Nederlandse Letterkunde. Jaargang 16

[p. 182]

De beginjaren 1923-1930 van De Letterkundige Kring, PEN-centrum voor Nederland
Ton van Kalmthout (Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis)

Abstract

In 1923 a few leading Dutch writers took the initiative of founding a dining club, a private society of kindred spirits and their guests who regularly dine together and discuss their shared interests. The model for this Letterkundige Kring (Literary Circle) was the PEN Club in London, established two years previously, which was an association of Poets, Playwrights, Essayists, Editors and Novelists that endeavoured to set up a branch in every country in the world. To this end, the leaders of the London establishment - the chairman John Galsworthy and the founder Catherine Amy Dawson Scott, helped by her daughter Marjorie Watts - had approached several well-known literary figures in the Netherlands. Anyone who became a member of one PEN centre was automatically welcome in all the others. As one of the national PEN centres - by 1930 there were already 46, with a total of about 3000 members - this new Literary Circle endorsed the internationalist and pacifist thinking of the international PEN club: by offering hospitality to writers from all countries and actively bringing them together, the peoples they represented would by degrees be reconciled and even ultimately bring world peace within reach. This signified that the PEN club had an idealistic and, involuntarily, also a political agenda, even though it considered itself to be emphatically a-political.
This article describes how The Literary Circle fared in its early years as the PEN Centre and analyses the role it played in the literary and cultural life of the Netherlands in the 1920s. The archives covering the early years of this Dutch section have largely been lost, but it has turned out to be possible to get a picture of that period on the basis of scattered archive items and reports in the press of the time. Like its mother organisation, the Dutch PEN centre was a fairly informal enterprise that was able to steer an independent course. It was from the very beginning headed

[p. 183]

by the poet P.C. Boutens. He was also the chairman of the Vereeniging van Letterkundigen (Literary Association) (1905), which concentrated mainly on protecting the material interests of writers. There was nonetheless never any cooperation between the two organisations. They were also very different in nature. Whereas the Vereeniging van Letterkundigen relied on the largest possible membership, De Letterkundige Kring deliberately limited the number of members. All that can be established is that 94 authors, many of them living in Amsterdam or The Hague, were members for varying periods in the early years. It was quite a select company, usually of older male literary figures, which one could only join by invitation. It was however possible for outsiders to more or less follow the comings and goings of both the Dutch section and those abroad in the national daily and weekly press, with which several members of the Kring were associated.
One of the most important activities of the Dutch centre was the members' dinners, to which they invited guests, the most famous of whom were Thomas Mann (in 1924) and Georges Duhamel (in 1926), both of whom were touring several PEN centres. By the same token, three prominent and active PEN members from the Netherlands - P.C. Boutens, Herman Robbers and Jo van Ammers-Küller - were received as guests of honour at distinguished PEN gatherings abroad. From 1925, Dutch writers were also able to extend their international network at the annual PEN congress, even though at that time they were still not playing any conspicuous part, either in numbers or contributions. A large part of these congresses was in fact devoted to entertainment, though serious issues were also dealt with. A lot of attention was naturally paid to the writer's pacifist and internationalist task, but also to the intellectual and material circumstances under which he was best able to fulfil this task, such as copyright, freedom of expression and the interests of the translator.
In the first few years social intercourse was the main business of the Dutch branch too. Its exclusiveness made it a somewhat inward-looking company, where young talent remained in the minority. Partly as a result of this, the dynamism of the club could have been greater, and this was not good for its reputation. But paradoxically enough, its internationalism meant that it did at the same time look outwards, which is one of the major reasons why it must have been attractive to many Dutch writers. In this way De Letterkundige Kring made an essential contribution to the internationalisation of literary life in the Netherlands.

In maart 1923 - de exacte datum is onbekend - ontvingen 48 min of meer bekende Nederlandse schrijvers een circulaire waarvan de inhoud volgens het opschrift ‘Streng vertrouwelijk’ was. De ondertekenaars waren P.C. Boutens, Frans Mijnssen, Martinus Nijhoff, Herman Robbers en J.W.F. Werumeus Buning, en hun circulaire droeg het briefhoofd ‘De Letterkundige Kring’. Onder deze naam wilden ze een nieuw genootschap stichten, zo zetten ze uiteen, een genootschap waarvoor zij nu het draagvlak onderzochten. Blijkbaar voorzagen ze enige weerstand, want ze verzekerden meteen dat ze er niet op uit waren een concurrerende organisatie op te richten naast verwante genootschappen, de Vereeniging van Letterkundigen met name. Dat de ondertekenaars zich niet wilden begeven in het vaarwater van deze

[p. 184]

vereniging, was te verwachten, want Boutens en Robbers waren er voorzitter respectievelijk vice-voorzitter van. Waarom dan wel een nieuwe vereniging?

