Neerlandia. Jaargang 14

Eenige opmerkingen over de Historische Wereldkaart in het Paviljoen van 't A.N.V. op de Brusselsche Tentoonstelling.

II (Slot).

Het gebied der Oost-Indische Compagnie.

Dit omvat het geheele deel ten O. van Kaap de Goede Hoop, Australië ingesloten, dus ongeveer de halve tropische wereld en vrij groote stukken daarbuiten. Hier, evenals in den Atlantischen Oceaan, is het vroegere bezit door kleurlijnen aangegeven. Wat het behouden terrein aangaat, heb ik me een vrijheid veroorloofd; ik heb ons geheel tegenwoordig bezit vol gekleurd. Redenen waren: 1^o. onvoldoende gegevens; 2^o. lastige keuze van een juist tijdstip, waar ik de historische kaart liet eindigen; 3^o. onvoldoende ruimte, om voor te stellen, wat er op uitgedrukt moest worden. Het tweede punt: als ik b.v. de Goudkust (Engelsch sedert 1873) als verloren terrein opgaf, dan mocht ik de grens niet vroeger stellen in O.-Indië; als ik het einde der 18e eeuw als grens nam, moest ik zoo goed als geheel Sumatra als verloren terrein opgeven. Daarom koos ik de volle kleur, wetende te veel te kleuren, omdat onze kolonisatie vroeger vooral langs de kusten ging, en gaf weer, zooals het nu is.

De factorijen, logies, kantoren en andere vestigingen der Oost-Indische Compagnie zijn aangeduid door vlaggen. Het hoofdkantoor in elke groep kreeg een grootere vlag en grooter lettersoort, terwijl de landstreken en groepnamen met weer een ander lettertype aangegeven zijn. Ook op dit punt is Onze Oost zeer stiefmoederlijk behandeld, om verwarring te voor komen en omdat de gegevens niet altijd voldoende waren.

De jaartallen op de kaart duiden hier drieërlei aan: klein cijfer beduidt eerste aanraking; klein cijfer, een maal onderstreept: eerste kontrakt; dubbele onderstreping: tijdstip, waarop een streek of punt bezet werd.

Voor goed overzicht is het noodig te vermelden, dat de Oost-Indische Compagnie haar terrein groepeerde. Het hoofdkantoor was Batavia. Daaronder stonden de andere hoofdkantoren en zulke vestigingen, die niet genoeg levenskracht bezaten om zich zelf te besturen. Zoo behoorden b.v. Rio de la Goa in Afrika en Quinam in Achter-Indië tot Batavia, werden vandaar uit van leiders voorzien, enz. Ik zal deze groepeering bij mijn bespreking daarom niet volgen.

1^o. De Kaap. Opgegeven zijn een paar grenzen voor verschillende tijdstippen, om de geleidelijke uitbreiding te illustreeren. Natuurlijk zijn deze grenzen niet te vergelijken met de tegenwoordige; op verschillende punten waren kolonisten verder het land ingedrongen. De tocht van Simon van der Stel (1685), die tot bij de Oranje-rivier (Groote rivier) doordrong, is genoemd, maar niet in lijn gebracht om de ruimte. Evenzoo zijn enkel genoemd D.D. Veth, Moolengraaff, Hendrik Muller, enz.

Rio de la Goa (= Delagoa Baai) is korten tijd (tot 1730) Nederlandsch bezit geweest. Jacob Bucquoy was de bouwer van het fort en karteerde de haven.

Moçambique: een paar der belegeraars zijn genoemd.

Madagascar: vooral in het Z. en O. door de Hollanders bezocht. De meeste der in reisroutes genoemde punten zijn genoemd, andere, als Macalena Nova, Tombetokke, Mageliage, enz. waarop van Mauritius uit handel gedreven werd, of die als het eerstgenoemde tijdelijk bezet waren, kon ik niet opsporen. Waar ik hier en elders punten vond met beslist Nederlandsche namen, ook al kon ik den naamgever niet vinden, heb ik ze opgenomen. Hier b.v. C. de Witt's Eiland, iets ten Z. van Tamatave. Zoo in den Oceaan den naam ‘Slot van Capelle’, aan een ondiepte gegeven (zie Stieler's Handatlas, Blatt 6, ten Z. van Madagascar).

Mauritius: Herhaaldelijk door ons bezet en weer opgegeven, het laatst en voorgoed in 1715. De vestigingen lagen aan de baai in het Z.-O.

