Neerlandia. Jaargang 20

Oost-Indië.

Indische oudgastentaal,
door S. Kalff.

I.

Dattet Hof te Bruyssel eens banden al de uytheemsche woorden,
Dat yegelyck most gaan daar sy eygen zyn, of daarse thuys hoorden,
Wat souwer een goetje vertrecken: gantsch lyden! hoe kaal
Souwen de Brabbelaars staan kycken met haer arme jottoose taal:
Maar nou zynse hier so vermaagtschapt dat mense niet sou konnen scheyen,
Al hadje al de geleerden, Professoren en Doctoren van Leuven en van Leyen.

Deze repliek van den knecht Robbeknol in den Spaanschen Brabander ware alleszins van toepassing geweest op het Nederlandsch, gelijk het in de 17de eeuw in Indië gesproken en geschreven werd.

De vroegere Nederlandsche generaties in den lande van overzee bekreunden zich meer om de zuiverheid van Spaansche matten en dukatengoud, dan om de zuiverheid van taal. En in het verhaspelen van die taal gaf vaak de regeering het voorbeeld^*); men heeft er de indische Statuten, Keuren en Ordonnantiën slechts op na te slaan, de jaargangen van het Ned. Ind. Plakaatboek, het Dagh-register van het Casteel Batavia, de Realia, enz. om te ervaren welke zonderlinge taalvormen destijds de gangbare waren en van hoogerhand, door het slechte voorbeeld zelf, in zwang werden gebracht.

Het koloniale Nederlandsch nam in den loop des tijds en bij het drukke scheepvaartverkeer der O.-I. Compagnie allerlei vreemde woorden in zich op. Wanneer reeds in het Nederlandsch, gelijk het in Nederland gesproken werd, tal van woorden waren aan te wijzen afkomstig uit het Arabisch, Hebreeuwsch, Chaldeeuwsch, Perzisch en Turksch^*), wat moest er van de taal terecht komen in eene kolonie, die handelsbetrekkingen onderhield met talrijke overzeesche ‘buitencomptoiren’ en waar het mestiezen-element weldra een belangrijke factor werd! Ze werd tot een polyglottisch allegaârtje, een kluwen waarin de Hollandsche kern doorvlochten en omzwachteld was met de spraakgebruiken van een dozijn oostersche volken. Voor Nederland werd de orientalische afkomst aangewezen van zooveel woorden of zegswijzen, welke onze onkunde of onze goedgeloovigheid ons doet aanzien voor goed-Hollandsch en op den grond zelf geboren. Voor de kolonie werd taalvervalsching op zooveel ruimer schaal gepleegd. Het ‘grimmelt’ in de officieele bescheiden en oude reisjournalen van basterd-Maleische uitdrukkingen, van naar den Maleischen snit verhaspeld Hollandsch met een bijslag aan kromgetrokken Javaansch. Soldaten- en ook matrozen-Maleisch prentten een merkbaren stempel op de spreekwijze van den Europeaan in de tropen; een lichtelijk te begrijpen daadzaak wegens de talrijkheid dier klassen tijdens de opkomst van het Nederlandsch gezag, in een tijd derhalve toen de schakeeringen van het naar Indië overgebrachte Hollandsch zich begonnen af te teekenen. En onder die geïmporteerde uitdrukkingen waren er genoeg die verrieden, dat ze slechts afkomstig konden zijn van Compagniesdochters en van Jan Rap en zijn maat. Want die Jan was een goede bekende van vroegere indische geslachten; een bij wien men gaarne ging borgen in eene periode, toen ettelijke gouverneurs-generaal uit dien stand voortkwamen.