•	Ons plan is, een niet te grooten kring te stichten van Nederlandsche schrijvers, die elkander gaarne zoo nu en dan eens ontmoeten, en die daartoe bijeenkomen niet op de gewoonlijk onvermijdelijke vergaderingen, doch aan een paar goede jaarlijksche maaltijden.
•	De vereeniging, welke wij den naam dachten te geven van ‘De Letterkundige Kring’, zal aansluiting vinden bij gelijk gezinde buitenlandsche vereenigingen, in de eerste plaats bij de ‘P.E.N.-Club’ te London, waarvan Galsworthy de leider is.
•	Buitenlandsche letterkundigen, die in ons land vertoeven, kunnen door den Nederlandschen Kring worden ontvangen en ingelicht, terwijl onze leden in het buitenland eveneens ontvangst en wegwijzing zullen vinden.
•	Wij gelooven niet, dat de winst zich zal bepalen tot tafelgenot; doch groote leuzen zijn aan dit alles ook niet verbonden; wij vertrouwen in de sfeer die ontstaan zal, hopen op vruchtbaarheid en groei.

Op uitnodiging zouden ook nieuwe leden mogen toetreden en de contributie hoefde niet meer te bedragen dan fl. 5,-. Toch zou de nieuwe vereniging beperkt van omvang moeten blijven. Wie als een van de aangeschreven auteurs vóór 24 maart aan Buning liet weten iets voor zo'n kring te voelen, zou een uitnodiging krijgen voor de oprichtingsvergadering.¹

De Letterkundige Kring zou er inderdaad komen. Dit artikel bespreekt hoe het hem de eerste jaren verging, jaren waaraan nog nauwelijks aandacht is besteed.² Aldus analyseert het welke rol de Kring heeft gespeeld in het literair-culturele leven van kort na de Eerste Wereldoorlog en hoe hij die rol vervulde. Omdat het genootschap in Nederland zou gaan fungeren als een van de dependances van de genoemde, internationaal opererende PEN-club van John Galsworthy, zal ik de ontwikkeling van de Nederlandse afdeling relateren aan die van de koepelorganisatie en nu en dan ook van zusterafdelingen in enkele andere landen. Voor Nederland baseer ik mij op nogal verspreide bronnen. Het archief met betrekking tot de beginjaren van de Nederlandse PEN-afdeling is nagenoeg geheel verloren gegaan.³ Voor archiefmateriaal ben ik dus voornamelijk aangewezen op stukken die bewaard zijn in de persoonlijke nalatenschappen van betrokkenen en op enkele documenten in het centrale archief van de internationale PEN-club.⁴ Daarnaast blijkt er over de Nederlandse situatie de nodige informatie te vinden in de contemporaine dagen weekbladpers.

1 Gedrukte circulaire van maart 1923, waarin opgenomen een lijst geadresseerden (Letterkundig Museum - voortaan: LM - sign. M 984 P en P 305 P; ook in UB Utrecht, archief P.H. Ritter Jr.).

2 Zie bijvoorbeeld het algemene overzicht van Donker (1951) en recentelijk het werkstuk van Van der Velde e.a. (2009). - De vereniging is verder nog alleen fragmentarisch onderzocht, bijvoorbeeld door Ross (1999). Recentelijk werd het PEN-onderzoek opnieuw ter hand genomen: Daane (2008), Van Voorst & Voortman (2008) en Dorleijn & Van Voorst (2009), (2010a) en (2010b).

3 Aldus Van Vriesland (1966), 121, en De Josselin de Jong (2000), 118. Het huidige PEN-archief in het LM bevat nog maar enkele stukken uit de periode 1923-1930.

4 Regesten hiervan zijn mij vriendelijk ter hand gesteld door Christophe Verbruggen, die de brieven opspoorde in het PEN-archief, berustend in het Harry Ransom Center (HRC) van de University of Texas in Austin.

1. Oprichting

Toen De Letterkundige Kring in het leven werd geroepen, was de internationale PEN-club nog tamelijk onbekend in Nederland.⁵ Catherine Amy Dawson Scott, die

5 De vroegste openbare vermelding die ik in Nederland vond, betreft een titelloos berichtje over het Franse filiaal in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 14 maart 1922. Dit is grotendeels overgenomen in Het Vaderland van 15 maart 1922. Al in 1921 was geprobeerd om het Nederlandse publiek en het bestuur van de Vereeniging van Letterkundigen te interesseren voor de oprichting van een Nederlandse PEN-afdeling. Dat bestuur verwachtte er weinig animo voor en besloot af te wachten hoe de club zich zou gaan ontwikkelen. Zie de brieven A. Reyding en John Van der Veer aan C.A. Dawson Scott, resp. 2 en 12 okt. 1921 (HRC).

