Neerlandia. Jaargang 6

Zuid-Afrika

Rhodes.

Het moet wel een vreeselijke tijd voor Zuid-Afrika zijn, dat de dood van Rhodes betrekkelijk zoo weinig indruk heeft gemaakt. Rhodes is door de gebeurtenissen en ook door eenige personen, van minder beteekenis op zich zelf beschouwd, op den achtergrond gedrongen. Misschien is hij wel vrijwillig naar den achtergrond geweken.

De oorlog zelf houdt de gemoederen zoo bezig, dat de geschiedenis die er aan voorafging voorloopig zijn belang voor de wereld heeft verloren, en Rhodes rol was afgespeeld voor de oorlog begon. Wat hij ter verdediging van Kimberley heeft gedaan is van geen beteekenis. Hoogstens kan men nog op zijn rekening schrijven, dat de Engelschen om vooral Kimberley te ontzetten den inval in den Vrijstaat eenige maanden verschoven hebben.

Men houdt hem wel voor den man, die het meest tot het uitbreken van den oorlog heeft bijgedragen, maar er is veel voor te zeggen, dat hij niet meer is als een der factoren, die er toe geleid hebben. Met meer recht kan men beweren, dat hij den oorlog verhaast heeft. De samenzwering, die met Jameson's inval mislukte, ontketende in Engeland de hartstochten. Het wraak nemen voor Majoeba, het uitwisschen van de politiek, aan dien naam verbonden - d.i. het herstel van Transvaal's onafhankelijkheid - dat was het verlangen dat van dien tijd af het Engelsche volk tot den aanslag op de republieken aanzette.

Maar het is niet om Rhodes' leven te schetsen of zijn beteekenis voor den oorlog na te gaan, dat wij nu over hem schrijven. De dagbladen hebben dat overvloedig gedaan. Wat wij ons voorstellen hier over hem te zeggen is naar aanleiding van twee schrifturen, na zijn dood van hem verschenen, n.l. zijn politiek testament, weergegeven door W.T. Stead, zijn grooten vriend, in de Review of Reviews, en zijn eigenlijk testament, regelende zijn geldelijke nalatenschap.

* _* *

Het politieke testament van Rhodes is o.a. vervat in een langen brief, dien hij in het najaar van 1890 uit Kimberley aan Stead schreef en waarin hij nog eens de denkbeelden uiteenzette, kort voor zijn vertrek naar Kaapstad in een gesprek met Stead ontwikkeld. Voor wij den inhoud van dien brief mededeelen, ontleenen wij het een en ander aan een stuk, dat Stead zelf uit een oud nummer van zijn Review aanhaalt, n.l. wat hij in October 1899 schreef over Rhodes' godsdienst.

Ofschoon de zoon van een geestelijke der Engelsche kerk, of misschien als zoovele andere zonen van Anglikaansche geestelijken, was hij geen kerkgeloovige. Hij meende, dat de moderne kritiek het gezag van den Bijbel vernietigd had. Hij kon zich b.v. niet vinden in de opvatting, dat het vreugdebetoon over de slachting van de Amalekieten van goddelijken oorsprong is, - wel vreemd in den verdelger van Lobengoela's Matabielen, merkt Stead op. Inderdaad!

Zijn geloof, als men 't zoo noemen mag, was dat van den agnosticus. Hij zeide niet, dat God er niet is, maar hij wilde ook niet beweren, dat God er is. Misschien wel, misschien niet. De eene mogelijkheid achtte hij niet grooter dan de andere, of, zooals de geldman het uitdrukte, er was 50 pct. voor en 50 pct. tegen. En verder was hij Darwinist. Hij geloofde in evolutie.

Aristoteles heeft gezegd: ‘Deugd is de hoogste werkzaamheid van de ziel, die in een volmaakt leven streeft naar het hoogste doel’. Die uitspraak hield den geest van den jongen Rhodes bezig, toen hij nog student in Oxford was. In Zuid-Afrika zocht hij naar een doel, dat waard was een menschenleven in het streven ernaar te vullen. Rijkdom op zich zelf bevredigde hem niet. Een politieke rol te spelen met het Kaapsche eerste-ministerschap als einddoel evenmin.

In de kerk was er voor een agnosticus als hij niets te doen. Een rol anders als die van Loyola, die het wankelende gebouw den Roomsch-Katholieke kerk, door het geestelijke dynamiet der hervorming geschokt, weer op de rots van Sint Pieter grondvestte - dat lachte hem aan. Maar wat kon hij in de kerk met zijn 50 pcts. geloof?

