Nederlandse Letterkunde. Jaargang 17

[p. 10]

Het janushoofd van Julia (1885)
Kris Steyaert (Université de Liège)

Abstract

In 1884 Willem Kloos and Albert Verwey started work on Julia, a collection of forty poems written in the manner of the successful author Fiore della Neve (M.G.L. van Loghem). In their pamphlet The Incompetence of the Dutch Literary Critics (1886), in which Julia's true authorship was revealed, Kloos and Verwey made plain that the poems had been conceived as deliberate nonsense, something the Dutch literary establishment had failed to recognize. Nevertheless, a close reading of the collection brings to light a number of textual similarities with Kloos's and Verwey's serious poetry written in the period 1883-1885. This article reveals Julia as a fascinating hybrid in which an older aesthetic coexists with a new poetical language associated with the Eighties Movement.

In de lente van 1886 publiceerden Willem Kloos en Albert Verwey De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek, een brochure waarin ze onthulden dat de dichtbundel Julia van de mysterieuze Guido die het jaar daarvoor was verschenen in werkelijkheid hún werk was. De bundel, zo schreven ze, was het resultaat geweest van ‘eenige regenachtige achtermiddagen’ van doldwaze rijmelarij. Met citaten uit de gedichten wilden ze nu in hun brochure aantonen dat in Julia ‘de belachelijkste beeldspraak en de holste frasen worden afgewisseld door de tastbaarste wartaal’.¹ Toen Bernt Luger in 1980 een fotografische herdruk verzorgde van De onbevoegdheid noteerde hij echter in zijn nawoord dat ‘de arme Julia een zo geschonden en tweeslachtig aanschijn’ had ‘dat geen enkele criticus ongehavend uit de strijd had kunnen komen’.² De strijd bestond hierin dat Kloos en Verwey het gevestigde

1 Kloos/Verwey (1980), 5.

2 Kloos/Verwey (1980), 56.

[p. 11]

Nederlandse recensentendom in de val hadden gelokt en verleid tot het publiceren van positieve besprekingen van een als inferieur geconcipieerd literair product. Luger beloofde Julia's ‘tweeslachtig aanschijn’ in detail te zullen behandelen in een documentaire editie van de brochure en de dichtbundel maar deze is er nooit gekomen. Inmiddels heeft Fabian Stolk al een paar artikelen aan de mystificatie gewijd waarin onder andere wordt stilgestaan bij de generische status van de bundel en editietechnische vraagstukken.³

Om het tactische spel van Kloos en Verwey te kunnen duiden, is het noodzakelijk eerst in te zoomen op het werk dat hun tijdens de totstandkoming van Julia voor ogen had gestaan, met name Eene liefde in het zuiden van Fiore della Neve. In het eerste deel van deze bijdrage identificeer ik een aantal kenmerken van dit model dat tevens in zijn historische context wordt geplaatst. Vervolgens ga ik nader in op het door Luger gesuggereerde hybridische karakter van Julia. Zo zal blijken dat de bundel niet zomaar een pastiche is van de geviseerde Fiore della Neve maar dat in Julia de kiem ligt van een aantal verzen waarmee de Tachtigers zich aandienden als de letterkundige avant-garde van hun tijd. Daardoor lijkt het aanschijn van Julia veeleer op een janusgezicht dat zowel achterom kijkt naar een oudere dichtergeneratie als vooruit, naar de vernieuwende literaire productie van een bent aanstormende jongeren.

3 Stolk 2007 en Stolk 2009. Voor de volledigheid vermeld ik ook het artikel van Karssenberg (2005).

1. Muziek en tragiek in het Zuiden

Het model voor Julia was Eene liefde in het Zuiden, het dichterlijke debuut van Fiore della Neve, pseudoniem van Martinus Gesinus Lambert van Loghem (1849-1934), dat door de Sneekse uitgever Hendrik Pyttersen Tjeerdzoon in 1881 op de markt was gebracht. Van Loghem was op dat ogenblik actief als jurist en had al een carrière van enkele jaren als leraar Frans op de HBS en het gymnasium achter de rug. De kritieken van onder meer J.A. Alberdingk Thijm, Charles Boissevain, Pol de Mont, W.G. van Nouhuys en Conrad Busken Huet op Van Loghems eersteling waren overwegend positief. Ook commercieel was de bundel een succes en de herdrukken volgden elkaar op, de laatste (zevende) in 1897.⁴ Toen De Nederlandsche spectator op 5 december 1891 zich tot zijn lezers richtte met het verzoek ‘de meest geliefde’ letterkundige voortbrengselen op te sommen die de afgelopen eeuw in Nederland waren verschenen, prijkte op 2 januari 1892 ook Eene liefde in het Zuiden in de lijst met resultaten, vóór de Gedichten van Jacques Perk en Gorters Mei.⁵

De critici viel vooral het melodieuze karakter van Van Loghems debuut op. De eerste strofe van het openingsgedicht laat al iets van die klankrijkdom horen:

4 Deze zevende druk, in kwartoformaat, werd versierd met acht heliogravures naar tekeningen van C. Koppenol.

5 Maas (1986), 280-281.

[p. 12]

 

Suist hier Erinn'rings harp door 't ruischend loover

 

En fluistert over,

 

Wat ze eenmaal opving en slechts half vergat?

 

Of paart slechts Fantazie aan 't luitgetoover

 

Haar beeldenschat

 

En zingt, wat nimmer stoff'lijk leven had?

 

(I, p. 6)

De eerste korte regel fungeert als een echo die via een dubbelrijm de klinkerklanken herhaalt van de laatste twee woorden in de voorafgaande regel, ‘ruischend loover’-‘fluistert over’, terwijl de tweede korte regel het dubbelrijm introduceert voor de slotregel, ‘beeldenschat’-‘leven had’.⁶ Het speelse rijmschema (aababb) met slechts twee rijmklanken verhoogt nog de sonoriteit van de verzen. Alliteraties, assonanties, dubbel-, midden- en binnenrijmen zijn in de hele bundel terug te vinden. Occasioneel wordt de muziek zelf tot onderwerp verheven, zoals in gedicht XXXI waarin met zwier een walsavond beschreven wordt. Het is geen toeval dat heel wat componisten in Eene liefde inspiratie vonden voor hun liederen, onder wie S. van Milligen, C.H. Coster, D. Wertheim Salomonson, Richard Hol en Ulfert Schults.⁷ Zelfs Kloos was niet ongevoelig voor Van Loghems welluidende verzen.⁸ In zijn vertaling van Edmond Rostands Cyrano de Bergerac uit 1898 verwerkte de Tachtiger deze uitspraak: ‘Fijn klinkend als een liedje van Fiore’.⁹ Dit wijst erop dat aan het eind van de negentiende eeuw de muzikaliteit van Van Loghems poëzie een begrip was geworden.¹⁰

Een tweede opvallend kenmerk van Eene liefde zijn de vele literaire referenties. Gedicht XXX bijvoorbeeld biedt in versvorm een overzicht van de favoriete lectuur van het lyrische ik en zijn geliefde, Rosaura. Ze lezen samen Shakespeare (Romeo and Juliet), Dante (Divina comedia) en Lord Byron (The Bride of Abydos). Dat Van Loghem zich vooral aangetrokken voelde tot de Franse letterkunde tonen de verwijzingen naar Alphonse de Lamartine, Alfred de Musset en Victor Hugo. Als verantwoordelijke voor de rubriek ‘Fransche leestafel’ in De portefeuille was Van Loghem in ieder geval goed vertrouwd met de Franse literatuur. In het zonet genoemde gedicht XXX in Eene liefde treffen we allusies aan op Lamartines Jocelyn (1836) waarin het verhaal wordt verteld van een priester die ondanks zijn amoureuze gevoelens voor Laurence, na een lange innerlijk strijd vrede vindt in een kuis en dienstbaar leven:

En we dweepten met uw lijden,

man van smarten, Jocelyn,

Met u minden wij Laurence,

weenden met uw zielepijn

(XXX, p. 56)

6 Ook ‘luitgetoover’ in de vierde regel is een dubbelrijm gebaseerd op de klanken uit regel een en twee.

7 Funke (1935), 162. In Eene liefde wordt Strauss bij naam genoemd (XXXI, p. 61). In zijn derde bundel uit 1884, Van eene sultane en andere gedichten, nam Van Loghem het gedicht ‘Blonde lokken’ op dat in 1880 in Nederland was verschenen. Het telt verschillende afdelingen waarvan de titels een indicatie zijn van Van Loghems muzikale interesse: Sinfonia. Introduzione, Allegro, Adagio, Andante, Finale. Fiore (1884), 101-106. Daarnaast komt in dezelfde bundel een verwijzing voor naar Mozarts Don Giovanni, Fiore (1884), 66. Later zou Van Loghem ook operalibretti afleveren, waaronder De roos van Dekama op muziek gezet door Willem Landré (1897).