[p. 185]

zich graag ‘Mother of the P.E.N.’ liet noemen,⁶ had haar in 1921 opgericht als een traditionele Engelse dining club, een besloten gezelschap van gelijkgestemden en hun eventuele gasten, die op gezette tijden een gezamenlijke maaltijd gebruikten en daarbij gemeenschappelijke interesses bespraken, in dit geval dus die van Poets, Playwrights, Essayists, Editors en Novellists. Het waren betrekkelijk informele diners; de traditionele toast op de koning bleef achterwege. Dawsons Scotts dochter Marjorie Scott fungeerde als secretaresse van de club en de wereldberoemde schrijver John Galsworthy, toekomstig Nobelprijswinnaar, had het voorzitterschap op zich genomen. Een Executive Committee in Londen, waarvan Galsworthy, Dawson Scott en Marjorie Scott eveneens deel uitmaakten, promootte van meet af aan de oprichting van nieuwe PEN-centra in andere landen. Daartoe werden invloedrijke auteurs aangeschreven, ‘a carefully chosen list of distinguished foreign writers, who were admired in England’, zoals Watts ze later zou noemen.⁷ Het contact werd gelegd door ze het honoraire lidmaatschap van de Engelse club aan te bieden en ze te vragen om in hun eigen land een vergelijkbare organisatie op te zetten. Tot degenen die hier op ingingen, behoorden Maxim Gorki, Knut Hamsun, Gerhardt Hauptmann, Selma Lagerlöf, Maurice Maeterlinck, Romain Rolland, Arthur Schnitzler en Hermann Sudermann.⁸

Boutens staat te boek als de initiator van de Nederlandse PEN-afdeling,⁹ maar Frans Mijnssen komt daar misschien eerder voor in aanmerking.¹⁰ De eerste jaren onderhield hij ook contact met de Britten als Kring-secretaris.¹¹ Wel moet Boutens behoord hebben tot de ‘distinguished writers’ die vanuit Londen benaderd waren, misschien door Galsworthy zelf en anders door Watts.¹² In eerste instantie zijn in Nederland ook Louis Couperus, Herman Heijermans, Willem Kloos en Herman Robbers gevraagd.¹³ Zoals gezegd, zou Robbers zich inderdaad gaan inzetten voor de PEN-club. Kloos aanvaardde pas later een erelidmaatschap en speelde geen actieve rol in de nieuwe vereniging. Heijermans werd er helemaal geen lid van. Verkerend in grote financiële moeilijkheden, die al zijn aandacht opeisten, liet hij de Londense uitnodiging maandenlang onbeantwoord en accepteerde hij haar pas na enig aandringen, op 12 april 1923, nadat De Letterkundige Kring al was opgericht.¹⁴ Couperus was door vertalingen van zijn werk het bekendst in Engeland, maar zou geen uitnodiging krijgen voor de oprichtingsvergadering in Nederland. Hij had toen trouwens nog maar enkele maanden te leven. Waarschijnlijk heeft hij het erelidmaatschap in Londen niet geaccepteerd.¹⁵ In 1928/29 stonden hier alleen nog Willem Kloos en K.J.L. Alberdingk Thijm geregistreerd als ereleden, die overigens pas in 1926 waren benoemd.¹⁶

De oprichting van De Letterkundige Kring vond plaats, zoals aangekondigd in een weer als ‘Vertrouwelijk’ verzonden convocatie, op vrijdagmiddag 6 april 1923 in het Amsterdamse American Hotel. In restaurant Saur op het Rokin gebruikten de oprichters vervolgens voor eigen rekening een gezamenlijke avondmaaltijd à fl. 4,- per couvert.¹⁷ Op een na afloop gemaakte foto staan H.W.J.M. Keuls, Lodewijk van Deyssel, J.C. Bloem, P.C. Boutens, Hein Boeken, Adriaan Roland Holst, J.W.F.

6 Watts (1987), 177.

7 Watts (1987), 104.

8 Ledenlijst PEN-Club London, okt.-dec. 1921 (LM sign. M 984 P), Watts (1971), 19 en Roček (2000), 31-32. - Genoemde ledenlijst vermeldt als gewone leden onder anderen G.K. Chesterton, Joseph Conrad en W. Somerset Maugham.

9 Nap e.a. (1993), 27 en Meinderts e.a. (1998), 31-32.

10 Vgl. de brieven M. Scott namens PEN Londen aan F. Mijnssen, 28 feb., 24 mrt. en 9 apr. 1923 (LM sign. P 305 B 1).

11 Zie onder andere de doorslag brief [Mijnssen] aan Hermon Ould, ‘General Manager of the P.E.N. Club’, 28 mrt. 1929 (LM sign. M 984 B 1), en brief Ould namens PEN Londen aan Mijnssen, 18 apr. 1929 (LM sign. P 305 B 1).

12 Boutens zou zich later herinneren: ‘Als nach dem Weltkrieg der unvergessliche Aufruf aus England uns erreichte, jetzt sei es an der Zeit dass alle Schriftsteller, alle Dichter der Welt sich zu einem Bunde vereinigten, da haben wir unmittelbar gefühlt, dass man sich an sowohl als Nationalisten wie als Internationalisten wandte’. (Getypte openingsrede PEN-congres, Den Haag 1931; zie ook de eerdere versie in gecorrigeerd typescript (LM sign. P 305 P). Gepubliceerd als Boutens (1931).)