Een ruim aandeel in de vervorming zoowel van de Nederlandsche als van de Maleische taal kwam toe aan het Portugeesch. Dit had de oudste brieven; gelijk op het gebied van den oceaan waren ook op het taalgebied de landgenooten van Hendrik de Zeevaarder onze voorloopers. Woordvorming en uitspraak kwamen in menig opzicht overeen met die van het Maleisch; daardoor was 't gemakkelijk overplanten. Talrijk zijn dan ook de woorden van Portugeeschen oorsprong, overgegaan in de lingua franca van den O.-I. Archipel. En wat het Nederlandsch betreft, de afstammelingen der oude Portugeesche conquistadores waren door heel Indië verspreid, meer dan de ‘afzetsels’ der Spanjaarden; zij drukten hun stempel op de zeden en drongen hunne taalvormen op aan het dagelijksch verkeer. Omstreeks het midden van de 17de eeuw had de Portugeesche taal, ofschoon geenszins het Portugeesch van een Camoëns, de overhand op de

*) Niet alleen in Indië, maar ook in het moederland. Het heeft, de goeden niet te na gesproken, waarlijk niet aan onze hofkringen en dus ook aan de deftigen, gelegen, dat in de 18de eeuw en vooral in den Franschen tijd het Hollandsch nog elders dan in de volksbuurten zich krachtig heeft gehandhaafd. En wat onaandoenlijkheid bij bewindsmannen voor de beteekenis der nationale taal, ook thans nog berokkent, dat leert ons de geschiedenis van het huidige Zuid-Afrika. Red.

*) Prof. Dozy. Oosterlingen.

[p. 234]

Nederlandsche. Te Batavia werd sedert 1634 geregeld godsdienstoefening in die taal gehouden, ondanks dat de gouverneur-generaal Cornelis v.d. Lijn beproefde er een eind aan te maken. Bewindhebbers in 't vaderland beslisten, dat de dienst in die taal moest worden ‘hervat en gecontinueerd’¹⁾. Er was een Portugeesche Binnenkerk en een Portugeesche Buitenkerk; niet minder dan veertig predikanten hielden achtereenvolgens in die taal hunne godsdienstoefeningen, en twee hunner, Jacobus op den Akker en Augustinus Thornton Jr., deden dit jaren achtereen zoo vlijtig, dat ze er hun moedertaal bij vergaten, in zoover dat ze niet of moeilijk meer in 't Hollandsch konden preeken. Van de huisslaven leerden de europeesche kinderen 'n soort van kampong-portugeesch spreken, en opgegroeid (‘the child is father of the man’) brachten zij de kromspraak, waarbij zij grootgebracht waren, in de samenleving over. De bevaren chirurgijn Nicolaus de Graaff zegt dit duidelijk, en ook in zijn eerlijke zeemanstaal onomwonden, waar hij in zijn Oost Indise Spiegel van de indische dames²⁾ schrijft:

‘Sy zyn niet bequaam, of om beter te zeggen te luy dat sy haar eigen kinderen sullen opvoeden, maar bevelen deselve so dra sy geboren zyn aan een Swarte Min of een Slavenh..., die deselve soogt en opvoed; waarom de kinderen veel liever by haar Swarte Min en by de Slaven en Slavinnen willen zyn dan by haar ouders, vermits sy alle haar manieren van leven van jongs hebben ingesogen; want sy spreken so goed Mallebaars, Bengaals en basterd Portugees als de Slaven en Slavinnen, dat teweeg brengt dat sy, tot haar jaren gekomen zynde, nauwlyks een goed duits woord konnen uiten, of enige redenen voortbrengen of 't selve is met een lipse tyolyse³⁾ of basterd Portugese taal vermengd, om welke reden sy ongaarn met iemand d'Hollandsche taal sullen spreken; dog so 't gebeurde dat imand haar in Nederduits yets vraagde of enige redenen met haar tragte te wisselen, sullen sy sig gemeenlyk met een grimlag of noke save, dat is ik weet of versta 't niet, behelpen.’