8 Kloos/Verwey (1980), 37.

9 Funke (1935), 164.

10 Te Winkel noemde Van Loghem in 1927 een ‘klankkunstenaar [die] de welluidendste tonen in lieflijken cadans ten gehoore wist te brengen’, Te Winkel (1927), 544. De zeventienjarige Albert Verwey zette in zijn recensie van Eene liefde in De Amsterdammer uiteen hoe de muzikaliteit van de bundel net Van Loghems limitaties blootlegde: zijn gedichten beperken zich uitsluitend tot het weergeven van melodie, van ‘mooi-klinkende versregels’, Custers (1995), 59. Poëzie diende volgens de jeugdige recensent echter zo veel meer te zijn.

[p. 13]

Eerder in zijn bundel had Van Loghem ook al een referentie opgenomen naar de Méditations poétiques van diezelfde Lamartine.¹¹ Via de naam van de Parijse gokverslaafde die aan zijn passies ten onder gaat, legt Van Loghem in gedicht XXX dan weer een link naar Mussets Byroniaanse bundel Rolla uit 1833:

Als een lied van hoop en wanhoop,

liefelijke hemelboô,

Klonk 't verhaal van dwaas- en wijsheid,

Rolla en Fantasio.

(XXX, p. 57)

In het toneelstuk Fantasio (1834) van Musset zorgt het hoofdpersonage ervoor, niet zonder eigen levensgevaar, dat prinses Elsbeth kan ontkomen aan een gearrangeerd huwelijk.

Geheel overeenkomstig de intrige van Van Loghems roman in verzen, verbinden de meeste van deze intertekstuele allusies Eene liefde in het Zuiden met andere tragische liefdesgeschiedenissen. Van Loghems bundel kent immers geen happy end. De liefde tussen Rosaura en het lyrische ik dient verschillende obstakels te overwinnen: wegens de vreemde (i.c. niet-Spaanse) nationaliteit en de lagere sociale status van het lyrische ik besluit Rosaura's aristocratische vader zijn dochter op te sluiten in een van zijn kastelen. Als Rosaura op het punt staat te bezwijken aan haar verdriet geeft de vader uiteindelijk toe. Maar na de heugelijke hereniging wordt Rosaura zonder medeweten van het lyrische ik verliefd op een Spaanse stierenvechter. Uiteindelijk kiest ze voor haar nieuwe liefde en vlucht het land uit, amper een paar uur voor haar geplande huwelijk. Jaren later vindt het lyrische ik Rosaura toevalligerwijs terug in Parijs, waar ze optreedt in cabaretvoorstellingen. De Spaanse matador is er dan allang vandoor, het kind dat ze met hem had ‘gestorven / Van koude en hongersnood’ (XLVIII, p. 95). Dodelijk verzwakt door wroeging en ontbering sterft de berouwvolle Rosaura ten slotte in de armen van haar eerste liefde.¹²

Het even onverwachte als tragische wederzien in Parijs wordt beschreven in de laatste twee gedichten van de bundel (XLVII en XLVIII). Onmiddellijk daaraan voorafgaand vinden we het gedicht ‘De augustusnacht’ (XLV) gevolgd door een korte meditatie over deze tekst (XLVI). Ook hier laat zich weer een Franse invloed gelden: het gedicht ‘De augustusnacht’ draagt als ondertitel ‘Fragment, naar de Musset’ (p. 91). De tweede strofe luidt aldus:

Daar in het hooge woud, bij al 't geboomte in 't ronde,
Het dorre hout nog kraakt, bedekt met groene blaân,
En bij zijn pelgrimstocht door 's werelds moeite en zonden,
De mensch tot heden toe geen wijsheid heeft gevonden
Dan steeds vergeten, en vergetend voort te gaan[.]
(XLV, pp. 91-92)

11 In gedicht XII wordt een aantal personen opgesomd die als muze hebben gefungeerd. Op Petrarca's Laura en Dante's Beatrice volgt de naam Elvire (p. 27), de bijnaam die Lamartine had gegeven aan Julie Charles. Kort na haar kennismaking met de dichter overleed zij. Vele verzen in de Méditations poétiques (1820) zijn door haar geïnspireerd.

12 De samenvatting van Eene liefde die Jan te Winkel geeft in deel zeven van zijn Ontwikkeling der Nederlandsche letterkunde eindigt met de woorden: ‘Voor een kindje, dat [Rosaura] ter wereld bracht, trachtte zij nu nog den kost te verdienen, maar toen dat van gebrek was gestorven, stierf ook zij, na nog in een brief [het lyrische ik] haar lot gemeld en vergiffenis gevraagd te hebben’, Te Winkel (1927), 543, gereproduceerd in Stolk (2007), 187. Van een brief is op dat moment echter geen sprake; het lyrische ik staat aan Rosaura's zijde als ze sterft: ‘En 'k zag haar in mijn arm het moede hoofd doen zinken, / En de oogen sluiten snel, / En fluist'rend hoorde ik toen haar laatste woorden klinken: / “Vergeving, en vaarwel!”’ (XLVIII, p. 97). Rosaura bekent het lyrische ik wel in een brief dat ze gevlucht is met haar nieuwe geliefde, de stierenvechter (XXXIX).

[p. 14]

Een vergelijking met het Franse origineel ‘La nuit d'août’ (1836) brengt aan het licht dat Van Loghem zich enkele kleine maar betekenisvolle aanvullingen heeft gepermitteerd:

Puisqu'au fond des forêts, sous les toits de verdure,
On entend le bois mort craquer dans le sentier,
Et puisqu'en traversant l'immortelle nature,
L'homme n'a su trouver de science qui dure,
Que de marcher toujours et toujours oublier[.]¹³

Het ‘en traversant l'immortelle nature’ wordt bij Van Loghem een ‘pelgrimstocht door 's werelds moeite en zonden’. Deze woordkeuze verleent de Nederlandse vertaling een meer uitgesproken religieus karakter en is helemaal conform aan de christelijk-moraliserende boodschap: Rosaura is een zondares die om haar verraad gestraft wordt.¹⁴ Net voor haar laatste woorden - ‘Vergeving en vaarwel!’ - is haar toch nog enige troost gegund:

En 'k bad, om haren geest geruster te doen scheiden,

Die oude woorden mee,

Die de afgetobde ziel naar 't hemelsch huis geleiden

Tot hooger kalmte en vree.

(XLVIII, p. 97)

Ook voor zijn tweede dichtbundel koos Van Loghem een tragische liefdesgeschiedenis. In Liana (1882) wordt het lyrische ik verliefd op de verloofde van zijn broer. Hij verklaart haar zijn liefde echter niet en legt zichzelf een vrijwillige ballingschap op. Hoewel ook van deze verzen spoedig een tweede druk beschikbaar was, genoot Liana heel wat minder succes dan zijn voorganger. Relevant voor ons is de korte Voorrede in deze tweede bundel waarin Van Loghem een belangrijke mededeling doet over het ontstaan van zijn debuut. De openingszin onthult dat de ‘bundel ‘Eene Liefde in het Zuiden’, in 1881 verschenen, dagteekent uit [z]ijn studententijd, 1866-1872’.¹⁵ Dit gegeven helpt mee de aanwezigheid verklaren van de vele verwijzingen naar gedichten uit de Franse romantiek. Die zullen in Van Loghems jeugd wellicht een modernere bijklank hebben gehad dan in de jaren 1880, toen ze al zowat een halve eeuw oud waren. De lange gestatie houdt tevens in dat de temporele en mentale afstand tussen enerzijds Eene liefde, waarvan het narratieve aspect deels lijkt terug te gaan op de romancen van volbloed romantici als Byron en Musset, en anderzijds de stemmingspoëzie en epische gedichten van de opkomende Tachtigers, heel wat groter is dan de publicatiedatum 1881 doet vermoeden. Bekeken vanuit een Nederlands literair-historisch perspectief is het dan ook ietwat ironisch dat een werk als Liana, dat blijkens de Voorrede uit dezelfde periode stamt als Eene liefde, een vormgeving kreeg die het, althans visueel, lieert aan enkele