13 Watts (1971), 18-19, noemt in dit verband Couperus, Kloos en Robbers. Watts (1987), 208-209, vermeldt als ‘Some of the many distinguished writers who supported P.E.N. in the formative years’ onder anderen Boutens, Couperus, Heijermans en Robbers.

14 Zie de brief van M. Scott namens bestuur PEN Londen aan ‘Dear Sir’ [= Heijermans], 1 apr. 1923, en de brief J. Galsworthy aan Heijermans, 19 apr. 1923 (LM sign. H 1631 B 2), alsmede Goedkoop (1996), 388-389.

15 Vgl. de brief Scott namens PEN Londen aan Mijnssen, 28 feb. 1923 (LM sign. P 305 B 1): ‘We have invited Mr Louis Couperus and Herr Heijermans to be Hon. Members for Holland, but have had no reply’.

16 ‘P.E.N.-Clubs’ in: Het Vaderland, 6 mei 1926, vermeldt de benoeming. Het erelidmaatschap van beide Nederlanders staat bijvoorbeeld gedrukt op het briefpapier van de brieven Ould namens PEN Londen aan Mijnssen, 22 okt. 1928 en 18 apr. 1929 (LM sign. P 305 B 1). In verband met het erelidmaatschap van Kloos zij gewezen op een ongedateerde, in de jaren dertig geschreven brief van Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe aan Fenna de Meyier (LM sign. P 305 B), waarin Jeanne Kloos haar ervan probeert te overtuigen dat PEN Nederland haar man zou moeten voordragen als Nobelprijskandidaat, omdat hij erelid is van zowel de Nederlandse als de Londense club.

17 Circulaire De Letterkundige Kring, maart 1923, ondertekend door J.W.F. Werumeus Buning namens het Comité van Voorbereiding (LM sign. P 305 P).

[p. 186]

Werumeus Buning, Frans Mijnssen en Cornelis Veth,¹⁸ maar er zijn vermoedelijk meer Kring-oprichters van de partij geweest.¹⁹ Even later stelde Galsworthy tevreden vast dat Nederland nu eindelijk ook een PEN-centrum had.²⁰

18 Deze foto van Nico Schuitvlot berust in het LM en is afgedrukt in Bakker e.a. (1983), 45.

19 Volgens Ter Laan (1952) behoorde ook Top Naeff tot de Nederlandse PEN-oprichters.

20 Brief Galsworthy aan Dawson Scott, 5 sept. 1923 (HRC). Op 1 mei 1923 waren er inmiddels elf nationale PEN-afdelingen.

2. Idealen en doelstellingen

De ‘grote leuzen’ waaraan de Nederlandse initiatiefnemers geen behoefte zeiden te hebben, waren de Londense club bepaald niet vreemd. Met de Eerste Wereldoorlog in het nabije verleden wilde men schrijvers uit alle landen tot elkaar brengen in een soort literaire Volkenbond. Zoals Marjorie Scott aan Heijermans had geschreven: ‘[...] the principle of the club is that membership of one centre means membership of all centres, so that an American member, when travelling in Europe, would be made welcome at the P.E.N. Gatherings [sic] in Paris, London, Rome, Madrid etc., and would so meet other members of his craft all over the world’.²¹ Zodoende zou dit internationale netwerk het voortouw nemen in de verbroedering der volken en uiteindelijk zelfs in het realiseren van de wereldvrede. PEN, zo hielden Dawson Scott en Galsworthy hun achterban voor, stond eveneens voor Paix Entre Nous. Die zou zich vanzelf voltrekken door binnen- en buitenlandse schrijvers letterlijk om de tafel te zetten, door ze van gedachten te laten wisselen tijdens internationale congressen en intussen wederzijds begrip en onderlinge vriendschappen te laten opbloeien. Daarmee dachten PEN-leden aanzienlijk meer te kunnen uitrichten dan politici blijkbaar vermochten, en zo had de club onwillekeurig ook een politieke agenda.²² Voorkeuren voor specifieke staatkundige richtingen en tendensen werden intussen niet uitgesproken en waren zelfs taboe.

De PEN-club beschouwde zichzelf uitdrukkelijk als apolitiek, en wel zo serieus dat het bestuur in Londen zelfs subsidie van de overheid van de hand wees.²³ Gewoonlijk verwachtte en kreeg de club vooral morele steun van de overheid. ‘The growing importance of the P.E.N. in the world of culture is to some extent indicated by the extraordinary eagerness with which the public authorities everywhere vie with one another in granting favours,’ schreef de toenmalige algemeen secretaris Hermon Ould in 1930.²⁴ Diplomaten en ministers van buitenlandse zaken of van onderwijs, kunsten en wetenschappen zaten regelmatig aan de congresdiners aan, waar ze ook het woord voerden. Vast programmapunt van de congressen was de receptie op het plaatselijke stadhuis, aangeboden door de burgemeester, en tijdens het congres van 1928 in Oslo was er zelfs een ontvangst ten paleize van de koning.²⁵ Het was in 1930 dan ook niet zo'n vreemde ingeving van het Nederlandse PEN-bestuur om als beschermvrouwe kroonprinses Juliana aan te zoeken, die herhaaldelijk haar interesse in literatuur had doen blijken en dat jaar bovendien een eredoctoraat in de letteren kreeg.²⁶ Maar met enige politieke doctrine hadden dit soort toenaderingspogingen weinig van doen. Ook de Nederlanders onderschre-