Maar stel - zoo redeneerde hij verder - dat er een God is, wat wil Hij dan dat ik doe, - aangenomen, dat het Hem schelen kan wat ik doe? Hij zal willen - zoo antwoordde Rhodes zich zelf - dat ik doe wat Hij doet, werkende in dezelfde richting tot hetzelfde doel. Wat doet God dan in deze wereld? Dit vraagstuk uitdenkende, kwam Rhodes tot de meening, dat God zich niet om den enkelen mensch bekommert, maar om de menschheid in haar geheel. God werkt met massa's. En hij werkt door evolutie, door uitroeiing van de minderwaardigen, door het laten bestaan van de sterksten.

Om het kort te maken - want het zou ons te ver voeren als we de redeneering op den voet volgden - Rhodes zag, dat het blanke ras in de wereld boven de andere uitstak. Nu de vraag, welk volk van het blanke ras voorbestemd is om de anderen te overleven. Om hierop een antwoord te vinden zocht Rhodes naar de zedelijke eigenschappen, die de edelsten en hoogstontwikkelden van het blanke ras kenmerken. Had hij die eigenschappen gevonden, dan moest hij zoeken naar het volk, dat het meest geschikt leek ze tot gemeen goed te maken.

Wat nu is het hoogste goed in de wereld? Gerechtigheid, antwoordt Rhodes. En dan vrijheid en eindelijk vrede, de vrede van een industrieel gemeenebest in tegenstelling met een oorlogzuchtig rijk. (De sprong in de redeneering van de zedelijke eigenschappen van enkelen naar gerechtigheid, vrijheid en vrede van een volk, is die van het stuk van Stead, waarin Rhodes overigens telkens sprekende wordt ingevoerd.)

Het volk nu, waarin die drie het best vertegenwoordigd zijn en dat het geschiktst is om ze over de wereld te verbreiden, is - men heeft het al geraden - het Engelsche volk of het Britsche ras, zooals de Engelschen zeggen.

Dus, zegt Rhodes, als er een God is en het kan Hem iets schelen wat ik doe, dan wil Hij hebben, dat is duidelijk, dat ik doe wat Hij doet. En aangezien Hij blijkbaar het Engelsch-sprekende ras vormt tot het uitverkoren instrument, waarmede hij een samenleving wil grondvesten, berustende op gerechtigheid, vrijheid en vrede, zou Hij gaarne zien, dat ik zooveel mogelijk van de Afrikaansche kaart Britsch-rood kleur en dat ik ook elders de eenheid be-

[p. 40]

vorder en den invloed uitbreid van het Engelsch-sprekende ras.

Ziedaar met Rhodes' eigen woorden weergegeven wat hij als zijn levensdoel gevonden heeft. Men verwondert zich alleen, dat een verstandig man als hij in gedachte zoo'n langen weg heeft moeten afleggen, om te komen tot de overtuiging, die in Engeland al lang het gemeen goed is van Jan, Piet en Pau, nl. dat de Engelschen het uitverkoren volk Gods zijn en dus verdienen overal ter wereld andere volkeren op den kop te zitten. Vooral in Engelsche kerkelijke kringen is die opvatting gangbaar; dat leerstuk heeft Rhodes dus uit de ouderlijke pastorie nog gered.

Hoe Rhodes zijn levensdoel tracht te bereiken ontvouwt hij in zijn brief aan Stead. Hij wil een vereeniging, geschoeid op den leest van Loyola's Jezuïetenorde. In het groote Engelsch-sprekende rijk wil hij ook de Vereenigde Staten opnemen. De Amerikaansche grondwet zou, gewijzigd, daarvoor kunnen dienen. Om Amerika te winnen, moet Engeland het eerst met een tariefoorlog tot ingaan dwingen. Misschien zou dit een eeuw kosten. Aan dien strijd en de voorbereiding van dat groote wereldrijk zou het moderne Loyolagenootschap, met behulp van de kapitalisten, die hier nu eens een waardig doel voor hun geld konden vinden, moeten werken. Wordt zijn denkbeeld verwezenlijkt dan is het uit met alle oorlogen (natuurlijk, want Engeland zal alles opgeslokt hebben) en er is slechts een taal op de wereld. Yes.

In het voorbijgaan: Rhodes zegt eens en andermaal, dat de regeering in dat toekomstrijk op het beginsel van zelfbestuur, Home Rule, van de onderdeelen moet rusten. Misschien heeft hij het geld dat hij indertijd aan de Iersche Home-Rule-partij gegeven heeft - naar men nog altijd aanneemt, gegeven om hun stem voor het charter van zijn Britsch-Zuid-Afrikaansche Maatschappij te koopen - gegeven uit liefde tot hun beginsel. Napoleon zou Europa tot éen gemaakt hebben, zegt hij, als hij Home Rule aan de verschillende landen had gegeven.