13 Musset (1867), 101.

14 Met dank aan Nina Hosseini die mij hierop attendeerde.

15 Fiore (1882).

[p. 15]

poëziebundels van auteurs die te boek staan als belangrijke vernieuwers in de Nederlandse letterkunde, met name Jacques Perks Gedichten (1882) en Marcellus Emants' Godenschemering (1883).¹⁶

Fiore della Neve Liana (1882)

Marcellus Emants Godenschemering (1883)

Jacques Perk Gedichten (1882)

Niettemin hoorden sommige recensenten in Van Loghems debuut wel degelijk een bijzonder geluid dat het beste deed verhopen voor de toekomst.¹⁷ Het succes van de bundel, gekoppeld aan zijn redacteurschap van De Amsterdammer en Nederland, en zijn medewerking aan De portefeuille zorgden ervoor dat Van Loghem in geen tijd een gevestigde waarde werd in de Nederlandse letteren.

16 De bundels werden alle drie uitgegeven door Pyttersen. Zowel op het voorplat als op de rug van de Liana-band is de auteursnaam abusievelijk gespeld als Fior a della Neve. Van Liana bestaat ook een editie met een bleekgrijs voorplat, centraal vignet en titel in goudopdruk en een minimale versiering boven- en onderaan (meandermotief). De auteursnaam en de ondertitel ‘Een gedicht’ ontbreken, alsook het drielijnige kader. Op de rug van dit bandje is de naam van de auteur wel correct gespeld. Voor een bespreking van Liana, zie Steyaert (2011).

17 Cornelissen (2001), 61.

2. Het zusje van Rosaura

Tussen 5 en 19 augustus 1884 was Albert Verwey op bezoek bij Willem Kloos in Brussel. Die laatste had daar zijn toevlucht gezocht om te ontkomen aan de schuttersdienst. Vermoedelijk is in die dagen het idee ontstaan van Julia als pastiche op Van Loghems poëzie. Hun keuze viel op Van Loghem net omdat zijn verzen zo populair waren, zowel bij de critici als bij het leespubliek. In de overgeleverde correspondentie schrijft Kloos op 4 september 1884 voor de eerste keer over het collectieve project. De daaropvolgende weken gaan de brieven heen en weer tussen Brussel en Amsterdam met brokstukken van de bundel in wording. Op 2 december 1884 stuurt Kloos Julia's ‘onderstuk’, zoals hij het noemt: de laatste gedichten waaronder ‘Apokalupsis’ met de aan Nicolaas Beets gewijde slotregels. De bundel telt nu net iets meer dan 1800 verzen. Alles samen is er meer dan drie volle maanden aan Julia gewerkt, behoorlijk meer dan wat de terloopse aanduiding ‘eenige regenachtige achtermiddagen’ in De onbevoegdheid suggereert.

[p. 16]

Het project was nog in zijn beginfase toen Kloos aan Verwey per brief liet weten over de reeds geleverde arbeid: ‘de navolgingen van Fiore moeten er allen uit’.¹⁸ De redenering was dat de critici wel eens argwaan konden krijgen als de gelijkenissen tussen beide bundels te groot zouden blijken. Toch zijn in Julia heel wat van deze navolgingen blijven staan. Het verwondert daarom niet dat de recensenten van de op traditioneel-narratieve leest geschoeide Julia moeiteloos de link wisten te leggen met Eene liefde in het Zuiden. In hun besprekingen, en ook in latere analyses, hebben de commentatoren zich voornamelijk beperkt tot het aanstippen van de parallellen in de intrige. Van Loghem, die onder zijn andere schuilnaam Scaramouche ook zelf Kloos' en Verweys bundel besprak in De Amsterdammer, formuleerde dit zo:

Julia is een roman, in ongelijksoortige kleinere gedichten vervat, op de wijze van Fiore delle [sic] Neve's Liefde in het Zuiden. In den beginne is zelfs de economie van het verhaal geheel gelijk aan die van genoemden bundel. In Eene Liefde in het Zuiden vindt men:
I. Voorzang. II. De dichter ziet voor 't eerst zijn heldin, zij glijdt in zee en hij redt haar. III. ‘Gered... 'k heb haar gered? - En geen engel des Hemels is zalig als ik.’ IV. Rosaura is haar naam;... een schoone naam,’ VI. ‘De nacht was zoel en geurig... Liefdesbekentenis.’
In Julia; I. Voorzang. II. Allereerst ontmoeten; de heldin rijdt met een wild span schimmels, de dichter grijpt de teugels en redt haar. III. Zij sloeg haar oogen op - Geen koning dezer aard kon zaalger zijn! IV. ‘Haar naam is Julia - wat klinkt dat schoon!’ V. Wij zagen naar de sterren - liefdesverklaring!
Hiermede houdt echter de gelijkenis op, en de dichter van Julia gaat zijn eigen weg.¹⁹

Dat beide romans in verzen zich afspelen in een mediterrane context zal de herkenbaarheid van Julia als (partiële) doorslag van Eene liefde nog hebben vergroot. Een vergelijkende lectuur van beide bundels brengt echter ook stilistische en lexicale overeenkomsten aan het licht. Ter illustratie volgt hier een strofe uit het zesde gedicht van Van Loghems debuut:

De zefir lispte fluist'rend
Door 't loover zijn refrein,
De zoete geuren mengend
Van rozen en jasmijn.
(VI, p. 15, mijn cursivering, KS)

In ‘Laatste strijd’, het voorlaatste gedicht in Julia, schrijft Kloos over ‘een wilde knaap’,

de luchte zephier,

[Die] strijkt door 't duister loof, dat lispt en ruischt...
‘Wijl aan het weeke dons van zijne wieken

18 Kloos/Verwey (2008), 47.

19 Kloos/Verwey (1980), 35.

[p. 17]

 

De geur nog hangt van rozen en jasmijn[.]

 

(XXXVIII, p. 76, mijn cursivering, KS)

Hoewel Van Loghems beeldspraak en vocabulaire bezwaarlijk origineel genoemd kunnen worden, mogen we aannemen dat Kloos' regels direct teruggaan op het hierboven geciteerde kwatrijn in Eene liefde.

Ook enkele van de meer absurde verzen in Kloos' en Verweys bundel lijken in hun ongerijmdheid gemodelleerd op Van Loghem. In Julia kunnen ‘bloemen z[i]ngen’ (VI, p. 9) of hun kopjes heffen in ‘lispelend jolijt’ (V, p. 8). Eene liefde bevat soortgelijke voorbeelden van welbespraakt groen: in Spanje, Rosaura's vaderland, hoort het lyrische ik ‘stil de blaad'ren “liefde” suisen’ (XXVI, p. 47). Een andere dubieuze personificatie in Een liefde is dit kwatrijn:

't Was of de duizend sterren
Die flonkerden omhoog,
Hun vlammenkruinen bogen
En knielden voor zijn oog.
(VI, p. 16)

In Julia krijgen we dan weer:

[Daar] Zie 'k reede de avondstar, die hoopvol lacht,
En schijnt als in verwachting opgetogen
Van een zóó zaalge' en overschoonen nacht
(XXII, p. 39)

Kloos en Verwey zouden later bij deze regels de ironische glosse noteren: ‘Die avondstar is een schalk’.²⁰ In dit opzicht kan men stellen dat de jonge dichters met hun pastiche de gebrekkige beeldspraak van Van Loghem viseerden die naar hun gevoel niet zuiver gezien was, een kwaal waar volgens hen wel meer Nederlandse schrijvers aan leden. We weten dat Kloos zich nauwelijks een halfjaar later behoorlijk zou opwinden over het beeld van de zingende zuilen in H.J.A.M. Schaepmans Aya Sofia (1886).²¹ In zijn recensie van Eene liefde in De Amsterdammer had de toen zeventienjarige Verwey uitdrukkelijk Van Loghems gebrek aan plastisch vermogen aangeklaagd.²² Met Julia wilden Kloos en Verwey laten zien tot welke onzin op rijm een dergelijk gebrek kon leiden. De beeldspraak van Fiore della Neve was beeldspraak ‘Verloren in den nevel’.²³ Ook de buitenissige synesthesieën in Eene liefde, zoals het vers ‘De bloemen geurden stiller’ (VII, p. 17), lijken in Julia op de hak te worden genomen, bijvoorbeeld wanneer er sprake is van de ‘Zoetvloeiend[e]’ klank van ‘het schieten van een ster’ (III, p. 6).²⁴ Ik kom hierop nog terug.