21 Brief M. Scott namens bestuur PEN Londen aan ‘Dear Sir’ [= Heijermans], 1 april 1923 (LM sign. H 1631 B 2).

22 Zie hierover ook Wilford (1979), 99-100.

23 Watts (1987), 105, 109.

24 Hermon Ould, ‘P.E.N. Congress in Poland. A Model of Careful Planning’, in: The Manchester Guardian, 14 juli 1930.

25 Watts 1987: 146-147.

26 Ze zou het beschermvrouwschap overigens niet aanvaarden, zo bleek een jaar later, waarna het ook maar niet meer aan een ander lid van het Koninklijk Huis aangeboden werd. Zie over dit afgewezen patronaat de notulen algemene vergadering De Letterkundige Kring, 6 jan. 1930 en 3 jan. [1931] (LM sign. P 305 P).

[p. 187]

ven Dawson Scotts ideaal van ‘mutual goodwill in the world of letters, genuinely international, literary and non political’.²⁷

Er leefde eerder een modieus vertrouwen in de beweging van het Internationalisme, die ook in Nederland zijn aanhangers vond, de Wereldbibliotheek-uitgevers en PEN-leden Leo Simons en Nico van Suchtelen bijvoorbeeld.²⁸ Het is echter de vraag hoe fanatiek het Nederlandse centrum daarin meeging; voorzitter Boutens lijkt er in ieder geval enig voorbehoud bij gemaakt te hebben. Waarschijnlijk had hij meer op met het pacifistische gedachtegoed van de club, om er een esthetische wending aan te geven - de wereldvrede kon immers ook opgevat worden als een representatie van de Schoonheid. Voor de Nederlandse voorzitter persoonlijk zowel als voor de PEN-club in het algemeen bleef de verdediging van zulke ideële schrijversbelangen voorop staan. Hoewel Boutens zich als voorman van de Vereeniging van Letterkundigen ook al jaren inzette voor verbetering van de materiële arbeidsomstandigheden van literatoren, zou hij zich in PEN-verband zelfs negatief uitlaten over de opkomst van schrijversvakbonden.²⁹

27 Brief Werumeus Buning aan Dawson Scott, 17 mrt. [1924] (HRC).

28 Zie over het Internationalisme: Lyons (1963) en Iriye (1997). Over Nederlands Internationalisme: Van Kalmthout 2009: 347-349.

29 Zie voor Boutens denkbeelden over de missie van schrijvers en van de PEN-club zijn eerder aangehaalde openingsrede op het congres van 1931. Dat Boutens zich elders toch ook wel om materiële schrijversbelangen bekommerde, was volgens De Clerck (1962), 9-10, ingegeven door zijn wens om de autonomie van de kunstenaar veilig gesteld te zien.

3. Organisatie

Nationale centra moesten de zowel sociabele als internationalistische en pacifistische intenties van de PEN-club ondersteunen; voor ieder land probeerde de eerder genoemde commissie in Londen zo'n dependance van de grond te krijgen. Al in 1929 zei Galsworthy aan een PEN-banket in Wenen: ‘We approach the day when the P.E.N. Club will be established in every country in the World...’.³⁰ In 1930 waren het er al 46, met gezamenlijk zo'n drieduizend leden.³¹ De nationale centra vaardigden sinds het congres van 1926 elk een lid af naar een International Committee.³² Daarnaast was er sinds 1929 een vanuit Londen opererend, ‘uitvoerend comité’ actief, dat enkele malen per jaar bijeen moest komen.³³ Met deze structuur volgde de PEN-club een sinds enkele decennia opgekomen trend om zowel op nationaal als op internationaal niveau veelomvattende federatieve organisaties te bedenken en soms ook daadwerkelijk te beginnen, nu eens in dienst van de vrede, dan weer van minder verheven belangen.³⁴

Zo is de PEN-club wel in verband gebracht met het initiatief dat Henri Barbusse in 1919 nam tot de internationale organisatie Clarté, die Europese intellectuelen, schrijvers en kunstenaars in nationaal georganiseerde groepen tot elkaar wilde brengen en opkwam tegen ‘jeder Verhetzung der Völker’.³⁵ Succesvoller was de al in 1878 door Victor Hugo opgerichte Association Littéraire et Artistique Internationale, die zich met afdelingen in diverse landen, waaronder Nederland, toelegde op de bescherming van het literaire en artistieke eigendomsrecht. Omstreeks 1930 zat Herman Robbers in het Nederlandse afdelingsbestuur.³⁶ Als oprichter, ideoloog, eerste voorzitter en later vice-voorzitter was hij eveneens de centrale figuur geweest in het Verbond van Nederlandsche Kunstenaarsvereenigingen,

30 Geciteerd naar Watts (1987), 150.

31 Ould, ‘P.E.N. Congress in Poland’ (zie n. 24).

32 ‘P.E.N.’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 18 mei 1926.

