Neerlandia. Jaargang 11

[p. 52]

De handteekening van Michiel de Ruijter.
Door Joh. H. Been.

Van Michiel de Ruijter mogen allerlei reliquieën overgebleven zijn, - het eenige wat we van hemzèlf nog over hebben, is zijn handteekening. In de verschillende portretten van den Admiraal legden de schilders ieder een deel van hun opvatting, van hun wezen. De handteekening alleen is zuiver subjectief, een

Vier handteekeningen van De Ruijter.
1633 Machgvel Adryaensen van Vlyssinge - 1635 Machghyel adryaensen ruyter. 1635 Machghyel adryaensen. - 1676 V.E. Beminde Man. Michiel Ad. ruyter.
De onderste is ontleend aan den brief. 23 Maart 1676 aan zijne vrouw gericht. dus een maand voor zijn dood

deel van zijn wezen, 't eenige in dat opzicht hetwelk nog van hem rest. Daarom kon ik het, althans voor mij, niet onbelangrijk vinden, dat levend gebleven aandenken van onzen wijdberoemden zeeheld met een grootere aandacht te bekijken, dan men eigenlijk wel aan de handteekeningen uit dien tijd, toen men met de pen, althans wat de spelling betreft, er vrij wat losser overheen liep dan tegenwoordig 't geval is, wijden mag. En wellicht is het juist door die losbandigheid, dat men eerlijker kijk op zulk een overgebleven getuigenis uit oude tijden krijgt, dan het later met vele bestudeerde handteekeningen uit ònzen tijd het geval zal wezen. Elders heb ik hierover reeds iets geschreven; op wat ik toen gezegd heb, zal ik echter hier niet terugkomen.

In de besproken handteekening dan troffen drie dingen mijn aandacht. Ten eerste, dat, hoe ook gespeld, de groote Vlissinger voluit zijn voornaam blijft schrijven. Eigenlijk kan dat minder verwondering baren, want die naam, die doopnaam, bleef in die dagen 't voornaamste bestanddeel van den persoon zooals hij zich zoowel schriftelijk als in de naamgeving door anderen aan zijn tijdgenooten openbaarde. De meeste menschen uit dien tijd hadden geen familienaam. Heette de vader Jan Pietersz., dan heette de oudste zoon Pieter Jansz. en van dezen zoowel als van al zijn andere zonen, heette de oudste zoon naar den grootvader, dus alweer Jan met den naam des vaders er achter. Er komen in dien tijd zooveel eendere namen voor, dat platweg gezegd de duivel er niet uit wijs kan worden; maar de practische tijdgenoot kon dat wel. Die begon met bijnamen te geven. Deze ontmoet men wel eens, als die Jannen of hoe ze dan ook heeten mochten met de Magistraat in aanraking kwamen, en die aardige onderscheidingsteekenen zijn de moeite van 't opteekenen wel waard. In de kerkelijke registers, bij doopen, trouwen of begraven, komen ze zoo gauw niet voor. Tromp's vaders, Harpert Maertens, gaat als jongen op den loop en naar zee, krijgt, omdat hij in zijn vrijen tijd zich amuseerde met op een trompetje of trompje te spelen, den bijnaam Tromp; maar in 1597 wordt aangeteekend, dat Harpert Maertenszoon, jonckgezelle van Delft met Jannetgen Barents huwt, en in 1598 dat van Herpert Maertenszoon een zoon gedoopt wordt, die Maerten heet. Maerten krijgt den bijnaam van zijn vader; maar als hij in 1624 huwt, schrijft de dominee hem in als Marten Her-

[p. 53]

pertsz., er bij vermeldende, dat hij luitenant van kapitein Mees de Boer is. Eerst in 1634, bij zijn tweede huwelijk, dus toen hij al zes-en-veertig jaar was, heet hij in het register Capiteyn Merten Herpertsz. Tromp.

Op dergelijke wijze zal het met Michiel Adriaensz. gegaan zijn. In 't algemeen dan bedoel ik, want ik ben er onbekend mee, hoe hij bij zijn huwelijken ingeschreven werd. Maar in de hierbijgaande fragmenten schrift ontleend aan het belangrijke boekje van den heer Scheurleer, treedt hij zelf als voorlichter op. In 1633 teekent hij zich machgyel adryaensen van Vlyssinge, doch in 1635 voegt hij achter zijn naam: ruyter, hoewel hij in 't zelfde jaar zich nog machgijel adryaensen teekent. Later wordt het, door de verschillende perioden heen, waarop wij straks terugkomen: michiel Ad ruijter.