Het is hier de plaats, iets te zeggen over de reisroutes der handelsschepen van de Kaap naar Indië. Het waren er in hoofdzaak drie: De oorspronkelijke liep tusschen Madagascar en Mauritius door, die dan één van twee werden aangedaan voor versch water, enz. Deze route werd gevolgd door Houtman, Van Neck, Van Warwijk (de eerste die Mauritius aandeed), enz. Toen men betrekkingen kreeg met Voor-Indië en Ceylon gingen de schepen, evenals die voor Perzië en Arabië tusschen Afrika en Madagascar door (Joris van Spilbergen, Reynst, enz.). De derde reisrichting was als volgt: men voer van de Kaap eenigszins Z.-O. tot op den 40en breedtegraad, daarna werd de koers Oost genomen en ongeveer ten Z. van straat Soenda in een Noordelijke omgezet. Men maakte zoo gebruik van de groote Westewinddrift om den Zuidpool, en van de West-Australische drift naar het Noorden, die dus het traject vlugger lieten doorloopen dan langs Mauritius, waar men moest opwerken tegen den Zuid-Aequatorialen stroom. Terug van Batavia naar de Kaap volgde men den kortsten weg: dan had men den stroom mee. Op de uitreis werd voorbij de Kaap natuurlijk ook geprofiteerd van de heerschende Westewinden.

2^o. Arabië, Perzië.

De tocht van Pieter van den Broecke van Mocha naar Sana is opgenomen. Onze vestigingen voor den handel en de beginjaren van de betrekkingen zijn aangegeven.

In Perzië zijn de kantoren opgenomen, Gamron als hoofdkantoor, hoewel dit tijdelijk te Bassora gevestigd was. Nederlandsche namen in de Perzische golf gaf ik aan, zooals ik ze op Roobackerskaart en elders vond.

In Arabië heb ik het verblijf van Chr. Snouck Hurgronje in Mekka opgenomen.

3^o. Voor-Indië. De groepen zijn uit de hoofdkantoren op te maken. Hoegli ( Chinsoera) was langen tijd de hoofdzetel voor Bengalen. Hetzelfde geldt voor Paliacatte. Duidelijk heb ik trachten aan te geven de twee stroomingen naar de residentie van den

[p. 210]

Grooten Mogol: van Soeratte uit en langs den Ganges. Verder zijn door kleuren, jaartallen en vlaggenrichting de noodige gegevens aangebracht omtrent groepeer ing en bezet gebied.

4^o. Achter-Indië.

Arakan en Pegoe behoorden tot het gebied Masoelipatám.

Cambodja. De factorij is aangegeven met jaartal. Ook de tocht van Gerard van Wusthof in 1644 naar het land van Louwen (Laos) is opgenomen.

Oostkust. Zoo onbeduidend dit terrein voor den handel was, zoo lastig was het voor de karteering. Van de op te nemen factorijen Chean, Quinam en Cescho was alleen de laatste op oudere kaarten te vinden. Quinam, heb ik na vergelijking van verschillende gegevens in Z.-O. Tonkin aan den Z.-arm der rivier genoteerd. Voor Chean (op den atlas van Mees in Cochin-China), heb ik genomen Hean. Een plaatsnaam, die fonetisch ook maar eenigszins op Chean gelijkt, vond ik op geene der door mij gebruikte 18e eeuwsche kaarten. Hean = Hanoi in Tonkin, dus tusschen mijn Quinam en Cescho.

Prof. Mr. J.E. Heeres schrijft me evenwel, dat hij dit laatste betwijfelt, en dat met Quinam doorgaans Cochin-China bedoeld werd. Hier dient dus op de kaart een vraagteeken geplaatst te worden achter die namen.

5^o. Oost-Azië.

Formosa. Jaartallen zijn aangegeven; de voornaamste Nederlandsche namen eveneens.

China. De tocht van De Goyer en Keizer en later die van Pieter van Hoorn zijn opgenomen.

Korea, Quelpaard. Hier is voor ons alleen van belang de gevangenschap en het rondtrekken van Hendrik Hamel.

Japan. Opgenomen zijn de twee factorijen Firando en Decima met jaartallen. Verder is de tocht van Ranst naar het keizerlijk hof ingeteekend als type mede voor andere. De straat van Shimonoseki (= Straat v.d. Capellen) is met 't jaartal opgenomen, toen die straat door de mogendheden geforceerd werd, waarbij de Nederlanders den voortocht uitmaakten.

Philippijnen. De buitenrand draagt overal de sporen van Nederlandsche bezoeken: legio is het aantal, vaak zeer karakteristieke namen van Hollandschen oorsprong. (Zie vooral de route van Olivier van Noort).

6^o. Oost-Indië. Dit is het zwakste punt der kaart. De redenen, waarom dit deel zoo betrekkelijk stiefmoederlijk behandeld is, liggen in gebrek aan ruimte, nauwkeurig materiaal en de noodzakelijkheid de groep toch te laten spreken. Enkele punten, als Joartan en Lubock (op tegenwoordige kaarten niet meer te vinden), heb ik opgenomen. Verder zijn eenige der voornaamste ontdekkers op het land aangegeven: Nieuwenhuis, Moolengraaff, Lorentz. Het jaartal 1910 bij den laatsten naam moet zijn 1909. Een afzonderlijke, zeer ruime kaart zou noodig geweest zijn om alles op te nemen!

7^o. Reizen.

a. Handelsbetrekkingen.