20 Kloos/Verwey (1980), 15.

21 Aan het eind van zijn bespreking vergelijkt Kloos Schaepmans bundel met Julia: ‘Het [d.i. Aya Sofia] staat integendeel veel dichter bij Julia, met welks timbre dat van den heer Schaepman ook groote gelijkenis heeft’, Kloos (1886c), 325.

22 Custers (1995), 59.

23 Het bon mot is geciteerd naar Maas (1993), 25.

24 In Liana, dat in dezelfde periode werd geschreven als Eene liefde, dicht Van Loghem: ‘Liane, uit ied're bladzij van mijn leven, / [...] Komt van uw naam de droeve geur me omzweven’, Fiore (1882), 95-96.

[p. 18]

3. De schandaalkroniek van een ‘prostituée-amoureuse’

Zoals reeds gezegd was Julia klaar in december 1884. In de brief waarmee Kloos Jacobus van Looy van dit wapenfeit op de hoogte bracht, nam hij ook een vrij uitvoerig spotvers op Fiore della Neve op.²⁵ Niets liet vermoeden dat het toen nog zowat een jaar zou duren voor de bundel ook daadwerkelijk te koop was. De zoektocht naar een geschikte uitgever vergde immers heel wat langer dan aanvankelijk voorzien. De Haarlemse uitgever W.C. de Graaff die al in september 1884 door Willem Paap benaderd was, weigerde. Daarop trad Kloos in actie en probeerde tot een akkoord te komen met Hendrik Pyttersen te Sneek, de uitgever van Van Loghems Eene liefde in het zuiden (1881) en Liana (1882). Maar ook Pyttersen hapte niet toe. Toen was het de beurt aan C.E. Duyts die zelf een bescheiden bijdrage had geleverd aan het collectieve werkstuk, met name gedicht XXVI (‘De droeve dag’) en de laatste twee strofen van gedicht XXIV (‘Rassche redding’). Duyts schrijft de Haarlemse uitgever Willem Gosler aan en stelt zich voor als enige auteur van de bundel. Kloos diende deze keer een stap opzij te zetten in de onderhandelingen aangezien Gosler ook als uitgever optrad van Astrea, het blad waarin Kloos in 1881 zijn Duitse verzen had gepubliceerd en de kleine sonnettencyclus ‘Charaxes aan Rhodopis’. De Van Loghempastiche moest dus door iemand anders aangeboden worden om Kloos' betrokkenheid bij de mystificatie geheim te houden. Gosler is enthousiast over wat hij onder ogen krijgt, noemt de verzen ‘zeer schoon’ en verklaart zich bereid de bundel uit te geven.²⁶ Op dat moment zijn er al acht volle maanden verstreken sinds de voltooiing van Julia. Gosler begrijpt niet waarom Duyts per se onder een schuilnaam wil publiceren. Uit brieven uit deze periode blijkt dat Kloos en Verwey aanvankelijk het pseudoniem Violantilla wilden gebruiken.²⁷ Deze keuze bevreemdt omdat de naam suggereert dat de auteur van de verzen een vrouw is.²⁸ Het lyrische ik - in Julia duidelijk een man - werd immers vaak met de auteur gelijkgesteld, zoals de latere recensenten zouden doen, én Kloos en Verwey in hun brochure.²⁹ Uiteindelijk stelde Gosler het pseudoniem Guido voor, tot eenieders tevredenheid.

In het najaar van 1884 is het zover en verschijnt Julia: Een verhaal van Sicilië. De bundel telt veertig gedichten, geschreven in de meest uiteenlopende rijmvormen, inclusief sonnetten, Spenseriaanse strofen, blanke verzen en terza rima. Verwey was verantwoordelijk geweest voor zeventien gedichten, Kloos voor twintig, Frederik van Eeden en Jan Veth voor een gedicht elk, net als Duyts die, zoals eerder aangegeven, ook nog twee strofen bijdroeg aan een ander gedicht. Niet alleen doet het uiterlijk van Julia sterk denken aan Eene liefde in het Zuiden van Van Loghem, ook de prijs van beide werkjes liep helemaal gelijk: fl 1,90 voor de gebonden versie.³⁰ De bundel werd de daaropvolgende maanden welwillend besproken in bladen als De Nederlandsche spectator, De leeswijzer, Het vaderland, De tijdspiegel, De Amsterdammer en Nederland. Bijna alle recensenten prezen Guido's muzikaliteit. De tijdspiegel noemde hem ‘een zangerig en smaakvol versificateur’ (p. 21), Holda wees op de ‘welluiden-

25 's-Gravesande (1961), 64-65. Na de achtenveertig spottende regels schrijft Kloos over zijn rijmoefening: ziehier ‘'t kleine monstertje, dat wil zeggen den kop van den lintworm, de staart zit nog in mijn hoofd’, 's-Gravesande (1961): 64. Stolk interpreteert deze toelichting als volgt: ‘De staart van de lintworm is ook verschenen: het beest bleek minder een satire dan een pastiche, en wel een hele romance in verzen, onder het pseudoniem Guido geschreven’, Stolk (2009), 209. Dit lijkt een misvatting: toen Kloos zijn spotvers naar Van Looy stuurde, stond Julia al helemaal op papier. Wat wel nog in Kloos' hoofd zat, was de rest van het spotvers op Fiore della Neve. Het is niet bekend of Kloos dit vervolg daadwerkelijk heeft neergeschreven.

26 's-Gravesande (1955), 74. Zie voor Goslers toezegging ook Mathijsen (2003).

27 's-Gravesande (1955), 76.

28 Willem Kloos gaf het pseudoniem Stella Violantilla aan de Haagse dichteres Lucie Broedelet (1875-1969) die in 1893 als achttienjarige debuteerde in De nieuwe gids.

29 Ik wijs hier op een anomalie in de brochure van Kloos en Verwey. Op bladzijde zeven vatten ze de inhoud van het eerste gedicht (na de voorzang) samen als ‘Fiore is aan 't wandelen op Sicilië en ziet Julia aankomen in een landauer’. ‘Fiore’ moet begrepen worden als ‘Guido’. Toen de intrige van Julia in de zomer van 1884 op papier werd gezet, had men nog geen pseudoniem voor de bundel.

30 De ingenaaide versie van Eene liefde kostte fl 1,25, die van Julia fl 1,40.

[p. 19]

de taal’ (p. 25) en Scaramouche (Van Loghem) was bijzonder te spreken over de ‘zuidelijke welluidendheid’ (p. 34). Het vaderland meende dat ‘sommige gedeelten zeker wel een componist zullen vinden’ (pp. 20-21). Naast het onderwerp en de uitwerking, had Julia zich dus ook in dit opzicht aan haar model gespiegeld.

Het vervolg op het goedgunstige onthaal van Julia is bekend: Kloos en Verwey staken nogmaals de koppen bij elkaar en publiceerden, ditmaal onder hun eigen naam, De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek. De brochure deed heel wat stof opwaaien en vond lezers tot in Nederlands-Indië.³¹ In de inleidende pagina's, net voor hun onthulling van het auteurschap van Julia, leggen ze uit wat hun opzet geweest was:

Zooals de scheikundige zijn experimenten neemt op de stoffen der natuur, en verschillende stoffen tezamen brengt om te zien hoe zij reageeren op elkander en wat uit hare onderlinge aanraking ontstaat, zoo hebben wij óns experiment genomen op de hersenen der vaderlandsche critici en de uitkomst heeft geleerd, dat wij ons niet hadden bedrogen, dat die hersenen gereageerd hebben, zooals wij het ons hadden voorgesteld.³²

De reacties op de brochure waren wel een verrassing: ‘De brochure heeft ingeslagen, zooals we 't niet eens gedacht hadden. We staan er zelf van te kijken’, deelt Verwey mee in een brief aan Jacobus van Looy.³³ De eerste druk van duizend exemplaren die op 7 mei 1886 verscheen bij de Amsterdamse uitgever Versluys was in geen tijd uitverkocht. In juni 1886 was er al een tweede druk nodig.

