Neerlandia. Jaargang 13

Zuid-Afrika

Wat Afrikaanders lezen.

Het is voor Afrikaanders, die voor hun volk willen schrijven, een moeilijke zaak. Vele jongeren zien op dicht en ondicht van een vorig geslacht neer als zijnde eigenlijk geen literatuur, gelijk ten onzent de mannen van tachtig veel wat het Nederlandsche volk destijds tot zijn letterkundigen schat rekende, braaf, maar aan literatuur niet verwant geschrijf vonden, al hebben verscheiden hunner op menig punt hun oordeel ten deze herzien. Die jonge Afrikaanders zochten het ook in een andere richting en maakten verzen of schreven proza, waarin de invloed van die Nederlandsche school van tachtig onmiskenbaar is, al droeg hun werk bovendien hun eigen en het Afrikaansche stempel. En zij hebben al schoon werk daarin geleverd.

Maar nu schijnen zij te stuiten op den weerzin van de groote menigte der Afrikaanders, die van die nieuwe letteren nog wel minder gediend zin dan indertijd de meerderheid der lezers hier te lande. Hier was de ergernis misschien wijder verspreid - de oude goden werden ook hardhandiger aangepakt dan in Zuid-Afrika, waar er weinig of geen persoonlijke aanvallen aan de kritiek gepaard gaan - maar onder de Afrikaanders schijnt er meer onverschilligheid voor dat nieuws te zijn. Men leest er toch al weinig en legt het moeilijk begrijpelijke terzijde.

Maar er zijn er ook, die zich ergeren. Tot hen behoort een inzender in Ons Land, G.J.W. te Rondebosch. Alvast kon hij 't niet hebben, dat die jongeren in het Afrikaansch schrijven. Dat zal het volk waarlijk niet tot lezen krijgen, meent hij. Maar dan ‘die onbekookte, ongerijmde rijmpjes en gedichten van would be dichters’! Hij haalt als voorbeeld de eerste en derde strofe uit een vers ‘Benard, benoud’ aan:

Og kon ik nog mijn sondedaad

als sondedaad,

weer in mijn kloppend hart

terug ontvang,

dan was mijn vrees,
mijn angst, bij awendswart (?)

Wis minder bang gewees.

Teen awendgrijs (?)

verrijs

nou boom op boom, heel blij

als donkre plekke,

als swarte vlekke,

dwars teen mijn vinnig aan

weg donkerende hemel staan.

Hij begrijpt niet dat de redacteur van het tijdschrift, waarin hij het vond, zoo'n ‘prulgedicht’ heeft kunnen opnemen. ‘Is het wonder’, vraagt hij, dat eenvoudige menschen een afkeer van zulke taal toonen en geen begeerte tot lezen hebben of krijgen? Zij zullen in plaats van ‘zulke onverstaanbare bombast’, van ‘dit verachtelijke Dutch’ liever Engelsch lezen.

Verwonderlijk is 't, dat een dergelijke gedachtengang ook voorkomt bij Jan F.C. Celliers, een jongen Afrikaanschen dichter, die verzen heeft geschreven, in Zuid-Afrikaansche bladen en ook in Neerlandia geroemd, maar waarschijnlijk behoorende tot het soort, waarover G.J.W. zoo ongezouten zijn afkeuring uitspreekt.

Wij noemden hem (in het laatste Februari-nummer) een dichter van het echte ras en haalden ter kenschetsing een paar Afrikaansche strofen van hem aan, waarin hij een eigen toon liet hooren. ‘De bundel’ schreven wij verder, ‘bevat ook eenige Hollandsche verzen, maar daar is Celliers zich zelf niet, herinnert hij te veel aan een mak soort poëzie van al eenigen tijd geleden.’ Wij bedoelden: een mak soort poëzie van Nederlandsche (niet Afrikaansche) dichters.

De heer Celliers heeft het echter zoo opgevat - wij bekennen geheel duidelijk waren onze woorden ten deze niet - alsof wij daarmede het gemoedelijke Afrikaansche vers van een vroeger geslacht minderwaardig noemden, en daar komt hij tegen op in een lezing, verleden maand te Pretoria gehouden en opgenomen in de Volkstem van 10 en 13 Augustus.

