Neerlandia. Jaargang 17

Kaapse geschillen in 1705.

(Over de Oorzaken der Beweging onder de Kaapse Vrijburgers tegen de Gouverneur, W.A. van der Stel).

De belangrijkste politieke gebeurtenis aan de Kaap, gedurende het bewind van de Oost Indiese Compagnie, was zeker de strijd, die er, in 1705, tussen de vrijburgers en de Gouverneur, Willem Adriaan van der Stel, begon, en die 't volgende jaar tot een uitbarsting leidde.

Hoewel de oorzaken van die beweging makkelik genoeg te vinden zijn, geven enkele moderne schrijvers, zoals Leibbrandt, Colvin en Edgar, zeer eigenaardige voorstellingen ervan, die de zaken in een heel verkeerd licht stellen. En zelfs Godée-Molsbergen, een zeer bekwaam onderzoeker, heeft, m.i., in zijn verklaring van de strijd, misgetast.

Bij 't begin der XVIIIe Eeuw, toen de O.I. Compagnie reeds een honderd jaar bestond, waren er ernstige misbruiken in het beheer van haar zaken ingekropen. Het is bekend, dat de ambtenaren de Maatschappij overal op de grofste wijze bestalen, om zo spoedig mogelik rijk te worden.

Aan de Kaap was het hiermee niet anders gesteld dan elders in de Oost.

Alleen moesten de ambtenaren hier anders te werk gaan, wilden zij, langs verboden wegen, geld maken. Want de Kaap was geen handelscentrum. Het kon niet, gelijk de Oosterse bezittingen, rijke waren, specerijen, enz. aanbieden. De enige nijverheid en dus ook de enige bron van winst, was hier de boerderij.

Op een ander punt bood de Kaap ook een scherp kontrast met de Oost: de Bewindhebbers hadden hier te lande de kolonisatie door blanken stelselmatig aangemoedigd, met 't doel, de landbouw te ontwikkelen, om op deze wijze voorziening te maken voor 't verversen van haar vloten.

Als gevolg van deze afwijking van haar gewone politiek, in zake kolonisatie, was er, bij 't begin van de XVIIIe Eeuw, een sterke nederzetting van vrijburgers, die, wat de overgrote meerderheid betrof, boeren waren van beroep.

Om deze boeren voort te helpen, had de Compagnie reeds veel gedaan. Op 't einde van dè vorige Eeuw, hadden de XVII besloten, hun eigen boerderij-ondernemingen af te schaffen. Dat zou de boeren nog meer helpen. De ambtenaren was 't steeds streng verboden, met de kolonisten in hun bedrijf te konkurreren.

Daar echter de boerderij de enige bron van winst was, kon men niet verwachten, dat de ambtenaren zich hiervan zouden onthouden. En inderdaad werden de bevelen der XVII, dat geen ambtenaar grond of vee mocht bezitten, door dezen gewoonlik veronachtzaamd.

De grootste zondaar op dit gebied was Willem Adriaan van der Stel, die, in 1699, zijn vader was opgevolgd, als Gouverneur. Hij was met ‘eene onverzaadbare hebzucht’ bezield, (zo klaagden later de vrijburgers), en begon, dadelik bij zijn komst, een boerderij aan te leggen, op de reusachtigste schaal. Hij had spoedig op zijn buiten, Vergelegen, een 500,000 wijnstokken aangeplant; en zijn grote troepen vee, die 20,000 schapen en 1000 stuks groot vee, telden, hadden een onafzienbare uitgestrektheid als weiveld nodig. Zijn ondergeschikten volgden ijverig zijn voorbeeld en speelden ook om strijd de boer.

Dit was, op zichzelf misschien geen kwaad. Het kon de boeren ‘niets verscheelen’, zeiden zij, zolang de ambtenaren hen, de eigenlike boeren, niet in hun beroep benadeelden.

Maar de markt voor landbouw-produkten was aan de Kaap uiterst beperkt. En zelfs wanneer de vrijlandbouwers alleen in die markt toegelaten werden, zou er nog een toestand van blijvende overproduktie heersen. De plaatselike afzet voor landbouw-produkten was heel gering. Een uitvoer-handel was bijna onmogelik. Hun overtollig koorn kon alleen met de grootste moeite uitgevoerd worden, daar men te Batavia liever 't koorn van Suratte of Bengalen invoerde. Dat was veel goedkoper.

De Kaapse wijnen wilde men in de Oost ook niet hebben. En het stoken van brandewijn wou de Compagnie niet toelaten aan de Kaap. Van uitvoer van vlees was natuurlik geen sprake.

Het gevolg was, dat de Kaapse boeren, met hun produkten, en vooral met wijnen, meer en meer opgescheept raakten.

Om een idee te geven van de beperktheid van de afzet, laten wij enige cijfers volgen.