In het laatste voorbeeld zien wij, hoe hij er toe gekomen is in den letterlijken zin des woords de puntjes op de i te zetten. Liet ik in mijn artikel in de Nieuwe Rotterdamsche Courant de vrees doorschemeren, dat door invloed van vorstenhulde en verheffing in den adelstand zelfs bij den nederigen zeeheld de ij in zijn naam mocht afgegleden zijn naar de y, het is mij - en hier zijn wij gekomen tot het tweede dat mijn aandacht in zijn handteekening tot zich trok, weldra gebleken, dat dit gelukkig niet het geval is geweest. Integendeel, de y is vóór de ij spelling gekomen. Het boekje van den heer Scheurleer laat in een viertal handteekeningen zien, hoe pas vrij laat de zeeheld een van achter zijn voornaam voegde, hoe die van in 1635 met de y, en in 1676 (in een zijner laatste brieven) met de ij geschreven werd. Ik kan hier, naar mij van zeer geachte zijde opgegeven werd, nog bijvoegen, dat hij ook den 16 Sept. 1641 zich teekende als machgyel adryaense de ruyter.

Hoe nu, zal men zeggen, was Bestevaer Michiel dan zoo stelselloos, dat hij er, in het schrijven van zijn eigen naam, hoegenaamd geen logica op na hield? Hij was, zou men kunnen antwoorden, in dat opzicht niet meer of minder stelselloos dan een zijner tijdgenooten, b.v. Vondel, die Van den Vondel, Van Vondel enz. genoemd werd. En toch, er zat bij De Ruijter wel degelijk logica in deze handelwijze, en wel, naar het mij wil voorkomen, de logica der geleidelijke ontwikkeling. De matroos en de schipper schreef meer of minder gebrekkig zijn eigen naam gevoegd bij dien zijns vaders; de man die opklom tot hoogere waardigheden, voegde een van achter zijn naam; de Vlootvoogd, die verslagen had uit te brengen van zeegevechten, welke in de geschiedenis van meer dan een koninkrijk werden opgenomen, vond eindelijk een meer vasten vorm voor de handteekening, waardoor die hoogst belangrijke verslagen een officieel stempel kregen. En het is die handteekening, waarmede wij te maken hebben. Zij wordt bij ieder persoon van eenige beteekenis, eigenlijk bij iedereen, die op de een of andere wijze met de pen omgaat. Is uw eigen handteekening niet veranderd met u, van uw kinderjaren af, totdat ge geworden zijt wàt ge zijt? Wat wij in die eigenaardige quaestie van de y of ij spelling in den naam van Bestevaer vragen, is dit: hoe heeft de zeeheld zijn naam geschreven onder zijn verslag van den Vierdaagschen Zeeslag (11-14 Juni 1666), van de gebeurtenissen bij Chatham (22 Juni 1667). en na de zeeslagen bij Solebay (7 Juni 1672), Schooneveld (7 Juni 1673) en Kijkduin (21 Aug. 1673), in 't kort: onder de verslagen, waarin hij had te gewagen van gebeurtenissen, die tot de grootste in onze geschiedenis behooren. Zette hij daaronder met een stelselloosheid, haast niet te verklaren in het karakter van den man, die in al zijn groote daden der zee zoo duchtig de puntjes op de i zette nu eens Ruijter, dan weer Ruyter - ja, dan moeten wij maar de poging opgeven, om in dezen warwinkel een weg te zoeken.

Nu kan men verschillende handteekeningen van De Ruijter bijeenbrengen, doch men moet er dan op verdacht zijn, dat het eene voorbeeld het andere doodslaat. De eenige, die met volle autoriteit hierin uitspraak kan doen, is de Algemeene Rijksarchivaris, die de officieele verslagen van den Vlootvoogd onder zijn berusting heeft, ja, die uit de meest mogelijke verscheidenheid te dezen opzichte, de nauwkeurigst mogelijke conclusie kan trekken. Meer dan eens heb ik de voorbeeldelooze welwillendheid en bereidvaardigheid om te helpen en voor te lichten van Jhr. Mr. Th.H.F. van Riemsdijk mogen ondervinden. Dat gaf mij den moed ook in dit vraagstuk mij tot hem te wenden. En ook thans mocht ik mij verheugen in een antwoord, dat mij, als resultaat van zijn onderzoek, gewerd. Tot recht verstand van 't geen hier volgt, diene nog de opmerking, dat met ‘de feiten’, waarop de Algem. Rijksarchivaris in zijn schrijven zinspeelt, de zeeslagen bedoeld worden, welke ik hierboven opgenoemd heb.