33 Roček (2000), 81.

34 Over deze trend: Van Kalmthout (1998), 298-300.

35 Roček (2000), 16-17.

36 Zie ‘Association Littéraire’, in: Het Vaderland, 30 juni 1930.

[p. 188]

in 1911 geïnitieerd door de Vereeniging van Letterkundigen. Die federatieve en multidisciplinaire kunstkring wilde de bloei der schone kunsten bevorderen en de geestelijke en materiële belangen behartigen van alle kunstenaars in Nederland.³⁷ Aan Robbers hadden de Nederlandse PEN-oprichters een zeer ervaren kracht.³⁸

Dat zal ook daarom goed van pas zijn gekomen, omdat er maar weinig richtlijnen kwamen uit Londen. ‘Each Centre will elect its own Committee, its Members and Hon. Members, conduct its own business and frame its own rules,’ zo viel te lezen in een folder van de Londense club.³⁹ In het eerste decennium van zijn bestaan was de internationale PEN-club een opvallend informele organisatie, die het stelde zonder voorschriften, afgezien van de bepaling, vermeld in dezelfde folder, dat het lidmaatschap van het ene centrum tevens het lidmaatschap van ieder ander centrum impliceerde en dat de PEN politiek en propaganda buiten de deur diende te houden. Wel werkte Dawson Scott al in 1921 aan regels voor het International Committee,⁴⁰ en het Londense bestuur stelde dat jaar ook een commissie in voor de uitwerking van een reglement.⁴¹ Maar dat zou er pas tien jaar later komen in de vorm van de zogenaamde Charta, waartoe het PEN-congres van 1927 de eerste aanzet had gegeven met de volgende, met algemene stemmen aangenomen resolutie:

De Federatie van P.E.N.-clubs, groepeering van schrijvers, verklaart het eens te zijn over de volgende beginselen:
1. De litteratuur, zoo ze wel naties kent, kent echter geen grenzen en de letterkundige betrekkingen moeten, te allen tijde, onafhankelijk blijven van de voorvallen in het politieke leven der volkeren;
2. De leden der P.E.N.-clubs zijn van oordeel dat in alle omstandigheden, en vooral in oorlogstijd, de eerbiediging der kunstwerken welke het gemeenschappelijk bezit zijn der menschheid, boven de nationale en politieke driften dient gehouden te worden.
[3.] De leden der P.E.N.-clubs zullen, te allen tijde, gebruik maken van den invloed uitgaande van hunne personen en hunne geschriften, ten bate van de onderlinge bekendmaking en den wederzijdschen eerbied onder de volkeren.⁴²

Nationale centra stelden overigens wel eigen statuten op. Nederland moet er bijvoorbeeld over beschikt hebben in 1926,⁴³ al heb ik ze niet aangetroffen en werden ze blijkbaar al snel weer vergeten, want in 1933 heette het nog dat ‘een dusdanige wet tot dusver heeft ontbroken’.⁴⁴

37 Over het Verbond: Van Kalmthout (1998), 301-312.

38 Zie over Robbers als verenigingsman en mede-oprichter van De Letterkundige Kring ook: Zernike (1938), 199-200.

39 Folder PEN-Club Londen, ongedateerd [1921 of 1922] (LM sign. M 984 P).

40 Watts (1987), 100.

41 Watts (1987), 104.

42 ‘Het internationaal Pen-clubcongres’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 22 juni 1927. Zie over het charter onder anderen ook Donker (1951), 194, en Roček (2000), 56.

43 In de circulaire van het bestuur van De Letterkundige Kring aan de leden, 17 feb. 1926 (LM sign. S 3175 B 1b en P 305 P) is sprake van ‘de Kringstatuten’. Het Oostenrijkse PEN-centrum had al statuten in 1924. Zie Roček (2000), 40-41.

44 Circulaire H. Salomonson namens De Letterkundige Kring, 21 mrt. 1933, met ‘Ontwerp-reglement’ (UB Utrecht, archief Ritter).

4. Bestuur en leden

De Letterkundige Kring had in elk geval wel een officieel bestuur, dat in 1930 nog steeds bestond uit leden van het eerste uur. Naast voorzitter Boutens waren dat toen: Jo van Ammers-Küller (secretaresse), Fenna de Meyier, Herman Robbers,

[p. 189]

J.W.F. Werumeus Buning en Elisabeth Zernike.⁴⁵ Boutens zou in 1931 tot erevoorzitter worden benoemd, maar of hij erg geliefd was onder zijn leden, valt te bezien. Victor van Vriesland, een van zijn opvolgers als voorzitter, herinnerde zich:

In bestuurszaken was hij [Boutens] een volkomen dictator, maar dat merkte je niet, want hij had een heel speciale techniek. Op ledenvergaderingen en ook op bestuursvergaderingen zei iemand bij voorbeeld: ‘Ja maar, meneer de voorzitter, ik zou toch wel even de aandacht willen vestigen op...’ enzovoorts. Na twee zinnen viel Boutens hem in de rede en hij bleef dan zelf zo'n twintig minuten aan het woord. De opposant was dan allang vergeten wat hij had willen zeggen en hij was bovendien murw gepraat omdat het zo lang geduurd had.
Soms was hij een onbeschaamde vlerk, als hij de pest aan iemand had, maar als hij je mocht was hij erg aardig.⁴⁶

Van Ammers-Küller zou het volgende decennium zeer omstreden en zelfs geheel uit de gratie raken door haar klaarblijkelijke sympathie voor het nieuwe Duitse bewind,⁴⁷ maar in de jaren twintig was ze vooralsnog een gewaardeerd bestuurslid, meer dan Boutens. Toen ze in de algemene ledenvergadering van 1931 afzwaaide als secretaresse, benadrukte Robbers ‘dat aan de functie van secretaris veel meer vast zit dan aan die van voorzitter. De voorzitter hoeft slechts buitenlandsche gasten, als die ons land bezoeken, te ontvangen, terwijl op den secretaris veel meer werk rust’. Robbers prees Van Ammers ‘voor al het werk dat zij gedurende vele jaren voor de P.E.N. Club heeft gedaan’, waarmee de leden met applaus instemden.⁴⁸

Wie die vroege Nederlandse PEN-leden zelf waren, is voor een groot deel te achterhalen. In totaal heb ik van 94 auteurs kunnen vaststellen dat ze lid van De Letterkundige Kring moeten zijn geweest in één of meer van de verenigingsjaren 1923 tot en met 1930/31.⁴⁹ Het waren veelal schrijvers die hun sporen verdiend hadden. In het oprichtingsjaar waren 51 van hen veertig jaar of ouder en 24 leden waren toen al vijftigplusser. Begonnen met een dertigtal literatoren, telde De Letterkundige Kring er begin 1929 nog niet veel meer. Dat jaar ging het bestuur actief op zoek naar aspirant-leden, want inmiddels was het plan geboren om ook in Nederland een internationaal PEN-congres te organiseren, en met het oog daarop wilde het bestuur graag voor de dag komen met essayisten en ‘jonge schrijvers en dichters van beteekenis’. De leden kregen het verzoek om kandidaten voor te dragen voor een ballotage die op 25 mei 1929 zou plaatsvinden in Den Haag.⁵⁰ Een paar maanden later kon het bestuur berichten dat maar liefst 18 van de 25 kandidaten het lidmaatschap hadden geaccepteerd.⁵¹ Niettemin bleef de Nederlandse club een klein gezelschap, zeker in vergelijking met een PEN-centrum als het Amerikaanse, dat een jaar na de oprichting in 1922 al tegen de 150 leden telde.⁵²

Veel verloop in het Nederlandse ledenbestand zal er de eerste jaren verder niet zijn geweest, want de Kring volgde het Londense centrum in een nogal exclusief aannamebeleid. Wie in Nederland PEN-lid wilde worden, kon dat hoogstens kenbaar maken en moest verder afwachten of er een uitnodiging van het bestuur

45 Van der Velde e.a (2009), 98. In de voor het congres van 1931 gedrukte ledenlijst Nous nous présentons... / We introduce ourselves... / Wir stellen uns vor... Offert aux congressistes du P.E.N.-Club par le comité de reception du IXième congrès, La Haye, Juin 1931 (KB sign. 1143 F 21 en LM sign. M 984 P en P 305 P) staat Robbers vermeld als vice-voorzitter.

46 Van Vriesland (1969), 36.

47 Ross (1999); Dorleijn & Van Voorst (2010b).

48 Notulen algemene vergadering PEN Nederland, 2 apr. [1931] (LM sign. P 305 P).

49 Zie de bijlage. Een compleet ledenbestand is hiermee ongetwijfeld niet gegeven, want tussentijds kunnen er leden zijn aangenomen en geschrapt. Zo komt Jacob van der Valk, rector van het Rotterdamse Marnix Gymnasium, op geen van de beschikbare lijsten voor, maar was er in 1925 wel een vertegenwoordiging van De Letterkundige Kring bij zijn uitvaart (zie ‘Begrafenis dr. J. van der Valk’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 17 juni 1925), wat doet vermoeden dat hij lid is geweest. Een ander voorbeeld is P.H. Ritter Jr., een hardnekkige wanbetaler van contributie. Waarschijnlijk is hij in 1928 geroyeerd. In 1931 zou hij zich echter opnieuw aanmelden, en wederom zijn contributie niet betalen. Zie de bief C.L. Schepp namens De Letterkundige Kring aan ‘Weledelgeboren Heer [= Ritter], 1 mrt. 1928; doorslag brief Ritter aan J. van Ammers-Küller, 27 mei 1931; aanmaningskaart Van Ammers aan Ritter 22 dec. 1931; brief Van Ammers aan Ritter, 22 mrt. 1931 (UB Utrecht, archief Ritter).