In 1705 leverden de boeren 1132 legger wijn; volgens verklaringen later door de Gouverneur gepubliseerd, werden er dat jaar niet meer dan 500 legger wijn aan de Kaap verkocht. De boeren bezaten 69,485 schapen, die alleen als slachtvee aangehouden werden. Gedurende dat jaar werden er, weer volgens de Gouverneur, niet meer dan 10,000 schapen geslacht, en hiervan leverden de vrijburgers slechts één-vierde, de ambtenaar-boeren de rest. De koornoogst was, in 1705, slecht uitgevallen; de opbrengst der boeren was 4331 mud. Toch werd er nog 1400 mud

[p. 200]

Vergelegen.
Vergelegen was het landhuis van Gouverneur Adriaan van der Stel, dat in de beschuldigingen, die tegen hem werden uitgebracht, een groote rol speelde. Beweerd werd, dat hij het schoone gebouw had laten bouwen door Gouvernements-werklieden en zelfs van Gouvernements-materiaal. De plaats lag in ‘Hottentotsch Holland’ aan het Noord-Oostelijke strand van Valsche- baai

Meerlust.
Meerlust is gebouwd door Henning Huising, geboortig van Hamburg, die zijn loopbaan in de Kaap was begonnen als schaap. wachter. In de nabijheid van Eerste Rivier, niet ver van Kaapstad, had hij van Gouverneur Simon van der Stel, die hem zeer beschermde, uitgestrekte weiderechten verkregen, hetgeen niet belette, dat hij een bitter vijand werd van Willem Adriaan van der Stel. Ofschoon het huis, dat hij bouwde, in pracht en grootte alles overtrof, dat de Kaap tot dien tijd had gezien, beschuldigde hij den Gouverneur van het najagen van buitensporige weelde. Ook in Kaapstad had hij een woning, welke beschreven wordt als ‘uitermate fraai, het eigendom van den rijksten burger in de Kolonie’.

[p. 201]

uitgevoerd. Dat was iets buitengewoons. Die 1400 mud moeten dus 't overtollige, dat aan de Kaap niet nodig was, voorstellen; en het vertegenwoordigt één derde van de opbrengst der boeren.

Het is duidelik, dat zelfs wanneer de vrijburgers alleen toegang hadden tot de markt, die nog overvoerd zou zijn. En, nu komen de ambtenaren de boeren uit deze reeds overvoerde markt dringen. De Gouverneur, zijn familie, en de hoofd-ambtenaren bezitten gezamentlik evenveel bouwland als zowat de helft van al de boeren in het land.

Zij kunnen uit hun eigen opbrengsten de hele markt voorzien. De Gouverneur alleen, met zijn geweldige omslag, kan dit bijna doen. Hij bezit 20,000 schapen, wint jaarliks over de 1000 mud koorn, en zou, zodra zijn wijngaarden volwassen waren, minstens 600 legger wijn per jaar kunnen produseren.

Wat moest er nu gebeuren? Beiden, boeren en ambtenaren, konden, in de zo beperkte markt, niet geholpen worden. De markt was reeds te klein voor de vrijburgers. De anderen, de ambtenaar-boeren, konden alleen dán voordeel trekken, wanneer de markt, op kunstmatige wijze, voor de eersten gesloten werd.

Zo gingen de ambtenaren stelselmatig te werk, om de hele markt voor hun eigen produkten te bemachtigen.

Als opperste gezagvoerders, konden de Gouverneur en de leden van zijn Raad, (die ook de grootste ambtenaar-boeren waren) de markt geheel naar hun zin regelen. Het monopolie-stelsel der Compagnie was nog in volle zwang. De voornaamste waren, vlees, koorn en wijn, moesten tegen door de Raad vastgestelde prijzen verkocht worden. De alleen-verkoop van wijn en vlees werd verpacht, en niemand dan de pachters had 't recht wijn of vlees te verkopen.

Om nu hun eigen boerderij te bevorderen, vergunden de Gouverneur en zijn Raad de pachten op de verkoop van wijn en vlees aan hun eigen geheime agenten. Op deze wijze konden zij hun eigen produkten kwijt raken, en de vrijburgers uit de markt houden. De ambtenaren omringen zo de markt, die reeds door de monopolie-muur der Compagnie omsloten is, met een tweede muur. Zij richten, binnen de officiele monopolie, een eigen monopolie op.

Als vertegenwoordigers der Compagnie zijn zij feitelik de enige kopers in de Kaapse markt. Als ambtenaar-boeren worden zij nu ook de enige verkopers!

De positie der vrijlandbouwers werd hierdoor honderd maal verergerd. Voortaan zouden zij geen enkel schaap, geen mud koorn of legger wijn kunnen verkopen, tenzij met goedvinden en verlof van de Van der Stel-Trust.

Het geknoei met de pachten, zeiden de boeren later terecht had hun ‘de Hartader, de vrije Negotie in Wijn, Koorn, en Vee’, afgesneden. Zij moesten nu ‘uit een mans hand azen’.

Hoe erg de positie in 1705 was, kan men zich voorstellen, uit het praatje, dat er toen rondging. De Secunde zou aan de Gouverneur gezegd hebben, dat binnen een paar jaar er geen vrijburgers meer aan de Kaap van node zouden zijn, daar hij (de Gouverneur) en zijn vrienden de Compagnie van alles zouden kunnen voorzien. Dat klinkt wel kras; toch is het boven alle twijfel verheven, dat dit het gewone praatje was in 's Gouverneurs kring. Niemand minder dan de Fiskaal Independent, Blesius, bevestigt het, in een brief aan de XVII.

De ambtenaren waren goed op weg, de vrijburgers aan de Kaap overtollig te maken.

De vrijburgers begrepen de toestand volkomen; zij zagen ‘hun Hartader’, hun geheel bestaan afgesneden. Het werd hun duidelik, dat zij moesten vechten of òndergaan.

Zo begon de beweging tegen de Gouverneur, en kwamen de burgers hun nood klagen bij Gouverneur en Raden, en bij de XVII.

Die beweging is het natuurlike gevolg geweest van een strijd om het bestaan, en is dus uit zuiver ekonomiese gronden voortgesproten.

LEO FOUCHÉ.

Pretoria, Dec. 1912.

(Ter staving van de opvatting in bovenstaande schets, mag verwezen worden naar 't Aanhangsel op Het Dagboek van Adam Tas, dat binnen kort 't licht zal zien).