Neerlandia. Jaargang 14

Monumenten van Nederlandschen oorsprong in de vroegere nederzettingen buiten Europa.
(Rede van Mr. Dr. J.C. Overvoorde op het Ned. Taal- en Letterk. Congres te Maastricht).

Roemrijk is het verleden van het Nederlandsche volk op het gebied der koene zeevaarders en onverschrokken kooplieden, die hun vlag over de zeeën deden waperen en in Indië vreemde koninkrijken en keizerrijken aan zich onderwierpen of dwongen om aan hun handel het monopolie te verkenen van de belangrijkste uitvoerartikelen van hun land.

Het waren geen heiligen, die er op uitgingen, om voor zich en voor hun lastgevers een toekomst te veroveren in vreemde streken, en niet al hun daden kunnen vrij blijven van de kritiek, thans rustig in de studeerkamer gemaakt, doch de vele feilen vallen weg bij het krachtig beeld als geheel, het beeld van een zijn kracht bewust jong volk, voor wie de enge grenzen te klein zijn, voor zijn ondernemingsgeest, zijn moed en zijn zelfvertrouwen.

De geschiedenis van die pioniers, die een wereldrijk stichtten, hetwelk van zooveel invloed was op ons volksbestaan, is voor ons niet minder belangrijk dan de eigen geschiedenis van het beperkter vaderland.

De kennis van hun levenswijze in de Kaap, in de tropen of aan de Hudson; de inrichting van hunne woningen, de uitingen van hun kunst, zij zijn voor ons niet minder van beteekenis, dan die van de stamgenooten in Europa. En, mogen wij al niet in de aflegen landen die uitingen van hooge kunst kunnen verwachten, die in de centra der Nederlandsche beschaving te vinden zijn, die kunstuitingen zijn daarom niet minder belangrijk, waar zij ons tevens een beeld kunnen geven van de wisselwerking van en op de inheemsche kunst van de hen omringende volkeren en van den invloed op hen van klimaat en omgeving in de nieuwe nederzettingen.

Ook die inheemsche kunst heeft den invloed ondergaan van de Hollandsche trekkers. Het ‘,skilful carving in blackwood for doors’ te Bombay wordt door Murray toegeschreven aan den invloed der Hollanders te Surat en ‘,the hammered repousse silver work of Dutch’ is volgens hem van Hollandschen oorsprong.

Welk een veld van studie in verschillende richting ligt hier nog open om ontgonnen te worden en hoe weinig is dit nog bewerkt! Een eerbiedwaardige reeks van artikelen is in den laatsten tijd gewijd aan de feiten-geschiedenis van de verschillende vestigingen en de tallooze oorlogen daar gevoerd, en met toewijding bestudeert men in Indië de schitterende voortbrengselen van de kunst van de Hindoes en Javanen, doch de studie van de kunst en het leven van onze eigen voorouders aldaar, de vestigers van ons koloniaal bezit, trok slechts matig de aandacht der geleerde onderzoekers.

Voor Batavia kunnen wij wijzen op het zeer doorwerkte artikel van Dr. C. Swaving over de ‘Sanitaire geschiedenis’ in het Nederl. Tijdschrift voor Geneeskunde 14e jaargang (1878) 2e afd., een klein, doch uitnemend artikel van H.D.H. Bosboom over de Oude woningen in de stad Batavia¹⁾ en eenige verspreide opstellen van Bosboom, Dr. J. Brandes, J.F.G. Brumund en Dr. F. de Haan, die meer of min speciaal gewijd zijn aan Oud-Hollandsche bouwwerken, doch voor de verdere streken van Java en voor de buitenbezittingen staan ons wel de soms uitvoerige beschrijvingen van Baldeus, Nienhoff, Valentijn, Stavorinus, Heydt, Salmon e.a. uit de 17e en 18e eeuw ten dienste om te zien wat er vroeger bestond, doch om na te gaan wat hiervan thans nog aanwezig is, ontbreken de bronnen nagenoeg geheel.