* * *

In die lezing geeft de heer Celliers weer wat hij heeft geantwoord aan den uitgever van een Nederlandsch tijdschrift, die geklaagd had nooit bijdragen uit Zuid-Afrika te krijgen en er hem nu om een had gevraagd. Hij had geschreven, dat Zuid-Afrika arm aan letterkunde was gebleven, omdat de Afrikaanders te veel strijd hebben moeten voeren tegen een weerbarstige natuur en tegen vijandige menschen van binnens- en buitenslands. ‘En vandaag, na ruim 200 jaar van woeling, en lije en strije - zegt de heer Celliers - is daar nog nie 'n tijdperk aangebroke dat ons kan zê: daar bestaat 'n talrijk vertegenwoordigde welgestelde volksklasse wat rus en welvaart geniet. En v'r die gedije van kuns is so'n tijdperk en zulke mense onmisbaar.’

De geestelijke atmosfeer is nu ook in Zuid-Afrika niet geschikt om letterkunde te kweeken. De drift tot speculatie sleurt een groot deel der Afrikaanders mee. De geschiedenis is nog te jong om er poëzie van te maken. Oude bouwwerken en andere overblijfselen, waaraan gevcel en verbeelding zich kunnen vastknoopen, zijn er niet. De politiek, waaraan ieder zich verplicht voelt mee te doen, is ook niet bevorderlijk voor de letteren. Dat zijn altemaal verklaringen voor de armoede der Afrikaansche literatuur, een armoede die de heer Celliers trouwens, het geringe aantal blanke inwoners in Zuid-Afrika - anderhalf millioen - in aanmerking nemende, nog zoo er niet vindt.

En dan kenschetst de heer Celliers de Afrikaansche letteren zoo teekenend, dat wij liefst zijn eigen woorden weergeven.

* * *

‘Al die strijd en al die swaar en al die spekulasie het ons lewensbeskouwing prakties en nugter gemaak. Ons het nie tijd gehad om te droom nie, selfs in die nag het ons met éen oog ope gelê om klaar te wees v'r gevaar. Daarbij moet veral in die oog gehou word dat die Hollandse bloed selfs op letterkundig gebied sig nooit in die eerste plaas gekenmerk het deur digterlikheid of verbeeldingspel, maar dat 'n praktiese lewensopvatting met 'n sterke neiging om die grappige raak te sien (vooral in die toneelspel) altijd op die voorgrond gestaan het. En onse letterkunde, voor sover daar een is, weerspiel die praktiese Suid-Afrikaanse lewe en die owerge erfde neiging.

[p. 208]

Onse gediggies is berijmde verhale, skilderinge van die werkelikheid, uit die geskiedenis, uit die jag veld en die oorlogsveld, uit die huiselike lewe; of dit is berijmde sedelesse met die praktiese doel om ons sterk te maak v'r die da'elikse strijd, om ons te troos in gelede stoffelike verliese; dit is gebede om opheffing van plage, godsdienstige ontboeseminge, danksegging v'r re'en en stoffelike welvaart. Ja, die meeste van onse mense begrijp nie waar 'n boek of 'n gedig heen wil wat nie 'n duidelik vooropgesette sedelike of maatskappelike strekking het. En onse skrijvers lewer sulke werk aan ons volk eenvoudig omdat dit nooit in hulle opkom om 'n ander weg in te slaan nie, omdat hul met ons volk in die neiging deel wat die beste weg aanwijs v'r onse tijd.

Als die digter naar die sons-ondergang o'er die vlakte staan kijk en sijn verbeelding vrij spel laat met die heerlike vorme en kleure wat hij daar siet, dan kom oom Gert van agter, (en met oom Gert bedoel ik nou nie juis alleen die Boer nie), lê sijn hand op die dromer se skouwer en sê: “ou neef waar kijk jij naar, daar kom m's nie pêrde ruiters aan of sprinkane nie, of denk jij miskien dat die lug naar re'en staat?” So bekouw ons alles uit die oogpunt van stoffelike voordeel of nadeel.

Behalwe op die gebied van Godsdiens en kerkleer en die voorstellinge daaraan verbonde, beweeg die verbeelding van mense sig nie op hoger gebied als wat aangedui word deur da'elikse bedrijwe en behoeftes, ons is sterk materialisties. D'is waar daar is spookstorietjes en storietjes van jakhals en wolf, maar niemand wat dit als iets meer beskouw dan aardigheidjes en niemand wat begrijp waarom 'n verstandig man dit sou wil opskrijwe en bewaar.