Bij zulke toestanden vonden vele woorden, ontleend aan de taal der oude Lusitaniers, hun weg naar de Nederlandsche, of wat in Indië als Nederlandsch gold. Aldus mandor (mandador), sinjo (senhor), padri (padre), kwispeldoor (cuspidor), travaad (travado), gerenegeerden (renegados), marineu (marinho), kaaiman (caïmam), waarvan men zelfs, om de klankverwantschap met het Nederlandsch, schertsenderwijs ‘kaailieden’ maakte. Ook het woord betel was afkomstig van de Portugeezen, die 't uit het famil (kust van Malabar) hadden overgenomen. 't Was een ander woord voor sirih, het mengsel van tabak, areka, schelpkalk, gambir, kardemom, enz., gewikkeld in een sirihblad, 't welk de tanden zwart, het speeksel rood verfde, en de lippen met een zwartachtigen rand. Niettemin vond de javaansche dichter dit uitwendig verschijnsel aantrekkelijk genoeg om den mond der geliefde te vergelijken bij de klove van een door rijpheid gebarsten granaatappel. En men stond toen dichter bij javaansche aesthetica dan bij europeesche. Het gebruik was inzonderheid onder de vrouwen in zwang; wellicht mede opdat de sterke geuren van gambir en kardemom die andere, van petee en trassi afkomstig, mochten veronzijdigen. Of opdat van hen niet gezegd zou kunnen worden hetgeen de dichter van 't Kostelick Mal van Haagsche juffers zong:

Die tanden zyn te geel; wie sou het decksel soenen

Van sulcker peerlen doos?

De instrooming van dit vreemde dialect nam zoozeer toe, dat de regeering er zich mee bemoeide. Zij voorzag van die Portugeesche taal, ook uit plaatsnamen als Gorontalo, Menado, Tondano, Molukkos enz. kenbaar, ‘dat deselve eyndelyck d'overhant nemen ende onse vaderlantse tale t'eenmael onderdrucken soude, dat om vele ende gewichtige politycque consideratiën soodanich niet en behoort.’ Daarom vergunde zij aan de slaven, d.i. aan de voornaamste taalbedervers, dat zij het onderscheidingsteeken van een hoed mochten dragen indien zij de Hollandsche taal redelijk verstaan en spreken konden. Wie dat niet kon en toch een hoed droeg, zou strengelijk gegeeseld worden, met verbeurdverklaring van den hoed. Voorts mochten aan slaven, die aan Christen-eigenaars behoorden, geen brieven van vrijlating verleend worden wanneer ze niet in twee talen zwijgen konden; hun eigene en het Nederduitsch. Evenmin mochten inlandsche vrouwen, van die laatste taal onkundig, met Nederlanders huwen; en bij de benoeming van schutterij-officieren moest er op gelet worden dat die van de Mardijkers ‘matelyck Nederlandtsch connen spreecken’.

Onzeker is het of er veel zoogenaamde ‘lyffeigenen’ gevonden werden, die Hollandsch wilden leeren (van wie?) met een hoed als premie. Het was daarbij geen geringe opgave om inlandsche spraakorganen te vervormen tot ze Hollandsche woorden konden ledebraken; dat wist de regeering ook wel. Want de predikanten Caspar Wiltens en Sebastiaan Danckaerts hadden reeds in 1627 beproefd om de jeugd te Amboina Hollandsch te leeren, en die taal op scholen en kerken in te voeren, maar hadden 't moeten opgeven. De moeilijkheid voor inboorlingen bleek te groot; sommige papegaai-soorten uit die contreien waren buigzamer in de keel dan zij. Vaak ook leerzamer. Later, in 1660, beproefde men het op nieuw met 140 kinderen in 2 scholen, maar eveneens zonder vrucht. En 't geen men den kinderen niet kon leeren poogde men thans den volwassenen bij te brengen, met een hoed als premie!

De nestor der indische kroniekschrijvers, ds. Valentijn, geloofde dat men er wel verder mee zou zijn gekomen, waren de oude Hollandsche koloniënstich-

1) Volgens Van Troostenburg de Bruyn (De Herv. Kerk in Nederl. Indië) luidden de preekbeurten voor de tweede week van Jan. 1673: Zondag, vroegpreek Nederlandsch; voormiddag Portugeesch; namiddag Maleisch. Woensdagdienst Portugeesch; Vrijdag Maleisch.
In 't begin der vorige eeuw verdween de laatste Portugeesche gemeente in Batavia; de laatste dominee was Engelbrecht. Zie hierover en verder doorloopend de knappe en onderhoudende studie van Prick van Wely, Neerlands Taal in 't Verre Oosten. Van Dorp & Co., Semarang-Soerabaia, 1906. Red.

