lubeckers de Nederlanders als vijanden en benadeelden hunnen handel op ernstige wijze; de Sont werd voor hunne scheepvaart gesloten en de Nederlandsche kusten werden door Lubecksche oorlogsschepen bekruist. Daartegenover stonden zij vrijwel weerloos, omdat zij geheel door den oorlog van den keizer tegen Frankrijk in beslag waren genomen. Tot overmaat van ramp, viel Christiaan, woedend omdat de landvoogdes hem belet had schepen uit te rusten, met een in Oost-Friesland geworven troepenmacht, in de Nederlanden, waarbij o.a. Alkmaar deerlijk geplunderd werd, en hij trok eerst terug, nadat hem een groote geldsom, die hij beweerde van den keizer te vorderen te hebben, was uitbetaald en 12 schepen waren geleverd.

In 1531 slaagde hij er in met een vloot uit Medemblik uit te zeilen. Zijn poging om na eene landing in Noorwegen, van daaruit zijn rijken te heroveren, mislukte. Hij werd in het volgend jaar door de Denen gevangen genomen en heeft zijn verder leven in gevangenschap moeten doorbrengen.

De keizer had inmiddels de handen weer vrij gekregen; een sterke Nederlandsche oorlogsvloot kon uitzeilen, om voor de staatsbelangen op te komen; het kwam tot onderhandelingen, zoowel met Frederik als met de Lubeckers, die een voorloopig einde maakten aan de vijandelijkheden. Bij die onderhandelingen verwekte het bij de Lubeckers groote ergenis, dat de Deensche koning, wiens belang het meebracht, op den duur den Hollanders niet te veel bezwaren in den weg te leggen, ongenegen was aan de eischen zijner Lubecksche bondgenooten toe te geven, en een verdrag met de Hollanders sloot, dat naar hunnen zin voor dezen veel te voordeelig was. Hierbij trad vooral op den voorgrond een, uit

[p. 147]

Hamburg afkomstige, democratische, Lubecksche volksleider Jurgen Wollenwever.

Bij de onderhandelingen, zijn zin niet krijgende, vatte deze het plan op, in Denemarken en Holstein de heerschende machten door Lubeck onderste boven te doen werpen, om aan de stad een overheerschende positie aan de Sont te verzekeren en zoo het overwicht van Lubeck en de gelegenheid het Oostzeeverkeer te regelen, voor goed te vestigen.

Oorspronkelijk had men succes, doch toen ook Gustaaf Wasa, beducht voor de al te eerzuchtige plannen der Wendische steden, zich daartegen keerde, liep de zaak geheel mis. Lubeck werd nauw ingesloten en tot het sluiten van vrede gedwongen. Kopenhagen, dat op de hand der Lubeckers was, moest zich aan den Deenschen koning Christiaan III, opvolger van Frederik, overgeven, en Wollenwever boette zijn vermetelheid met den dood op het schavot.

Voor de Nederlanders bracht de uitslag alles, wat zij maar hadden kunnen wenschen. Zij behielden alle voorrechten, die hun vroeger waren toegestaan. Voor Lubeck en de Wendische steden was het toppunt hunner macht voorbij; zij hielden zich voortaan meer op den achtergrond. In een oorlog, eenige jaren later, van 1542-1544, door Christiaan III met zijne bondgenooten Frankrijk en Kleef, tegen Karel V gevoerd, waagden zij zelfs geen poging om hun verzwakt overwicht te herstellen; zij waren reeds blijde eenigszins behoorlijk hunne neutraliteit te kunnen dekken.

Met het afnemen van de macht der Hanze en het toenemen van de macht der Hollanders, veranderde langzamerhand ook de gezindheid tegen de laatsten; in het begin der 17de eeuw was deze zelfs gunstig geworden. Tijdens den Calmar-oorlog, tusschen Zweden en Denemarken, sloten de Lubeckers in 1613 een verbond met de Republiek om zich tegen de willekeur van den Deenschen koning Christiaan IV te verzetten; in 1615 trokken Lubeck en eenige andere Hanze-steden, met Nederlandsche hulp te velde, om Brunswijk te ontzetten, dat door den zwager van den Deenschen koning, zeer tot schade van de belangen der Hanze, belegerd werd. In 1628 weigerden de steden deel te nemen aan een expeditie van de keizerlijke troepen onder Wallenstein, tegen de Nederlanden.

Van de Hanze was voor de Nederlanders niet veel meer te vreezen. Denemarken was in de tweede helft der 16e en de eerste helft der 17e eeuw, de vijand, waartegen men steeds op zijn hoede moest zijn, zooals later Zweden, toen het Denemarken over het hoofd groeide. Het ging om de Sont, waar men geen zelfden heer en meester aan beide oevers wilde zien, en waar men zich niet aan elke willekeurige tolheffing, door den Deenschen koning, wenschte te onderwerpen. Het ‘verdeel en heersch’ werd door de jonge, krachtige Republiek, voortaan in practijk gebracht, daarbij, zoo eenigszins mogelijk, zorgende, dat ‘de sleutels van de Sont te Amsterdam lagen’!

Wat er in de volgende jaren om de Sont te doen geweest is, komt vanzelf ter sprake in volgende artikelen, bij de bespreking van Nederlandsche betrekkingen tot Zweden en Denemarken.

Uit het voorgaande zal het duidelijk zijn, waarom in Dantzig en andere Duitsche steden langs de Oostzee zoo veel meer sporen van Nederlandschen invloed zijn achtergebleven, dan in Lubeck. Lubeck is in de Hanze de groote vijand van de Hollanders geweest; als hoofd van de Hanze, heeft het de opkomst van den Nederlandschen handel en de Nederlandsche scheepvaart, met groote geestkracht bestreden en dien strijd eerst gestaakt, toen het gevoelde overvleugeld te zijn en de nutteloosheid van verder verzet inzag. Dantzig en de Oostelijke steden zijn gedurende een groot gedeelte van dien strijd meer vriendschappelijk dan vijandig tegen de Nederlanders gezind geweest. Het is dus licht te verklaren, dat bij de geloofsvervolgingen in de 16e eeuw, Lubeck en de Wendische steden hunne poorten gesloten hielden, terwijl de Noordzee- en de Pruisische steden, de vluchtelingen opnamen, en dat in laatstgenoemde de Nederlandsche invloed op economisch en op kunstgebied, zich veel sterker heeft doen gelden dan in Lubeck.

F. DEKKER.

(Wordt vervolgd.)