Vooreerst komt hier de reis naar Oost-Indië. Ik nam de route van Houtman niet, maar die van Jacob van Neck, omdat diens vloot een groot deel van onze Oost aandeed, tot China toe en Achter-Indië. Bij deze handelstochten behooren eigenlijk ook die van Reynst en Pieter van den Broecke, reeds vroeger genoemd. Verder werd door koopvaarders de Westkust van Australië voor een groot deel ontdekt. Ze waren met de Westewind-drift te ver naar het O. gekomen en ontdekten zoo bij toeval land. Dat werd nog in de hand gewerkt, doordat men de ligging van Batavia bijna 2½ graad te ver naar het Oosten aannam, zoodat de schepen ook te ver naar het O. voeren, vóór ze den steven naar het N wendden.

b. Afbreuk aan den vijand.

Hieronder vallen de tochten van Olivier van Noort, v. Spilbergen en de Nassausche vloot, die alle door de Straat van Magellanes gingen.

c. Eigenlijke ontdekkers.

Hier zijn, zoo nauwkeurig dit met de gegevens le doen was, aangegeven de tochten van (De) Vries; Quast en Tasman; twee tochten van Tasman alleen, de eerste, groote, waarop Tasmanië en Nieuw-Zeeland ontdekt werden, de tweede langs den Noordkant van Nieuw-Holland; verder tochten ter verkenning van genoemde kust door Carstensz, Maarten van Delft, Van der Wall, enz.

De tocht om Kaap Hoorn (het wriemelt daar in de buurt van Nederlandsche namen!) van Schouten en Le Maire, en die van Jacob Roggeveen zijn niet vergeten. Omtrent Dirk Gerritsz. van China van Enkhuizen, die eigenlijk de eerste ontdekker van het Zuidpoolvastland zou zijn geweest (1599), kon ik na de scheiding van Sebald de Weert weinig vinden. Alleen ontving Olivier van Noort, toen hij Chili aandeed, een brief van hem, waarin evenwel bij mijn weten niets omtrent dit merkwaardige punt vermeld slaat. Bestaat dat schrijven nog? Of een volledige kopie? Staan er ook datums in genoemd omtrent gevangenneming door de Spanjaarden, of anderszins? Mogelijk blijft de ontdekking zeker, al mag men ook twijfelen.

Over de ontdekkings-tochten nog een kort woord. Waar de routes van Olivier van Noort, Joris van Spilbergen, enz. langs de W. kust van Zuid-Amerika liepen, om zoo ter hoogte van Mexico gebruik te kunnen maken van de Aequatoriale strooming, die hun vloten naar de Marianen (Guahan = Guam) en Philippijnen bracht, daar maakten Schouten en Le Maire en Jacob Roggeveen gebruik van den Zuid-Aequatorialen stroom, die hen door de Polynesische en Micronesische eilandenwereld voerde, en langs de Noordkust van Nieuw-Guinea in de Oost bracht. Dat die weg verder onbenut bleef, lag niet aan hen.

Een ander type is weer de tocht van Maarten Gerritsz. Vries naar Japan's Oostkust, waarop hij tot in Patientie Bocht (nu Terpjinja Baai, op 49 ^o N.B.) aan de Ooslkust van Sachalin doordrong (1643), om daarna, evenals Quast en Tasman vóór hem (1639) gedaan hadden, een stoot naar het Westen te doen, om de ‘Zilvereilanden’ op te sporen, en waarbij hij doordrong tot den meridiaan van 180 ^o W.L. van Greenwich.

Een ander probleem, dat de oude geografen bezighield, het ‘Groote Zuidland’, werd door Abel Tasman in 1642 onder handen genomen. Hij drong ten Z. van Mauritius tot over 50 ^o Z. Br. door, en na terugkeer op pl. m. 42 ^o naar het Oosten, waarbij hij Van Diemens Land (Tasmanië) en Nieuw-Zeeland ontdekte, waarna hij in Noordelijke richting langs de Tonga Archipel de route van Schouten en Le Maire bereikte. Hiermede was voor het eerst vastgesteld, dat Nieuw-Holland een afzonderlijk landgebied was. Eerst ruim 100 jaren later werd de Oostkust van dit vastland ontdekt, nadat de onzen Noord-, West- en de halve Zuidkust onderzocht hadden. Op de kaart staan de noodige gegevens.

Nog dit: St. Helena is door Specx voor de Staten-Generaal in bezit genomen, en niet door de West-, maar door de Oost-Indische Compagnie beheerd.

Een aangename taak is het me, mijn hartelijken dank te betuigen aan Prof. Mr. J.E. Heeres, Leiden, die me met de grootste welwillendheid geholpen heeft. Naast hem ook mijn dank aan de heeren H. Hettema Jr. en W.C. Muller, de laatste, omdat ik daardoor in staat was, gebruik te maken van eenige onmisbare werken uit de Koloniale Bibliotheek.

Dordrecht, Sept. 1910.

L. DE BOER.