Voor de Oostersche kunst werd eene Rijkscommissie benoemd, en hetgeen door Nederlanders werd verricht tot bestudeering van de prachtige Hindoe-monumenten op Java mag met eere geplaatst worden naast wat andere volken op dit gebied hebben verricht, doch voor de monumenten van Hollandschen oorsprong in het uitgestrekt gebied van de Oost- en West-Indische Compagnieën is nog zelfs geen begin gemaakt met het bijeenbrengen van gegevens.

Er valt hier een eereschuld goed te maken, een schuld, die echter moeilijker is in te lossen naarmate het gebied grooter en de voorstudie beperkter is. Het geldt toch niet alleen de tegenwoordige koloniën, maar evenzeer de streken, waar vroeger de driekleur wapperde over eigen bezittingen aan de kusten van Malabar en Coromandel, in Ceylon, Malakka en Formosa, aan de Kaap, de Goudkust, in Brazilië, Nieuw-Nederland en de West of in belangrijke faktorijen als te Surat boven Bombay, te Chinsurak aan de monden van de Ganges, Ormus in Perzië, Dacca en Casimbazar, en het gevangenis-eiland Decima in Japan, om nog niet te spreken van de spoedig verlaten vestiging op Mauritius en de opgeheven kantoren te Broach en te Canton, in Siam en in Cochin-China.

Met bescheiden krachten wil ik pogen althans een eerste kleine afbetaling te leveren, eene eerste poging om althans een overzicht te krijgen van het rijke veld, dat hier van Nederlandsche zijde nog op bewerking wacht. Voor eene afdoende bewerking zouden de krachten van één persoon te kort schieten, ook al kon hij over meer tijd en meer middelen beschikken, dan mij ten dienste staan bij dit voorloopig onderzoek. Doch ook door die bescheiden poging hoop ik althans iets te kunnen bijdragen om meer belangstelling te wekken voor wat nog herinnert aan hen, aan wie ons volk zooveel verschuldigd is. Voorloopig beperk ik mij hierbij tot het toch reeds zoo uitgebreide gebied der Oost-Indische Compagnie, waarvan ik de belangrijkste vestigingen aan de Kaap, in Surat en Ahmedabad, aan de kusten van Coromandel en van Malabar, in Ceylon en Malakka en de faktorijen bij Chinsurah en in Japan hoop te bezoeken, benevens natuurlijk Java, enkele deelen van Sumatra, Borneo, Celebes, Ambon en Ternate.

Door meerdere belangstelling te wekken hoop ik ook mede te werken tot behoud van hetgeen nog aanwezig is, want nergens geldt sterker dan bij oude herinneringen, dat gebrek aan belangstelling op den duur doodelijk moet zijn. Hierbij kom ik vanzelf op de verschillende uitingen, waartoe het in de Nieuwe Rotterdammer en in Neerlandia overgenomen artikel van Madame Menant over den droevigen toestand der Oud-Hollandsche graven te Surat heeft aanleiding gegeven. Men heeft zelfs voorgesteld om te trachten het onderhoud hiervan ten laste van den Nederlandschen Staat te brengen! Was hiertoe aanleiding in hetgeen in onze eigen koloniën voor oude monumenten van Hollandschen oorsprong is geschied? En hebben wij het recht hier aan het Engelsch gouvernement een verwijt te maken?

Het antwoord hierop kan kort zijn, doch moet tevens niet gunstig luiden voor ons volk. Mijne erva-

1) Tijdschrift van het Batavisch Genootschap, deel XL afl. 5 en 6 (1898).

[p. 205]

ring is, voor zooverre mijne voorstudie mij hiertoe thans reeds het recht geeft, dat Engeland meer gedaan heeft voor de herinneringen aan onzen stam in Voor-Indië, dan Nederland voor zijn eigen voorgangers in de eigen koloniën.

Voor Ceylon verscheen reeds in 1877 het Lapidarium Zeylandicum van L. Ludovici, nader aangevuld door de studies van Mr. F.H. de Vos.