Dat dit alles so is is heeltemaal natuurlik. En daaruit is te verklaar waarom baje voortbrengsele van hedendaagse Europese letterkunde (b.v. 'n skildering van lig-effekte in die lug of die haarfijne beskrijwing van liggies en kleurtjes op die meubels in 'n kamer) ons beuselagtig moet voorkom. Omgekeerd is daaruit ook te verklaar waarom baje wat ons skrijwe v'r Europeane ongenietbaar moet wees. Onlangs nog, in 'n kritiek o'er Afrikaanse letterkunde werd in 'n Europese tijdskrif gesê dat sekere gedigte tot die ou, mak soort behoor. Maar die beoordelaar vergeet dat ons v'r Suid Afrika skrijwe en nie v'r Europa nie. Bovendien is nog glad nie bewese dat die ou mak soort, in Europa sowel als hier, minder lesers vind of minder goed doet in onse tijd dan die nieuwe vliegmachiene soort van 'n paar honderd sogenaamde uitverkorene. Hoe dit ook al mag wees, ons moet en ons sal aan ons volk gee wat ons volk nodig het in die tijd waarin ons leef.

Laat hulle ou vader Cats maar uitskel, op sijn tijd was hij op sijn plek; en baje wat hem vandag uitskel vergeet hoeveel minder lesers hulle sou gehad het als vader Cats die Hollandse volk nie aan lese gebreng het deur hul te gee wat hul kon vat. Die State-Bijbel en vader Cats het die Hollanders Holands geleer. En als ons in vader Cats ontdekt dat hij tot hoger vlug in staat was maar liewers binne bereik van sijn volk geblij het om hulle wijsheid te leer, dan sê ik, soveel te meer eer v'r vader Cats, hoewel ons dan moet erken dat hij meer als sedepreker dan als kunstenaar eer verdien. Manne so's vader Cats in Holland en Melt Brink in Suid Afrika pas in hulle tijd. En word hulle vandag uitgeskel, mor'e word ons weer uitgeskel, maar dan hoor ons dit nie meer nie, dan is ons werk volbrag en het v'r sijn tijd sijn vrug gedra.’

* * *

Is dit niet voortreffelijk gezegd, men moge het al dan niet met den spreker eens zijn? Wij laten het oordeel van den heer Celliers dan ook in zijn waarde, maar moeten alleen onze lichte verwondering te kennen geven, dat zoo spreekt de dichter van Die Vlakte en andere verzen, die ‘Oom Gert’ en de inzender in Ons Land nu juist niet zullen rekenen tot ‘wat ons volk nodig het in die tijd waarin ons leef’. En wat die ‘ou mak soort’ in Celliers' bundel gedichten betreft: die mogen wel voor ‘ons volk’ van nu geschikt wezen, een beoordeelaar mag nog een anderen maatstaf aanleggen.

Trouwens de heer Celliers zegt zelf:

‘In ons Suid Afrika het die hedendaagse skrijwer 'n bisonder moeilike taak. Hij is verplig om aan die massa te gee wat hul nodig het, soals reeds gesê, doch hij moet ook nog iets anders doen. Hij moet rekening hou met die ontwikkelde gedeelte van ons volk.’

En aan het eind van zijn lezing vermaant hij zijn landgenooten, nu en dan den rug te keeren aan den schijn en het rumoer in het leven, ‘om te gaan luis ter naar die stiltes’, en zegt:

‘Hoe meer ons dit doen hoe meer die stiltes voor ons welsprekend sal word, hoe meer aantrekkelikheid dit v'r ons sal krij, hoe meer dit die digter ook in ons sal wakker maak en ons tot denkers, tot hoorders en sieners maak van dinge in ons en om ons wat vroe'er v'r ons onhoorbaar en onsigbaar was.

O, laat ons gaan luister naar die stiltes; die stilte van ons eige innerlik bestaan, die stilte van die plante, van die diere, van die berge, van die vlakte, van die oseaan, die stilte van die nag en die sterrehemel, van sonne en wereldstelsels op die bane van die oneindigheid en van die eeuwigheid!’

Hier is toch niet de man aan 't woord, die de ‘ou mak soort’ gedichten in bescherming neemt, zouden wij meenen.

Ja het is een bizonder moeilijke taak voor den Afrikaanschen schrijver, die beide ‘die massa’ en ‘die ontwikkelde gedeelte’ wil voldoen, want wat die twee soorten lezen willen zal wel zeer uiteen loopen.