Na de inleiding van zijn missive, deelt Jhr. Mr. Th.H.F. van Riemsdijk het volgende mede:

‘Op verschillende stukken voorkomende in het Familie-archief van de Ruijter en in dat der Admiraliteit komt de handteekening van genoemden zeeheld voor, zoowel op die welke betrekking hebben op de door u genoemde feiten, als op die van vroegeren en lateren tijd. Zoo teekent hij in 1659 reeds als Michiel Ad. Ruijter, ook in 1661 als vice-admiraal op 't schip “de Liefde”, in 1666 te Texel aan boord der “Zeven Provinciën”, in 1667 als luitenant-admiraal, in 1668 als opperhoofd van 's lands vloot en in 1674 op verschillende stukken overal met de twee punten, dus ij, in den naam Ruijter.

Ook in zijn eigen journalen waar hij met eigen hand verslag doet der door u vermelde zeeslagen, komt in het opschrift geschreven met dezelfde hand, voor, dat het journaal is van M.A. Ruijter, alzoo met de twee punten boven de ij.

Uit dat alles moet ik afleiden dat de handteekening van dezen zeeheld voorkomende in het werk van den heer J.C. de Jonge “Het Nederlandsch Zeewezen” deel 2, in het bijzonder wat de ij aangaat, overeenkomt met de origineele handteekening zooals ik die op verscheidene stukken zag.

In de brieven toch van de Ruijter zooals die voorkomen in de Admiraliteits-archieven en waarin hij handelt over de verschillende gebeurtenissen ter zee teekent hij op allen die ik zag, met de y en de twee punten daarop’.

[p. 54]

Ziehier dus, wat de Algem. Rijksarchivaris, krachtens zijn ambt de hoogste autoriteit om in deze quaestie advies te geven, te zeggen had. Ik heb daar niets meer bij te voegen.

In de derde plaats trekt het in de handteekening des Admiraals onze aandacht, dat hij meestal schreef Michiel Ad Ruijter. Ik wijs er hier uitdrukkelijk op, dat 't er in zijn schrift niet zoo uitziet, als dat men het in drukletters onder de oogen krijgt. Aan die d is een schrapje of krul verbonden, die ten minste in enkele handteekeningen naar de R heenloopt. Wie nu met het oude schrift eenigszins op de hoogte is, kan niet nalaten op zulk een teeken te letten. In dat schrift toch komt een eigenaardig verschijnsel voor, n.l. dat der verkortingen. Het voorvoegsel ver wordt gewoonlijk slechts door een eigenaardige krul weergegeven en voor ‘van de(n)’ wordt eenvoudig van geschreven. Die verkortingen zijn de voetangels en klemmen voor hem, die zich er toe zet om 't oude schrift te leeren lezen. Gelukkig echter, dat er meestal een bordje is, dat den argeloozen voor dit gevaarlijke goedje waarschuwt. Dit waarschuwingsteeken nu bestaat meestal uit een streepje boven de verkorting, maar omdat men met geen gedrukt schrift te doen heeft, is het niet altijd recht en neemt allerlei vormen aan. Welken vorm het ook moge aannemen, de ontcijferaar merkt het op en is dadelijk op zijn hoede. Soms wel eens te goed. En om de laatste reden ben ik er toe gekomen, mij wel eens af te vragen of het streepje, dat in de besproken handteekening achter de d voorkomt niet er voor waarschuwde, dat de e was weggelaten, en men eigenlijk niet voor zich had ‘michiel Adruijter’, maar ‘michiel Adruijter’. In mijn onderstelling werd ik gesterkt door den brief, dien Dirk Siercks, schrijver op het schip Oostergoo in 't jaar 1659 aan Jhr. Barthold van Aylva schreef, naar aanleiding van de landing der Hollanders op 't eiland Funen. Ik heb dien brief niet anders dan gedrukt onder de oogen gehad (in de Kronijk van 't Hist. Gen. te Utrecht, ten jare 1861), zoodat ik voor de juiste wedergave der spelling niet mag instaan. In dien brief nu schrijft Dirk Siercks enkele malen ‘d vice-admiraal dRuyter’. En verder vraag ik mij af, of men niet te veel vasthield aan de d welke men achter de A van Adriaensz. geplaatst wil hebben? Zijn zoon Engel had in dit opzicht geen last van het woord Adriaen, en toch teekende zich deze als E DRuyter. (Zie De Jonge II, 2e dr., bladz. 780, handteek. 18).