Rhodes hekelt de Engelschen dan, dat zij hun tijd en krachten verspillen aan ondergeschikte kwesties en beuzelingen, vergetende dat zij het grootste volk zijn dat de aarde ooit gezien heeft. En hij roept ze op, hen en de Amerikanen, om voor zijn denkbeeld, het winnen van de wereld voor het Engelsch-sprekende ras, te werken. Wat voor zijn doel ook noodig is: ‘de hand te leggen op het noodige kapitaal.’ Verklaart deze zin niet veel van den aanslag op Transvaal en zijn mijnen in 1896?

* _* *

Uit het naschrift van Stead nog eenige aanhalingen. Toen Rhodes na het ontzet van Kimberley in Engeland terugkwam, zeide hij tot Stead: ‘Over een paar jaar zal ik in Zuid-Afrika de meest gehate man zijn onder de loyalisten, want die menschen hebben 't er op gezet, de Afrikaanders er onder te trappen, maar ik zal dat niet toestaan. Men kan Zuid-Afrika niet regeeren door op de Afrikaanders te trappen.’

Gaat men over deze uitspraak nadenken, dan kan men Rhodes' vroegtijdigen dood - hij is geen vijftig geworden - ten slotte voor de Afrikaanders zaak een even gelukkige gebeurtenis achten als Jameson's inval. Jameson's inval verloste de Afrikaanders eindelijk uit de verstikkende omhelzing van Rhodes, wees hun op de eenheid van den Afrikaander stam in geheel Zuid-Afrika. Was Rhodes blijven leven om zijn plan, neergelegd in de aangehaalde woorden, uit te voeren, hij zou met den grooten invloed dien hij op menschen uitoefende, de Afrikaanders misschien weer, althans een deel van hen, met zich en het Britsche Rijk kunnen verzoenen. En de kracht en de samenwerking van alle Afrikaanders is noodig om tegen Engeland staande te blijven. Laten die loyalisten maar op ze trappen. Laten zij het juist doen!

* _* *

Een merkwaardig man, met eigen denkbeelden, een ruimen blik, ver strekkende idealen, zoo verschijnt ons Rhodes in zijn politieke denkbeelden, in den brief aan Stead neergelegd, vooral in de van groote vereering getuigende bladzijden van Stead zelf, maar tevens - toetsen wij zijn woorden aan zijn daden - als iemand bij uitnemendheid zonder geweten. Het doel heiligt de middelen, dat schijnt zijn regel geweest te zijn. En het doet wonderlijk aan, den man die gerechtigheid boven alles stelt, in de samenzwering tegen de Z.A. Republiek met zulke schunnige middelen zijn doel, ‘de hand te leggen op het noodige kapitaal’ en tevens in dat deel der wereld alvast de heerschappij van het Engelsch-sprekende ras te verzekeren, te zien nastreven. Wij behoeven slechts den brief te noemen, die uit Johannesburg geschreven heette te zijn en dr. Jameson te hulp riep om de vrouwen en kinderen te beschermen. En dan de verachtelijke persoorlog, jaren lang tegen de Transvaalsche regeering gevoerd!

* _* *

Met gemengde gewaarwordingen leest men ook de beschikkingen, waarbij Rhodes een groot deel van zijn reusachtig vermogen aan het onderwijs geeft, onderwijs alweer, dat zijn droom van het groote Engelsch-sprekende rijk van de toekomst moet bevorderen. Het is wel niets nieuws, zooveel millioenen aan het onderwijs te geven. Vele Amerikanen hebben het voor hem, de Schotsche Amerikaan Carnegie heeft het voor Schotland gedaan. Nieuw is het politieke doel, dat dit onderwijs moet dienen, en de schenking wordt er niet edeler door. Maar toch het is geen kleine geest, die dit stelsel heeft uitgedacht en er zijn geld aan schenkt.

Evenwel, deze oorlog, die de republieken Engelsch moet maken, is een oorlog, waarvoor mede Rhodes grootelijks aansprakelijk is; tiennduizenden zij er door tot armoede en ellende gebracht. Maar geen stuk geld heeft Rhodes voor de Boeren, voor hun weduwen en weezen afgezonderd; ja de republieken zijn van de beurzen, die hij ingesteld heeft, uitgesloten. En toch is de rijkdom, waarmede dit onderwijs gesticht wordt, gewonnen uit der Boeren grond. Kimberley met zijn diamanten behoorde den Vrijstaat en is den Vrijstaat ontroofd, de Witwatersrand met zijn goud is Transvaalsch gebied. Daar verkreeg Rhodes zijn millioenen, maar het volk dier republieken gaat leeg uit.