Voor Malakka gaf Robert Norman Bland in 1905 een goed geïllustreerd overzicht der daar nog aanwezige Hollandsche grafzerken. De Engelsche regeering zelf heeft veel bijgedragen tot meerdere kennis door de belangrijke publicaties der Archeological Survey¹⁾, waarbij naast de Indische monumenten ook aandacht is gewijd aan de herinneringen aan de Europeesche kolonisten. Ik noem hierbij in de eerste plaats het uitnemende werk van Alex. Rea over de residentie Madras (1897)²⁾ en van C.R. Wilson over Bengalen (1896)³⁾.

Het eenige wat Holland hiertegenover kan plaatsen is een in de Navorscher deel 36 (1889) bl. 339 opgenomen lijst van opschriften van 32 zerken uit Batavia, die bij de afbraak der kerk naar de begraafplaats te Tanah-Abang zijn overgebracht en daar door een herinneringssteen zijn aangeduid als: ‘Monumenta quae Bataviae in pervetustis aedibus sacris dirutis fuere CIƆ IƆCCCXLIV’.

Voor Zuid-Afrika, dat hierin nog verre bij Voor-Indië ten achter is, valt op het gebied der koloniale huizen het aardige werkje van Mrs Alice Fane Trotter te noemen en de groote uitgave hiervan met een technisch voorwoord van den architekt Herbert Baker. Tegenover dit Engelsche boek staat geen werk van gelijke beteekenis voor Nederlandsch-Indië, al mag dankbaar de studie van H.D.H. Bosboom over Oude huizen te Batavia vermeld worden.

Ook voor het behoud van historische monumenten wordt in Engelsch-Indië veel gedaan, al moet bij de uitgestrektheid van het gebied en de vele hoogstbelangrijke monumenten van Indischen oorsprong de bemoeiïng van de regeering hier beperkt blijven. Toch getuigen de verslagen der Archeological Survey, dat ook hierop het oog der regeering gevestigd is. Voor Ceylon valt een bewijs van piëteit te vermelden, waartegenover zelfs in het vaderland moeilijk een tegenhanger te vinden zoude zijn. Toen de kerk in het fort te Colombo een ruïne was geworden en de oude grafsteenen der Hollandsche gouverneurs en notabelen, blootgesteld aan de tropische regens, dreigden vernietigd te worden, besloot het gouvernement de overblijfselen der daar begravenen met de zerken over te brengen naar de Wolfendal church te Colombo. De overbrenging der kisten geschiedde den 4 September 1813 met militaire eer, militaire muziek, fakkels en een eerewacht van het 19e regiment, waarna volgden de lijkkisten door soldaten gedragen en gevolgd door de Hollandsche burgers, leden van het vroeger bestuur, Engelsche officieren en authoriteiten, waaronder de leden van His Majesty's Council, de Militaire staf en de Gouverneur van het eiland. In de Ceylon Gouvernement Gazette waren de inwoners opgeroepen om eer te bewijzen aan de overledenen, waaronder de bekende Gouverneurs Van Eck en Falck. Ook te Galle werden bij het afbreken der kerk volgens het voorstel van het consistorie de zerken met de daaronder rustende overblijfselen den 22 October 1853 met militaire eer naar de nieuwe kerk overgebracht, waarbij zorg werd gedragen, dat elke zerk weder boven het nieuwe graf van de betrokkenen werd geplaatst. Wel liggen thans nog veel zerken in Malakka in de ruïne van een oude kerk, doch ik meen, dat deze kerk zelf reeds in den Hollandschen tijd eene ruïne was. Over de graven van Surat hoop ik ter plaatse nadere inlichtingen in te winnen.