2) Dochters van in Holland geboren dames. Red.

3) Tyolyse (spr. tiolische) is bijvnw. van Thiool, een volksnaam van de kust van Coromandel. Zie Prick van Wely, blz. 11. Red.

[p. 235]

ters vlugger bij de pinken geweest. In zijne Beschryvinge van Batavia vermeldde hij:

‘De gemeene taalen van welke men zig op Batavia bediend, zyn de Portugeesche, lage Maleitze en Nederduitsche. Men heeft daar ook wel de Javaansche, Chineesche en alle de andere taalen der volkeren, die hier zyn, maar het is voor hunzelven dat zy die met hun eigen volk spreken, en verder werd er geen werk af gemaakt by andere; dog de Portugeesche en de Maleitze zyn de twee taalen waarmede men niet alleen op Batavia, maar zelf door gansch Indiën, tot in Persiën toe, met allerlei volken terecht kan raken. Men had egter beter gedaan met onze taal geheel en al, gelyk de Portugeezen de hunne van eersten af ingevoerd hebben, alomme waar zy quamen, mede in gebruik te brengen.’

Maar ook Valentijn zelf heeft tot de spraakmakende gemeente behoord. In zijn groot werk treft men woorden en geheele uitdrukkingen, somtijds schilderachtig genoeg, maar waarvan de taalrechters met die van het oude Batavia gemeend zouden hebben ‘dat het soodanich niet en behoort’. Hij gebruikt termen als ‘uitsnerken’ voor uilbraden, ‘grolwerk’ voor beuzelwerk, ‘dolschotig’ voor verwoed, ‘aftouwen’ voor afranselen, ‘matsen’ voor doodslaan, ‘vuylens nesten’ voor uitvluchten, ‘vertiert’ voor verhandeld, ‘sporrelingen’ voor strubbelingen, enz. Hij spreekt er van eene moeilijke zaak ‘in de beste vouw te slaan’, van een handel die ‘in frayen ploy’ gekomen is, van eene onderneming ‘in de ruynen brengen’ (doen mislukken), van iemand ‘blindhokken’ (zand in de oogen strooien), van ‘op zyn luymen leggen’ (op de loer liggen), van iemand ‘een knol in de muts douwen’ (bedotten), van lieden ‘die 't spek weg hebben’ (vergiftigd zijn) of die ‘om een luchtje geholpen’ (vermoord) worden. Men hoort hem gewagen van ondernemingen die ‘op een quade moer liggen’ (op een verkeerden grondslag rusten), van inlandsche christenen ‘opgewiegt in bygelovigheden’, en bij wier ketterij het geraden was om er ‘met de ruwe schoenen door heen te stappen’; voorts van eilanders welke den kost ophalen als ‘lorrendraaiers’ (smokkelaars) en niet schromen hun vijand een ‘koek te bakken’ (streek te spelen), ja een ‘Spaansche vyg te koken’ (vergif te bereiden). Het dubbel journaal van zijn Uit- en Thuysreize schenkt eene niet te verwerpen bijdrage tot de kennis van oudhollandsche spreekwijzen en zeemanstermen. Men leest daarin van schepen. die beloopen worden door een ‘zware travaad’ (stormwind met onweer) of die door de deining ‘naar malkander toe schokken’, of die bij hooge zee er nog ternauwernood ‘doorduykelen’; van anderen die 't tegen een ‘sterken stokert’ niet kunnen ‘hardebollen’, van een wind zoo fel ‘dat het sta zeide’, opgevolgd des anderen daags door ‘moy weer met bakstage wind’; van een zware ‘rafeling’ (branding) op een klippig strand, van kwaadwilligen aan boord die ‘iets in de hul hebben’, van weder dat nu eens ‘dyzig’ is, dan weer ‘handzaam met een schoone labberkoelte’, van een hooggaande zee die allengs ‘vervlakt’, van een schip met slagzij dat wel een kwartier lang ‘op één oor ligt’, enz.