De brochure beslaat achtenveertig bladzijden en heeft vier genummerde delen. Na het feitelijke demasqué in het eerste deel, volgt in het tweede een hele sliert citaten uit Julia vol ‘gemeenplaatsen en slechte beeldspraak’ voorzien van sarcastische commentaar.³⁴ De citaten, en bij uitbreiding de hele bundel, worden gepresenteerd als ‘lachspiegelpoëzie’.³⁵ Met Julia mag inderdaad gelachen worden want volgens haar eigen scheppers is ze niets meer dan ‘de prostituée-amoureuse van zesde-rangsromantici’.³⁶ In het derde deel valt zowel de recensies als de recensenten van Julia een vergelijkbare behandeling te beurt. De taal waarin de critici van professionele onbevoegdheid worden beschuldigd, is grievend en hard. Het korte vierde deel, enigszins Multatuliaans van toon, richt zich voornamelijk tot de lezer van de brochure met de oproep zich ontvankelijk op te stellen voor de aspiraties en betrachtingen van de jongste dichtergeneratie. Een viertal appendices, waarin onder andere het auteurschap van de individuele gedichten in Julia wordt bekendgemaakt, besluit het werk.

De aangevallen recensenten voelden zich onheus behandeld en morden. Zo eenduidig positief waren hun recensies immers niet geweest. En trouwens, hadden Kloos en Verwey zelf niet toegegeven dat er ook koren zat onder het Siciliaanse kaf? Als ‘men veroordeeld is, om achtienhonderd [sic] malle regels te schrijven’, zo staat in hun brochure, ‘ontsnapt je wel eens, tegen wil en dank, een redelijke’.³⁷ In het juninummer van 1886 kwam De nieuwe gjds bij monde van Frank van der Goes nog eens op de kwestie terug. In de rubriek ‘Varia’ verschijnt van zijn hand

31 ‘Verbeeld je eens ik kwam hier in dit kleine gat van Ch. [Cheribon op Java] eens in 'n boekwinkel daar zag ik waarlijk die Beoordeeling van de Hollantsche critiek liggen’, G.J. Koopman aan Verwey in een brief van 6 juli 1886. Verwey (1995), 191.

32 Kloos/Verwey (1980), 4.

33 Verwey (1995), 159.

34 Kloos/Verwey (1980), 13.

35 Stuiveling (1981), 40.

36 Kloos/Verwey (1980), 12.

37 Kloos/Verwey (1980), 6.

[p. 20]

een opstel getiteld ‘Chronique scandaleuse’. Na de onthulling van de mystificatie, zo merkt Van der Goes op, zijn er recensenten die volhouden ‘dat de auteurs van Julia thans ondanks zichzelve en in weerwil van hun nadrukkelijk voornemen, iets goeds hadden geleverd. Ik weet niet of dit argument in de oogen van een onbevooroordeeld publiek wel zeer treffend is’.³⁸ De critici krijgen er in het opstel nogmaals van langs en dit in een stijl die Van der Goes als nieuw karakteriseert en die eerder ook al door Kloos en Verwey in hun pamflet werd gehanteerd. De Nieuwe gids-redacteuren wensten immers ‘ook in de polemiek’ komaf te maken met ‘de vormen van een afgesloten tijdvak’.³⁹

Als bewijs ex negativo dat Julia in artistiek opzicht echt wel een artistieke mislukking is, eindigt Van der Goes zijn stukje met een bijzondere inventaris:

Ten slotte, en om te toonen dat wij in edelmoedigheid, voor de personen der Julia-critici ingeroepen, eere stellen, de volgende mededeeling, die hen ongetwijfeld genoegen zal doen. Immers nog altijd is de vraag onbeantwoord, of en hoevele goede verzen de bundel van Guido bevat. Welnu, hier moge dan volgen het laatste woord in deze geheimzinnige geschiedenis. De laatste plooien van het floers vallen weg, en in het scherpe licht dat van alle kanten thans over het beeld is uitgestort, staan thans deze fragmenten.⁴⁰

Hierop volgt een twintigtal regels afkomstig uit zeven Julia-gedichten. Omgerekend betekent dit dat in de bundel ongeveer een vers op negentig als niet mislukt mag worden beschouwd. En dan nog voegt Van der Goes eraan toe dat hij ‘er niet voor [wil] instaan dat al deze citaten wezenlijk poezie [sic] zijn’.⁴¹ De laatste drie regels die hij in zijn korte inventaris citeert en ‘voor zeer goed’ houdt, zijn gelicht uit het sonnet ‘Musa Mystica’ (XXXVII, pp. 70-71). In De onbevoegdheid hadden Kloos en Verwey zelf al in een voetnoot naar dit gedicht verwezen. Uit hun toelichting aldaar kan worden afgeleid dat in Julia tekstmateriaal is opgenomen dat aanvankelijk als ernstig dichtwerk was opgevat. In de voetnoot wijzen de auteurs op de genese van ‘Musa Mystica’ in deze bewoordingen: ‘Een Sonnet, dat Willem Kloos niet goed genoeg vond, om het te publiceren, en waar hij toen wat nonsens in gestopt heeft’.⁴² Dit is een cruciale vingerwijzing die ons zo meteen zal helpen Julia's gespleten persoonlijkheid te taxeren en te verklaren. De voetnoot ligt ongetwijfeld ook aan de basis van Wim Zaals conclusie dat wie ‘vandaag de dag Julia leest,[...] bekropen [wordt] door het vermoeden dat de dichters Sicilië als stortplaats voor hun vroegste, onrijpe werk hebben gebruikt’.⁴³

38 Goes (1886), 311.

39 Goes (1886), 319.

40 Goes (1886), 320.

41 Goes (1886), 321.

42 Kloos/Verwey (1980), 25.

43 Voor deze bewering worden geen concrete argumenten gegeven, Zaal (1991), 153.

4. Het zusje van Demeter en Okeanos?

Onder de twintigtal goede verzen die Van der Goes heeft opgelijst in zijn ‘Chronique scandaleuse’ zoekt men tevergeefs naar de volgende regels uit het Julia-gedicht ‘Heerlijk herdenken’:

[p. 21]

 

'k Dacht aan de dagen van weleer,

 

[...]

 

Toen zegenend de zuster Zeus'

 

Haar gaven deelde in iedre kluis,

 

En elk de lust des levens leerde -

 

Toen zij, op heel Sicielje's grond,

 

De gouden gift van 't koren zond,

 

En men haar zelve néer zag knielen,

 

Als zij de garven samenbond,

 

Die voor des landmans sikkel vielen.

 

(XI, p. 13, mijn curivering, KS)

Dit fragment uit een lofzang op Sicilië is van de hand van Verwey en was, blijkens een brief van Kloos, begin september 1884 al een tijdje gereed.⁴⁴ Stijl, beeldspraak en woordenschat in deze beschrijvende passage vertonen een onmiskenbare verwantschap met de volgende regels:

En zeeg'nend schreed zij heel het eiland door,
En in des landmans hutten zat zij neêr,
En óveral liet zij haar gouden gaaf,
De korrels koren vallen in de voor.⁴⁵

Deze verzen zijn afkomstig uit Verweys ‘Demeter’ en werden voor het eerst afgedrukt in december 1885, in het tweede nummer van De nieuwe gids, dus nagenoeg gelijktijdig met de publicatie van Julia. Ze zijn ontstaan in oktober 1885, zoals is af te leiden uit een brief van Verwey aan Jan Veth.⁴⁶ Opmerkelijk is dus dat wendingen uit Julia ruim een jaar later door Verwey werden gerecycleerd in zijn serieuze verzen bestemd voor De nieuwe gids.⁴⁷ Nochtans werd de versie die in Julia een plaatsje had gevonden ondubbelzinnig veroordeeld door Verwey en Kloos in hun brochure. Daar heet het: gedicht ‘XI [met daarin de hierboven geciteerde verzen] en XII [zijn] twee lofzangen op Sicilië’ en representatief voor ‘alles wat rijmt en dwaas is’.⁴⁸ Zo ‘dwaas’ kan Verwey gedicht XI dan toch niet gevonden hebben. Het enige fundamentele verschil tussen beide passages is dat de verzen in Julia in rijmende jambische tetrameters zijn geschreven terwijl ‘Demeter’ geheel uit blanke verzen bestaat.

