Neerlandia. Jaargang 26

Nederland.

Dr. F. Buitenrust Hettema † (1862-1922).

‘Het individu houdt zijn rechten’ is een van de eerste zinnen uit het Ontwerp tot de Minister van Oorlog gericht door ‘Het Algemeen Comité tot Ontwikkeling en Ontspanning van de Geïnterneerden in Nederland’ in 1914. Het stuk is door Hettema, de voorzitter, geschreven; dit zinnetje tekent zijn geest. Van 't begin van zijn optreden af heeft hij voor zich zelf zijn individuele rechten gehandhaafd en er voor gevochten: als leraar, toen hij een nieuwe methode bij 't onderwijs eiste en toepaste, die ook weer de ontplooiing van het individu en zijn taal beoogde. Hij zelf heeft er voor geleden; tot driemaal hebben ze geprobeerd hem er om te ontslaan, na de derde poging heeft Minister Heemskerk ‘souvereiniteit in eigen kring’ ook hierin geëist en hij kon doorgaan; maar dat was in 1912. Toen had hij (sedert 1885) zijn methode al gemaakt tot die van de jongeren onder de leraars. Ook toen hij het nodig vond op de voorpost te Gent te gaan staan als professer en daarin zag een bolwerk - wellicht later! - tegen 't overheersend Germanendom, en, nu al, een bewijs met de daad voor de Franskiljons van België, dat er in het ‘Vlaams’ (Nederlands) les gegeven kon worden ook aan een Hogeschool; ook toen ging hij, om de Vlamingen te helpen. Anderen mochten dit anders zien, zo zag hij het en - bij heengaan en terugkeren is hij er om gehoond; de autoriteiten hebben hem echter gehandhaafd op de plaats, die hem als wetenschappelik man toekwam, te Utrecht als (de enige) Privaat Docent in de Friese Taal en Letterkunde. Zij hebben hem als zodanig dus wel gewaardeerd. Maar droevig was het te zien, dat al wat hij gedaan had voor taal en volk vergeten leek bij zijn graf: geen enkel van de grote lichamen, waaraan hij zich gegeven heeft, behalve het Selskip for Fryske Tael- en Skriftenkennisse, de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis en de Vereniging tot Vereenvoudiging van onze Schrijftaal, had een vertegenwoordiger bij het graf, waarin hij de 10de Oktober 1922 werd neergelegd. Hij zelf heeft er zich niet tegen verzet; de anderen hebben hem alleen laten trekken en - ik kan niet helpen, dat ik het zo zien moet - wegens Gent.

Dat hij het individu in zijn rechten wilde handhaven strekte zich ook uit tot de volken als individuen en zo sprong hij voor de bedreigden in de bres en had tevens voorliefde voor de sterke individuen onder die volken. Zo werkte hij o.a. in Bredero, Bilderdijk, de schrijvers van de Reinaert; zo trok hem van Lennep aan, omdat Busken Huet hem had aangevallen. Zo nam hij het dus, als Fries, in de allereerste plaats voor dit achteruitgeschoven volk op met zijn rijke taal en letterkunde, de

[p. 146]

eeuwen door: van de 12de tot de 20ste, tot ons gekomen. En in zijn boekerij en talrijke geschriften, die naar Leeuwarden gaan, naar de Provinciale Bibliotheek, vindt men o.a. een Geschiedenis van het Friese Lied en een (in 3 dln) van de Friese taal en Letterkunde, waaronder een ‘Paedwizer’ (Wegwijzer door die Letterkunde) vooral van belang is: een uitgever kon in deze dure tijden niet gevonden worden.

Hij was allereerst Fries met alle eigenaardigheden, scherp in 't opmerken, ook wel in 't spreken, met kinderlik-blij gevoel voor humor, met rake woorden op zijn lippen, die niet iedereen begreep, met een warm hart voor wat groot en groots, uitblinkend was. Maar dat zelfde gevoel voor het individu deed hem de verdrukten meer zoeken dan de zelfstandigen, dus meer de Afrikaners (hoe genoot hij zelf bij verhalen van De Wet e.a!) en de Vlamingen dan de Hollanders. Deze wisten het zelf zo goed: van hem moesten ze niets hebben; dit in tweeërlei zin. En toch, hij gaf hun: hij verbeterde ons hele onderwijs in de moedertaal door zijn woord, door zijn voorbeeld, door zijn boeken (Dr. B's Analecta's 8 dln, opgezet als tien, maar 6 en 10 zijn nooit uitgekomen); hij bracht in ruimer kringen beter taalbegrippen en zijn Tijdschrift Taal en Letteren (16 Jaargangen!) heeft menigeen de ogen geopend; hij was de geestelike vader van de Zwolse Herdrukken met modeluitgaven; hij heeft zijn schouders onder de Vereenvoudiging van ons spellingstelsel gezet, van den beginne af; hij was lang lid van het Hoofdbestuur dat daarvoor streed; hij greep ook terstond het denkbeeld aan van Hippolyte Meert van een Algemeen Nederlands Verbond en zat al in 't bestuur daarvan, toen dat van Kiewiet de Jonge in 1897 gesticht werd en met het eerste samen vloeide; is later lang Groepsbestuurder gebleven (voor Nederland), zat in de Groepsraad (voor Zwolle) en was daar een van de bindende elementen, die, hoewel van neiging tot de linksuitersten behorende, toch de studenten lang wist vast te houden, omdat hij het treurige van een scheuring inzag en zij hem hun grieven vrijmoedig openbaarden.

Zo is van hem, toen hij door de tijdelike voorzitter van Groep Nederland met Mr. S.L.v.d. Vegte en F.v. Soest in de feestkommissie benoemd werd voor 't A.N.V., terstond een groots opgezet plan ter tafel gekomen, in Maart al, dat sedert wel weer verdwenen zal zijn, nu de Heer v. Soest niet meer lid is van het A.N.V., de Heer v.d. Vegte ziek is en de maker van het plan overleden. Maar het was een plan, het A.N.V. waardig, tegelijk flink Nederlands èn Groot-Nederlands.

Zo heeft hij tot het laatste toe aan het A.N.V. gedacht: nog op zijn sterfbed verzocht hij mij het ontwerpje bij zijn papieren te zoeken en het ruimer bekend te maken. De N.R. Ct. vond echter het plan te ‘embryonaal’ - ja, de ontwerper had het niet zelf bezield kunnen uiteenzetten! - om het op te nemen. Op zijn sterfdag kreeg ik het terug. Achterna zal het de Redaktie misschien gespeten hebben Vooral het A.N.V. moet hem blijven eren als een van de grote stuwers en het was goed gezien, dat de Voorzitter hem op de laatste Groepsdag herdacht, maar jammer, dat er bij het graf te Midlum bij Harlingen geen Groepsraadslid tegenwoordig was om aan die gevoelens uiting te geven. De Fries Hettema is tot de Friese aarde teruggekeerd, maar zijn geest zal blijven doorwerken door alle Dietse landen met twee van zijn woorden: ‘'t Individu houdt zijn rechten’ en ‘Sljucht en Rjucht dot giet er mei’ (Slecht en recht is het beste).

Haarlem, 19 Okt. 1922.

J.B. SCHEPERS.