Hoe is hiertegenover de houding der Hollanders in tal van plaatsen in ons land waar de oude graven zijn dicht geworpen en de zerken zijn neergegelegd zonder eenig verband met de daaronder zich bevindende graven? Of hoe te oordeelen over een kerkbestuur als te Aarlanderveen, dat voor nog slechts enkele jaren, bij het bouwen van een nieuwe kerk opzettelijk de vrij goed bewaarde zerk van een aldaar in 1521 overleden pastoor uit den grond van de op dezelfde plaats herbouwde kerk deed verwijderen en naar het hof buiten de kerk deed overbrengen? En hoe is er gehandeld in de eigen koloniën? Van de oude kerken te Batavia staat nog slechts de bescheiden Portugeesche buitenkerk met het graf van den Gouverneur-Generaal Zwaardekroon. De oude Hollandsche kerk met de graven van verschillende Gouverneurs werd onder Daendels afgebroken en de rouwborden met ornamenten werden opgeborgen in de Portugeesche binnenkerk, waar zij met de kerk in 1808 zijn verbrand.

Enkele fragmenten berusten thans, meen ik, in het Museum.

Twee en dertig grafzerken zijn overgebracht naar het kerkhof te Tanah-Abang, doch een groot aantal is verloren gegaan. De zerk van Jan Pietersz Coen, den stichter van Batavia, is verdwenen, en, terwijl de zerk van Jan van Riebeek's eerste vrouw¹⁾ nog gaaf in Malakka op het kerkhof rust, vond H.D.H. Bosboom voor omstreeks 12 jaren in den oprit aan de Utrechtsche straat te Batavia een brok van de zerk van den stichter van de Kaap, Jan van Riebeek.

Toch was in 1842 de zerk in goeden toestand²⁾ zoodat de verwaarloozing betrekkelijk van jongen datum is.

Wanneer aldus met de herinnering aan onze groote voormannen is gehandeld in de hoofdstad van Indië, hoe zal dan de toestand zijn op de verderaf gelegen posten? En hoe van de herinneringen aan bescheiden personen, hunne woningen en stichtingen?

Hierover ontbreken mij thans nog de gegevens, doch door mijn reis hoop ik ook daarover meer licht te kunnen verspreiden. Meer licht en naar ik hoop, ook meer belangstelling. Veel is reeds onherstelbaar verloren gegaan en het is meer dan tijd, dat de belangstelling ontwake om althans nog te trachten door behoud van het bestaande een deel goed te maken van een lang verwaarloosden eereplicht tegenover het voorgeslacht.

Ik hoop dat mijn bezoek aan de oude nederzettingen en het daarbij te verkrijgen overzicht er toe mogen medewerken, dat door het opwekken van belangstelling de tijd moge aanbreken, dat Nederland ten opzichte van zijn eigen koloniën niet meer achter sta bij den grooten opvolger in een deel van zijn overzeesche bezittingen, bij Engeland, dat meer heeft gedaan voor de historische herinneringen aan de vreemde voortrekkers, dan Nederland zelf voor die van de eigen burgers, voor de mannen van eigen Stam.

J.C. OVERVOORDE.

Nederlanders en Stamverwanten, bezoekt het Paviljoen van het A.N.V. op de tentoonstelling te Brussel en spreekt Nederlandsch!

1) Opgericht in November 1860 door M. Cunningham en na eene tijdelijke opheffing in het jaar 1866 in het jaar 1870 in eere hersteld. Zie Tijdschr. Bat. Gen. XLIV bl. 373.
Hierbij mag met eere vermeld worden het belangrijk aandeel hieraan genomen door onzen oud-landgenoot, den heer J Ph. Vogel, sinds 1 Mei 1910 Gouverneur-Generaal van de Survey te Lahore.

2) Monumental Remains of the Dutch East India Company in the Madras Presidency. Imperial Series Vol. XXV.

3) List of Inscriptions of Bengalen.

1) Maria Quevelerius, overleden te Malakka in 1664.

Wien Rotterdam het Licht

Leyden goe Seden gaf

Wiens Troudagh heeft Schiedam

Leyt hier nu in dit Graf.

2) Tijdschr. Bat. Gen. Deel XL, 1898, bl. 542.