Doch de Boeren, denken wij, begeeren niets te ontvangen van het geld uit die handen.

* _* *

Uit Rhodes' nalatenschap maken wij ons met slechts enkele woorden af van wat hij zijn familieleden heeft vermaakt, waarbij aangeteekend dient te worden, dat hij als voorwaarde van het bezit stelt, dat de beërfden een werkzaam leven leiden; - ook van wat hij beschikt heeft omtrent zijn begraafplaats in de Matoppo's, ofschoon het belangrijk voor het karakter van Rhodes is, na te gaan hoe uit de bepalingen dienaangaande blijkt, dat ijdelheid den grooten man niet vreemd was, maar tevens dat hij een open oog had voor den sterkenden invloed van het leven in de natuur: de bewoners van Boelawajo moeten in de gelegenheid worden gesteld, gemakkelijk van Zaterdag tot Maandag ‘de heerlijkheid der Matoppo's’ te zien. Ook vermelden wij slechts kortelijks, dat hij Groote Schuur, zijn prachtige bezitting bij Kaapstad, vermaakt aan het vereenigd Zuid-Afrika tot een verblijf van den eersten minister daarvan, waarbij hij niet verzuimd te bepalen, dat er niet op mag gebouwd worden, tenzij gebouwen van openbaar nut en dan in den stijl van wat er staat.

Maar nu wat hij omtrent het onderwijs beschikt. Hij wil jongelui uit de Engelsche koloniën en uit de Vereenigde Staten naar de Engelsche universiteit trekken; naar de Engelsche en niet naar de Schotsche, want hij acht het stelsel, dat te Oxford en Cambridge heerscht, alleen voor de jongelui geschikt. Op dien leeftijd vindt hij niet goed, dat zij geheel aan zich zelf zijn overgelaten, zooals aan de Schotsche universiteiten (en in Europa); ze moeten, gelijk in Cambridge en Oxford in Colleges samenwonen en daar onder toezicht staan. Van de twee kiest Rhodes nog Oxford uit; daar heeft hij zelf gestudeerd. Zijn eigen College, Oriel, krijgt nog ₤ 100,000 afzonderlijk. Een ding verlangt hij

[p. 41]

van Oxford, dat het zijn medisch onderwijs minstens op dezelfde hoogte brengt als dat te Edinburg.

Rhodes stelt dan beurzen in van f3600 per jaar, telkens voor drie jaar. Aan jongelui uit Rhodesië zullen er jaarlijks drie beurzen gegeven worden; uit de Kaapkolonie vier, uit Natal een, uit de zeven Australische koloniën ieder een, uit Canada twee (Ontario en Quebee), van Newfoundland een, van de Bermuda's een, van Jamaïca een.

Bovendien twee beurzen voor elken Amerikaanschen staat of territory. En eindelijk, een buitengewone instelling van vijftien beurzen voor jongelui van Duitsche afkomst. Deze zijn slechts van f3000 's jaars. Rhodes schijnt gedacht te hebben, dat Duitschers wel met minder toe kunnen.

Wat nog merkwaardig is en voor Rhodes' ruime denkbeelden pleit is, dat hij bij het dingen naar zoo'n beurs niet alleen op de kundigheden van de jongelui gelet wil hebben. Hiervoor komt slechts 30 pct. van de te behalen punten in aanmerking. Dan 20 pct. voor het uitmunten in openluchtspelen, zooals cricket, voetbal en dergelijke, waarover de schoolmakkers te beslissen hebben; dan 30 pct. voor mannelijke deugden, zooals trouw, moed, plichtsbetrachting, gevoel voor de zwakken, vriendelijkheid, onbaatzuchtigheid en kameraadschap, eveneens door de makkers te bepalen, en eindelijk 20 pct. voor karakter en geschiktheid om zijn makkers te leiden en belang in hen te stellen, te bepalen door het hoofd van de school, waar het jongemensch geleerd heeft.

Inderdaad, men mocht wenschen dat er een Nederlander was, rijk en bezield met even warme liefde voor den Nederlandschen stam, die er geld voor over had om jongelui van Nederlandschen oorsprong - dit zoo ruim mogelijk genomen - uit alle deelen der wereld te trekken naar de universiteiten van het moederland.