Van zulke in onbruik geraakte woorden en zegswijzen vindt men ettelijke terug in het ‘Daghregister gehouden in 't Casteel Batavia. Zorgvuldig wordt daarin, bij 't eind van iedere maand, aanteekening gehouden eerst van de binnengevallen schepen en hunne ‘marchandyses’, daarna van het aantal dergenen die ‘door de doot ontsielt’ waren, of bij vonnis van den achtbaren raad van justitie geëxecuteerd; vervolgens van de personen ‘door de bedieninge des echts te samen gegaert’, eindelijk van de kinderen en de ‘lyffeigenen’ gekerstend door het sacrament van den H. Doop. Die maandelijksche verantwoording geschiedde ook met de monsterrol der aangekomen Hollandsche schepen, ten aanzien van het getal der opvarenden. Zooveel in 't vaderland geëmbarkeerd, zooveel gestorven gedurende de reis, zooveel geboren in 't vrouwenlogies, zooveel bijgekomen of afgegaan aan de ‘halfwegstatie’, de Kaap, item zooveel aan saldo. Maar die rekening kwam wel eens faliekant uit. Als de lijst van het Oostindisch Huis vermeldde dat een zeker aantal personen waren scheep gegaan ‘met God de voorste’, en het bleek gedurende de reis dat er meer aan boord waren, dan was dat verschil te zoeken in de ‘verstekelingen’. 't Waren de blinde passagiers, die zich bij 't vertrek van het schip heimelijk aan boord wisten te ‘versteken’, meestal met conniventie^*) van het scheepsvolk. Of ook met hunne rechtstreeksche medewerking; b.v. wanneer de man eene manninne bleek te zijn. Het type kwam trouwens reeds vroeg in de annalen der scheepvaart voor, en de figuur van de als man vermomde vrouw ging in het volkslied over. B.v. in het lied van ‘De drie Kemphaantjes’, waarin verhaald werd:

Ziet hoe een meisje van agtien jaren
Met haar lief naar Groenland is gevaren -

Op reis beviel zij van tweelingen, trouwde in het land der Eskimo's, keerde in welstand terug en verbaasde met man en kinderen niet weinig den thuisgebleven vader,

- die meende op dat pas

Alsdat zyn dochter verloren was;
Maar in plaats van één kreeg hy er vier.
Was dat voor haar vader geen groot playsier?

(Het vraagteeken werd hier door den oordeelkundigen volksdichter niet vergeten).

Naast het woord ‘verstekeling’ kwam in het Daghregister ook voor het woord ‘vernufteling’. 't Was de titel van een landsdienaar, wiens werkkring verbonden was met het departement van waterstaat en openbare werken, tevens met de fortificatie. In navolging van het vaderlandsch gebruik werd hij ook wel Comp. fabryck genoemd. Hij was een persoon van eenig gewicht, werd althans dagelijks met de hoofden van land- en zeemacht bij den gouverneurgeneraal ten gehoore toegelaten. In 1659 werd goedgevonden om door den fabrycq Joh. Liftingh eene sterkte te laten ‘afsteecken’ aan de monding van de rivier Maronde; een maatregel, die

*) Oogluiking. Red.

[p. 236]

gemunt was op de zwervende Bantammers, welke gedurig in deze contreien kwamen ‘roesemoesen’ (stroopen). En ook op de inlandsche zeeroovers welke hier, naar de teekenachtige uitdrukking luidt, verschenen als ‘visschers met droge netten’. De Duitsche reisbeschrijver Johann Wolfgang Heydt, die zooveel Hollandsche woorden in zijn Schauplatz verhaspelde, maakte van dezen fabryck, die te Batavia als hoofd van het Ambachtskwartier fungeerde, ‘ein Favorit, oder Keur-Meester van Kalck en Steen’.

(Slot volgt).