Ook in Julia komt een gedicht in blanke verzen voor. Het staat aan het einde van de bundel en werd geschreven door Kloos. De openingsregels geven een goede indruk van het geheel:

De zon verzonk in doffen, donkren gloed,
Na 't broeien van een zwoelen zomermiddag -
Een lauwer avond wierp haar wijde wade

44 Kloos/Verwey (2008), 47-48. De datum van Kloos' brief (6 september 1884) geldt als terminus ante quem.

45 Verwey (1885c), 302, mijn cursivering, KS.

46 Verwey (1995), 71.

47 ‘Demeter’ werd in 1889 opgenomen in de Verzamelde gedichten, uitgegeven door Versluys.

48 Kloos/Verwey (1980), 9.

[p. 22]

 

Op aarde en hemel, als doorzichtig rag -

 

Nog dommelde in het zachtverstervend westen

 

Een teêrgekleurde lucht, als parelmoer,

 

Langzaam vervloeiende, in het opwaarts klimmen,

 

In 't eindloos-effen matte blauw des hemels...

 

(XXXVIII, p. 71, openingsregels, mijn cursivering, KS)

Van deze klassiek-episch aandoende blanke verzen, compleet met alliteraties, assonanties en expressieve antimetrie (‘Langzaam vervloeiende’), bestaat, net als voor Verweys lofzang op Sicilië eerder, een duidelijke pendant:

Zoo liepen de uren, tot het groote licht,
Met zachte zwiering vallend op de kim,
Als roerloos poosde en, éénen oogenblik,
De rijzende avond in haar wijde wade
En raggen sluier, dien zij voor zich breidde,
Met donkergloeiend aanzicht tegenzag.⁴⁹

De zes regels hierboven zijn gelicht uit ‘Ganymedes op aarde’, een episch fragment dat Kloos publiceerde in februari 1886 in het derde nummer van De nieuwe gids en dat op zijn beurt weer deel uitmaakt van het grotere ‘Okeanos’-torso. Daarin staat ook deze passage:

[Hij zag] de halve maan

Der hoorns, zich teekenend met scherpen trek,
Tegen dien verren achtergrond van goud,
[...] een zee van licht.⁵⁰

Het beeld van een helder afgetekende maansikkel in een gouden lucht is ook in Julia terug te vinden, eveneens in blanke verzen:

De klare sikkel van de halve maan
Blinkt op de lichte blauwe lucht, zóo fijn,
Alsof een meesterhand, met vaste stift,
Dat scherp profiel geëtst had op 't azuur -
Wijl lager, waar, nog voor een omzien, heel
De wijde westerkimme was ontvlamd
In gouden wolkenpracht en bloênden gloed -
(XXXVIII, p. 75, mijn cursivering, KS)

De verklaring voor dit alles is eenvoudig: tijdens zijn verblijf in Brussel, toen hij onder meer schreef aan Jacobus van Looy dat hij ‘verzen [zat] te braken voor Julia’,

49 Kloos (1886a), 481, mijn cursivering, KS.

50 Kloos (1886a), 482, mijn cursivering, KS.

[p. 23]

werkte Kloos in alle stilte aan een tweede reeks ‘Okeanos’-fragmenten, waaronder de zopas geciteerde regels.⁵¹ Uitdrukkingen en beelden uit ‘Okeanos’ konden zo hun weg vinden naar de Julia-gedichten en vice versa. Overigens, ook met andere teksten trad er interferentie op, want wie denkt bij Kloos' Julia-regels ‘Een teêrgekleurde lucht, als parelmoer, / Langzaam vervloeiende’ niet aan ‘die zacht-gekleurde lucht / Als perlemoer, waar ied're tint vervliet / In teêrheid’ uit het beroemde sonnet ‘Nauw zichtbaar wiegen op een lichten zucht’ waarvan het ontstaan ook al in deze periode gesitueerd kan worden?⁵²

Schemeren in Julia af en toe glimpen door van Tachtig, zo is de vroege Tachtigerproductie niet geheel vrij van glimpen Julia-poëzie. Hiervoor verwees ik al naar de Julia-regels waarin de melodieuze klank beschreven wordt van een vallende ster, een natuurkundige onmogelijkheid:

Haar naam is Julia - wat klinkt dat schoon!
Zoetvloeiend als het water van een vliet,
[...]
Of wel het schieten van een ster
Ten stillen trans
(III, p. 6)

Deze passus wordt door Kloos en Verwey expliciet geciteerd in hun brochure als een voorbeeld van mislukte poëzie, gevolgd door het commentaar: ‘Ja, het schieten van zoo'n ster is duidelijk hoorbaar’.⁵³ De gewraakte beeldspraak was echter niet nieuw. Een paar maanden voor De onbevoegdheid van de persen rolde, verscheen Verweys debuut Persephone en andere gedichten bij de Haagse uitgever A. Rössing. Ook in deze bundel richt de dichter zijn blik naar boven:

De sterren zingen in de lucht -
Het is een wondervreemd gezang -
De zang, dien eens op 't stille veld
Een Magiër vernam voorlang.
[...]
En eenzaam in den kalmen nacht,
Terwijl de sterren twinkelden,
Schreef hij in magisch teekenschrift
De toonen, die zij tinkelden.⁵⁴

Objectief gezien bestaat er weinig verschil tussen het muzikaal tinkelend gesternte in Persephone en de zoetklinkende ster in de pasticherende bundel. Nochtans wordt het beeld, dat eerder geschikt werd geacht voor een ernstig bedoeld dichtersdebuut, verguisd in De onbevoegdheid als een van Julia's vele tekortkomingen.

51 's-Gravesande (1961), 59. Voor de datering van de ‘Okeanos’-fragmenten zie Kloos (1971), 13.

52 Kloos (1886b).

53 Kloos/Verwey (1980), 8.

54 Verwey (1885a), 33. Charles van Deventer was helemaal weg van dit gedicht en had het graag aan hem opgedragen gezien. Zie Verwey (1995), 96. Volledigheidshalve dient hier te worden toegevoegd dat Kloos, in zijn allereerste ‘Literaire kroniek’ in De nieuwe gids, ‘Der sterren mysterie’ samen met ‘Maanlicht’ ‘slecht afgewerkte krabbeltjes, uit 's dichters vroegste periode’ noemde. Zie Kloos (1885), 214. Het gedicht draagt in de bundel de dagtekening april 1883.

[p. 24]

5. Julia als missing link

Naar aanleiding van de polemiek die De onbevoegdheid teweeg had gebracht, publiceerde Verwey in juni 1886 een tweeledige bijdrage in De Amsterdammer waarin hij de ‘groote beteekenis van het “Julia”-verschijnsel’ nog een keer uiteenzet. Die bestaat volgens hem hierin ‘dat de critici thans als poëzie hebben geprezen, verzen, die alleen al op grond van hun wording geen poëzie kúnnen zijn [...] eenvoudig omdat wij niet bedoelden poëzie te schrijven’.⁵⁵ Nochtans laat het zich aanzien dat een aantal van de hierboven aangehaalde Julia-regels ooit in alle ernst als poëzie geconcipieerd werden. Dit is in elk geval de meest plausibele verklaring voor de woordelijke gelijkenissen tussen sommige Julia-passages en solide Tachtigerverzen van Kloos en Verwey die in De nieuwe gids gepubliceerd werden. In zekere zin benadert Julia daarmee ook de intertekstuele rijkdom van Eene liefde in het Zuiden. Ik heb het dan niet over de expliciete verwijzing naar Shakespeare (III, p. 6), Goethe (XXXV, p. 67) en Nicolaas Beets (XXXIX, p. 80), noch over de meer impliciete ontleningen aan Van Loghems debuut. Het bijzondere intertekstuele gehalte in Julia waar ik wél op doel, laat zich pas na enig graafwerk ontdekken, ook al omdat dit gehalte naar alle waarschijnlijkheid meer accidenteel dan intentioneel tot stand is gekomen.