Tegen mijn onderstelling zijn al dadelijk twee groote bezwaren in te brengen. Niet zoozeer het opschrift op zijn eigen journalen, dat volgens den Rijksarchivaris M.A. Ruijter luidt; want hier kan evengoed de letter dachter A als vóór de R vergeten zijn; het voor en tegen weegt hier tegen elkaar op. Maar de door den heer Scheurleer medegedeelde eerste handteekening van 1635 machghyel adryaensen ruyter, - waarin het niet twijfelachtig is, dat de d is weggelaten - als de handteekening in De Jonge, door den Rijksarchivaris aangehaald, waar duidelijk de r achter Ad. te lezen is, maken mijn stelling zeer zwak, laat ons liever zeggen onhoudbaar.

Hoe dit ook zij, het is onwederlegbaar zeker, dat onze groote zeeheld De Ruijter heette, al laat Blooteling in zijn portret insgelijks het woordje de weg. Dat woordje kwam mij in allerlei stukken onder de oogen, men vindt het ook, gelijk men in Scheurleer's boekje kan zien in het Deensche adelsdiploma van 1660. 't Kan niet anders, of hij zelf zal zich ook zoo genoemd en de hiëroglyphe welke zijn handteekening vormt, zal niet anders dan De Ruijter te beteekenen hebben, gelijk hem b.v. ook Aytzema noemt al spelt die anders. Om daar ten volle de zekerheid van te hebben, moet men eens de indirecte methode van bewijsvoering volgen, aannemen dat de zeeheld Ruijter heette en niet anders, en men zal zien tot welke zonderlinge resultaten men komt. Men schept dan een persoon, die anders heet dan heel de wereld hem noemt, een man - ik bedoel de Vlootvoogd, want zijn minder bekenden tijd laat ik nu terzij - die hoog boven zijn omgeving uitstak, en niet één moment van zijn leven de stem zou verheven hebben, om, moe van dat aldoor verkeerd hooren uitspreken en ook zien schrijven van zijn eigen naam uit te roepen: ‘goeie menschen, noemt me toch alsjeblief zooals ik heet!’ Tevergeefs! Prins Frederik Hendrik wil er niet aan, want hij hecht zijn zegel aan twee lastbrieven, waarbij - den 20 Juni 1641 - Michiel Adriaenszoon de Ruijter tot kapitein op 't schip de Haaze ‘maar met eenen tot Schoutbynacht over de geheele vloote’ wordt benoemd. Of was het de secretaris van den Prins, die den dapperen Zeeuw niet het genoegen gunde van toch ééns goed zijn naam te zien geschreven? Of is Brandt de schuldige, die in hun geheel en in zijn schrijfwijze deze lastbrieven weergeeft? Welk een wreede ironie van het lot; of misschien wel de ring voor dézen Polycrates? Zelfs de moordenaar, die in 1672 zijn huis binnenstormt, uitroepende: ‘Waar is Michiel de Ruijter!’ kon door deze spelling den Admiraal van zijh kamer lokken. Wie weet, als de onverlaat, die zoo wonderlijk uit dat huis en uit de geschiedenis verdween, om ‘Michiel Ruijter!’ geroepen had, of de Vlootvoogd zich niet uit puur enthusiasme van m'n hemel nu toch ereis ééns van zijn leven zijn naam juist te hooren uitspreken, had laten treffen door het mes, dat de man in de vuist klemde......

Ziehier tot welke beschouwingen de handteekening van Michiel de Ruijter ons aanleiding gegeven heeft. Bij al de heele of halve losbandigheid van de schrijfwijze uit ons heldentijdperk, vonden wij in de handteekening van den grooten Admiraal een betrekkelijke rust en vastheid, welke ons verrastte. Wij konden niet nalaten daarop te wijzen. En wat nu het teruggeven van zijn naam betreft, daar is het mijn persoonlijke meening, dat wie in den naam van Bestevaer Michiel zoowel de ij als het lidwoord de handhaaft, door het eerste zoo nauw mogelijk de wijze benadert waarop zich de schepper onzer meest bekende nationale daden door zijn handschrift aan het nageslacht geopenbaard heeft, en door het laatste den naam spelt, zooals die door, zijn tijdgenooten en allerwaarschijnlijkst ook door hem zelven uitgesproken en al schrijvende bedoeld werd.

Brielle, Maart 1907.

[p. 55]

[p. 56]

Aanschou den Heldt, der Staaten rechterhandt,
Den redder van 't vervallen Vaderlandt,
Die in een jaar twee groote Koningkryken
Tot driemaal toe, de trotse vlagh deed stryken,
Het roer der vloot, den arm daar Godt door strêe.
Door hem herleef de vryheit en de vreê.

GERARD BRANDT.