Het literaire deficit van Julia is volgens Verweys betoog in De Amsterdammer niet alleen te wijten aan de onartistieke doelstellingen van het Guidocollectief maar ook aan de ‘verdwaasde Hollandsche beeldspraak’ in de bundel.⁵⁶ Dat klopt zeker voor het gedicht ‘Sizilia’ (XII) waarvan Verwey de beeldspraak vakkundig ontleedt in het weekblad en als niet-gezien verwerpt. Dit geldt dan weer heel wat minder voor de andere lofzang op Sicilië dat anticipeert op beelden in ‘Demeter’ of voor Kloos' blanke verzen met het scherpe profiel van de halve maan waarvan een pendant opduikt in ‘Ganymedes op aarde’. De schilder Jan Veth had in december 1885 nog in een brief aan Verwey geschreven hoe verrukt hij was over de ‘beelden [...] in sobere lijnen’ en de ‘zeer vaste plastiek’ van ‘Demeter’.⁵⁷ Hierboven hebben we kunnen zien hoe het beeld van de zaaiende Demeter eerder al in Julia een plaats had gekregen in gelijkluidende bewoordingen. Dat de verhaallijn van beide werken zich deels in eenzelfde geografische ruimte ontwikkelt, is daar misschien mee verantwoordelijk voor. Immers, de Julia-intrige speelt zich af op Sicilië, dezelfde locatie als in Verweys epische fragmenten met stof ontleend aan de klassieke oudheid. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de pasticherende bundel klassiek-mythologisch geconnoteerde plaatsnamen opduiken. Ter illustratie haal ik enkele regels aan uit de aanvang van het Julia-gedicht ‘Heerlijk herdenken’:

Waar [...]
Een drom gestalten nader koomt -
Een Nimfenstoet, de schoone naakten,
Wie 't golvend haar ten voeten stroomt -

55 Verwey (1886), 3.

56 Verwey (1886), 6.

57 Verwey (1995), 114.

[p. 25]

 

Daar heb ik heel mijn dag verdroomd,

 

En heel den nacht, de' in droom doorwaakten:

 

'k Dacht aan de dagen van weleer,

 

Toen op het lieflijk Pergusmeer,

 

In 't altijd bloeiend Ennadal,

 

De Nimfen, met een schoon geschal,

 

Demeter en de Kora eerden -

 

(XI, p. 13, mijn cursivering, KS)

Naast het beeld van de naakte, langgelokte nimfen vinden we in de volgende regels tevens dezelfde toponiemen en eigennamen terug:

In effen welving daalde 't zonnedak
Op Enna's dal [...]
Doch aan het meir van Pergus, waar de bloemen
Dichtdonzig zwellen onder 't zachte groen,
Baadden de schoone Nimfen zich en hieven
In 't zwemmen 't hoofd, waar 't lange, gouden haar
Van daalde en golfde langs den blanken rug.
[...]
Zoo was ook Kora daar[.]

Deze keer komen de blanke verzen uit Verweys ‘Persephone’ dat afgedrukt werd in oktober 1885, in het allereerste nummer van De nieuwe gids, maar dat volgens de datering in Verweys debuutbundel al in het voorjaar van 1883 gereed was.⁵⁸ Was het misschien door deze meer in het oog springende overeenkomsten dat de recensent van De Nederlandsche spectator, althans naar eigen zeggen en nadat de onthulling al had plaats gevonden, Verweys hand in Julia had herkend?⁵⁹

We hebben tot dusver een viertal Tachtigergedichten geïdentificeerd uit de periode 1883-1885 die onweerlegbaar tekstuele overeenkomsten vertonen met passages in Julia: ‘Ganymedes op aarde’, ‘Persephone’, ‘Demeter’ en het Kloossonnet ‘Nauw zichtbaar wiegen op een lichten zucht’. Er zijn nog andere tournures die verraden dat de pasticherende bundel het geesteskind was van de jongere dichtergarde. Als bezorger van diens poëtische nalatenschap was Kloos als geen ander bekend met de verzen van de jonggestorven Jacques Perk. In de Mathildecyclus, die door Kloos in sterk gewijzigde vorm in de postume Verzen werd opgenomen, gebruikt Perk twee maal het hem kenschetsende oxymoron ‘nachtzon’ als verwijzing naar de maan (sonnet XV en XLIX). In een ander sonnet in de Mathildecyclus heeft Perk het over ‘De zon der nacht’ (XLVIII), net als in het sonnet dat Kloos in december 1893 in De nieuwe gids uit de nalatenschap van Perk openbaar zal maken en dat begint met het volgende kwatrijn:

58 Verwey (1885a), 129-130, mijn cursivering, ks. Voor de datering zie Verwey (1885b), 17.

59 Kloos/Verwey (1980), 58.

[p. 26]

 

Niet wen een ronde schijf van zilvren licht,

 

Die uit den groen-omhuifden luchter daalt,

 

Mij zweeft op stift en schrift-geworden dicht,

 

Zing ik, doch als de zon der nacht me omstraalt.⁶⁰

Het is deze formulering - ‘zon der nacht’ - die Kloos gebruikt in het gedicht ‘Avondzegen’ (XXXI, p. 59) in Julia. Trouwens, als impressionistisch stemmingsdicht wijkt het korte ‘Avondzegen’ nauwelijks af van de bonafide lyrische Tachtigerpoëzie, die volgens Stolk gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van ‘de (avondlijke en nachtelijke) droomtopos en de vage, schimmig-suggestieve sfeeraanduidingen’:⁶¹

Ik doolde al eenzaam door de schemering,

En klagend om -

Totdat het vale duister mij omving,

En sloeg mij stom.

Hoog aan den donkerblauwen dom daar blonk

Een enkle ster -

En alles, wat mij ooit het leven schonk,

Scheen mij zóo ver...

Maar zie! de klare kalme zon der nacht

Verrees zoo zacht...

Geen zuchtje rimpelde den stillen droom

Van de' effen stroom -

Maar spichtig teekende zich iedre tak

In 't spieglend vlak -

En 't was me, of op mijn weenensmoede ziel

Een zegen viel...

(XXXI, p. 59)

Van dit gedicht neemt Van der Goes geen enkele regel op in zijn kleine inventaris met ‘goede’ Julia-verzen.

Naast deze lexicale en andere verklikkersignalen bevat de bundel een aantal rijmtechnische procedés die we eveneens mogen associëren met de schriftuur van Tachtig. Een eerste voorbeeld is de aanwezigheid van radicale enjambementen waarbij het verseinde valt tussen het substantief en het daaraan voorafgaande kwalificerende adjectief: ‘'t eindloos-effen / Azuur’ (XXI, p. 36), ‘rozenroode // Gewaad’ (XXII, p. 40), ‘looden // Gewelf’ (XXII, p. 42), ‘vagen / Weerschijn’ (XXIV, p. 46), ‘zwarte / Cherub’ (XXIV, p. 46).⁶² In Van Loghems Eene liefde in het Zuiden komen dergelijke radicale enjambementen met woorden in rijmpositie niet voor. Versificatorisch doet Julia zeker moderner aan dan het gepasticheerde model. Zo vinden we verschillende mozaïekrijmen terug in de verzen van Kloos en

60 Perk (1893), 11.

61 Stolk (2007), 183.

62 Een meester in het gebruik van dergelijke enjambementen was Herman Gorter (Mei). In mijn analyse laat ik bewust de rijmloze verzen in Julia buiten beschouwing omdat enjambementen daarin minder opvallen.

[p. 27]

Verwey. Bij een mozaïekrijm ligt de rijmklank gespreid over meer dan een woord. Voorbeelden in Julia zijn: ‘stak er’-‘akker’ (XII, p. 17), ‘bloost er’-‘klooster’ (XVII, p. 26), ‘schoof er’-‘toover’ (XXI, p. 32) en ‘rust er’-‘gudst er’ (XXI, p. 37). Ook dit type rijm, dat regelmatig opduikt in de poëzie van Tachtig - tot meer dan twintig keer in Verweys Verzamelde gedichten van 1889 - zoekt men tevergeefs in Eene liefde in het Zuiden.⁶³

In hun brochure De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek stelden Kloos en Verwey hun werkwijze bij de totstandkoming van Julia op deze manier voor: ‘wij hebben de dolste intrige afgesponnen in de onzinnigste verzen; wij hebben een hoop banaliteiten, obsceniteiten, opgeschroefdheid en volslagen onzin bijeen verzameld tot een bundel’.⁶⁴ Met hun brochure eigenden ze zich in de letterenwereld de rol toe van mondige avant-garde, een proces dat onder meer begonnen was met de postume publicatie van Perks Gedichten. Het poëtische credo dat Kloos daarin had geformuleerd - ‘Geen genegenheid is zij [de poëzie], maar een hartstocht’ - vinden we ook in de brochure terug: ‘Daarom is de kunst hun geen spel, maar een hartstocht’.⁶⁵ Maar in hun hartstochtelijk streven liepen ze soms zichzelf voorbij. Wat Kloos en Verwey in De onbevoegdheid verketterden als de antithese van waarachtige poëzie is in werkelijkheid een hybridisch werkstuk waarop het moeilijk is een eenduidige respons te formuleren. In hun brochure hebben Kloos en Verwey de afstand tussen ‘de Nieuwe-Gids-mannen’ enerzijds en de ‘ridicule officiëele letterkunde’ anderzijds om begrijpelijke redenen uitvergroot.⁶⁶ In het openbaar stelden ze Julia voor als een in literair-esthetisch opzicht volkomen mislukt gewrocht; binnenskamers liet men zich genuanceerder uit over Julia's kwaliteiten. Op 2 december 1884 vertrouwde Kloos vanuit Brussel toe aan Verwey: ‘Toch vind ik dat zij soms momenten kan hebben, waar ze beter is dan zichzelf’.⁶⁷

Met haar kenmerken van een toen nog dominante poëtica en haar eigenaardigheden van een nieuwe schoonheidsleer in wording heeft Julia iets van een (weliswaar artificiële) missing link. De verrassende uitkomst van de vergelijkende lectuur hierboven is niet dat verschillende werken van dezelfde auteur(s) tekstueel dezelfde kenmerken vertonen, maar wel dat deze kenmerken terug te vinden zijn in werken die net het verschil met de eigen literatuuropvattingen moesten expliciteren. Sommige van Guido's verzen hebben wel degelijk meer gemeen met de poëzie van ‘de Nieuwe-Gids-mannen’ dan Kloos en Verwey ooit hebben willen toegeven. Dat Julia de lezer ‘hoopen rhetorische banaliteit en ongerijmdheid’ voorschotelt, staat vast.⁶⁸ Maar tegelijkertijd bevat de bundel aanzetten van een nieuwe literatuur die zich in de jaren 1880 in Nederland aan het ontwikkelen was.

63 In Van Loghems eerste drie bundels, Eene liefde (1881), Liana (1882) en Van eene sultane (1884), heb ik slechts een enkel mozaïekrijm gevonden: ‘weten 't’-‘vergetend’, Fiore (1882), 100.

64 Kloos/Verwey (1980), 4.

65 Perk (1999), 29 en Kloos/Verwey (1980), 43.

66 Kloos/Verwey (1980), 18, 32.

67 's-Gravesande (1955), 73.

68 Kloos/Verwey (1980), 9.

[p. 28]

Bibliografie

Cornelissen, Micky, Poëzie is niet een spel met woorden. De criticus Willem Kloos temidden van zijn tijdgenoten, Vantilt, Nijmegen, 2001.

Custers, Lucien, Dáár was de bron. De Beweging van Tachtig in de ogen van Albert Verwey, De Ploeg, Maarssen, 1995.

Fiore della Neve [= W.G.L. van Loghem], Eene liefde in het Zuiden, Sneek, H. Pyttersen Tz., 1881.

Fiore della Neve [= W.G.L. van Loghem], Liana, Sneek, H. Pyttersen Tz., 1882.

Fiore della Neve [= W.G.L. van Loghem], Van eene sultane en andere gedichten, Sneek, H. Pyttersen Tz., 1884.

Goes, Frank van der, ‘Chronique scandaleuse’, in: De nieuwe gids 1, juni 1886, 5, 310-321.

's-Gravesande, G.H., De geschiedenis van De nieuwe gids. Brieven en documenten, Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1955.

's-Gravesande, G.H., De geschiedenis van De nieuwe gids. Brieven en documenten. Supplement, Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1961.

Guido [= Willem Kloos en Albert Verwey], Julia, een verhaal van Sicilië, W. Gosler, Amsterdam, 1886.

Karssenberg, Lineke, ‘Mystificatie en parodie als geheime wapens van Tachtig’, in: Vooys 23, december 2005, 4, 31-41.

Kloos, Willem, ‘Literaire kroniek’, in: De nieuwe gids 1, december 1885, 2, 314-322.

Kloos, Willem, ‘Ganymedes op aarde’, in: De nieuwe gids 1, februari 1886, 3, 479-482 = 1886a.

Kloos, Willem, ‘Avond’, in: De nieuwe gids 1, juni 1886, 5, 292 = 1886b.

Kloos, Willem, ‘Literaire kroniek’, in: De nieuwe gids 2, december 1886, 2, 316-328 = 1886c.

Kloos, Willem, Okeanos-fragmenten, red. A.P. Verburg en Harry G.M. Prick, Achter het boek V, 3, Nederland Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage, 1971.

Kloos, Willem en Albert Verwey, De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek, red. Bernt Luger, Amsterdamse schotschriften 4, C.J. Aarts, Amsterdam, 1980.

Kloos, Willem en Albert Verwey, Van de liefde die vriendschap heet. Brieven 1881-1925, red. Rob van de Schoor en Ilona Brinkman, Vantilt, Nijmegen, 2008.

Maas, Nop, De Nederlandsche spectator. Schetsen uit het letterkundig leven van de tweede helft van de negentiende eeuw, Veen, Utrecht/Antwerpen, 1986.

Maas, Nop, ‘Verloren in de nevel van de tijd. Bij een anoniem portret van M.G.L. van Loghem’, in: In zijn soort een mooi werk: schrijversportretten in het Letterkundig Museum, red. Pierre H. Dubois et al., Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, 1993, 23-27.

Mathijsen, Marita, ‘Het gevolg van een versnelde bloedsomloop. Teruggevonden brieven aan uitgever Gosler’, in: De parelduiker 8, 2003, 2/3, 74-85.

Musset, Alfred de, OEuvres, Charpentier, Paris, 1867.

Perk, Jacques, ‘Nagelaten verzen van Jacques Perk’, in: De nieuwe gids 9, oktober 1893, 1, 3-30.

Perk, Jacques, Gedichten. Met voorrede van Mr. C. Vosmaer en inleiding van Willem Kloos, red. Fabian R.W. Stolk, Delta Reeks, Bert Bakker, Amsterdam, 1999.

Steyaert, Kris, ‘“Als een sultane is 't lief'lijk Insulinde”. Trouwen met de handschoen in de “Idndische” dichtbundel van Fiore della Neve (1882)’, in: Indische letteren 26, december 2011, 4, 180-194.

Stolk, Fabian R.W., ‘Nep echt. Namaak en literatuur, in het bijzonder in de zaak-Julia’, in: Nederlandse letterkunde 12, oktober 2007, 3, 177-193.

Stolk, Fabian R.W., ‘Guido's Julia (1885) als provocatie’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 119, 2009, 2, 203-215.

Stuiveling, Garmt, De nieuwe gids als geestelijk brandpunt, derde druk, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1981.

Verwey, Albert, ‘Persephone. (Fragmenten)’, in: De nieuwe gids 1, oktober 1885, 1, 127-135 = 1885a.

Verwey, Albert, Persephone en andere gedichten, A. Rössing, 's-Gravenhage, 1885 = 1885b.

Verwey, Albert, ‘Demeter’, in: De nieuwe gids 1, december 1885, 2, 301-307 = 1885c.

Verwey, Albert, ‘Het een en ander over Julia’, in: De Amsterdammer 10, 13 juni 1886 (nr. 468), 3; en 20 juni 1886 (nr. 469), 5-6.

Verwey, Albert, Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december 1888, red. Margaretha H. Schenkeveld en Rein van der Wiel, Querido, Amsterdam, 1995.

Winkel, Jan te, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, deel 7, tweede druk, erven F. Bohn, Haarlem, 1927.

Zaal, Wim, De verlakkers. Literaire vervalsingen en mystificaties, Amber, Amsterdam, 1991.