50 Circulaire Boutens en Van Ammers-Küller namens bestuur De Letterkundige Kring aan de leden, 25 apr. 1929 (LM sign. P 305 P). Kandidaten werden voor het lidmaatschap uitgenodigd met een standaardbrief van Boutens en Van Ammers, zoals die bijvoorbeeld geadresseerd was aan N. Donkersloot, 12 juni 1929 (LM sign. B 786 B 1).

51 H. Marsman behoorde tot de weigeraars en J. Slauerhoff hield de uitnodiging nog in beraad (en liet het daar waarschijnlijk bij). Zie circulaire Boutens en Van Ammers-Küller namens bestuur De Letterkundige Kring aan de leden, 26 aug. 1929 (LM sign. P 305 P).

52 Chute (1972), 7.

[p. 190]

kwam.⁵³ Voor sommigen zal het lidmaatschap een erkenning en een eer zijn geweest.⁵⁴ Dawson Scott had bepaald dat men lid kon worden op voordracht van twee leden en na goedkeuring van het bestuur. Wat haar betreft kwam voor het lidmaatschap alleen degene in aanmerking die een roman of dichtbundel had gepubliceerd bij een bekende Londense, continentale of Amerikaanse uitgeverij, een toneelstuk had geschreven voor een bekend theater, of redacteur was of was geweest van een bekend dagblad of tijdschrift. Uitgevers werden in Londen niet aangenomen, maar andere centra lieten ze wel toe.⁵⁵ Dawson Scott vond trouwens ook dat de club moest openstaan voor auteurs van beide seksen. Het was op haar initiatief dat het congres van 1928 in Oslo unaniem een resolutie aannam ‘that women shall hold the same position as men in the P.E.N’.⁵⁶

Toch waren vrouwen - zoals te verwachten - flink in de minderheid in De Letterkundige Kring: ik telde in totaal 23 schrijfsters. Ook beginnende literatoren trof men er niet vaak aan, een gemis dat zich ook elders in de PEN-clubs deed voelen. Nederlandse correspondenten die het Parijse PEN-congres in 1925 versloegen, signaleerden dat er maar weinig jongeren deelnamen, en geen enkele jonge dichter uit Nederland.⁵⁷ Wie het ledenbestand analyseert op de herkomst van de leden, ziet verder dat De Letterkundige Kring een overwegend Haags-Amsterdamse aangelegenheid is geweest,⁵⁸ en het was dan ook in etablissementen in de hoofd- en de hofstad dat de bijeenkomsten plaatsvonden. Er zijn trouwens geen aanwijzingen dat Nederlandse leden vaak gebruik maakten van de mogelijkheid om gastvrijheid te genieten in buitenlandse centra, maar het kwam zeker voor. Wie honorair lid van het Engelse PEN-centrum was, kreeg bij een bezoek aan Londen een uitnodiging om bijeenkomsten bij te komen wonen.⁵⁹

53 Vgl. de doorslag brief [Van Ammers-Küller] aan Ellen Forest, 4 juli 1931 (LM sign. P 305 B 1): ‘Van de P.E.N. Club wordt men lid op uitnoodiging, men kan natuurlijk den wensch te kennen geven dat men gaarne lid zou worden.’

54 Vgl. bijvoorbeeld De Josselin de Jong (2000), 114: ‘[...] in oktober 1931, ontving ik bericht dat het PEN-bestuur besloten had me het lidmaatschap aan te bieden. Ik onderging het als iets heel bijzonders, ik telde nu mee en werd voor vol aangezien, ook al stond ik nog pas op de onderste tree van de ladder. Jo van Ammers-Küller ondertekende de brief als secretaresse. Ik wist dat ik de benoeming aan Herman Robbers te danken had. Maar ik was unaniem aangenomen, ook door Boutens als voorzitter en door Werumeus Buning, Elisabeth Zernike en de andere bestuursleden. Met éen stem kwam je de PEN niet in.’

55 Watts (1971), 13-14 en 34; Watts (1987), 104.

56 Watts (1987), 146-147.

57 ‘Het verbond der schrijvers’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 25 mei 1925; Van Lokhorst (1925).

58 Ik ga hier af op de ledenlijst van PEN Nederland in het Bulletin de la Fédération Internationale des PEN Clubs, afl. 2 (apr. 1926), 11 (LM sign. M 984 P), en op de ‘Ledenlyst van “De Letterkundige Kring”, P.E.N. Centrum voor Nederland, op 1 November 1931’ (LM sign. B 802 P en P 305 P), die allebei ook woonadressen vermelden. Overigens verzocht Van Ammers-Küller algemeen secretaris Ould in 1929 om de Nederlandse afdeling voortaan niet langer te vermelden met als vestigingsplaats Den Haag, ‘as nearly all the members of the committee live in Amsterdam now’. (Brief Van Ammers aan Ould, 2 apr. 1929 (HRC).)

59 Watts 1987: 141.

5. Publiciteit

De internationale PEN-club mocht dan een tamelijk gesloten organisatie zijn, voor buitenstaanders was het reilen en zeilen ervan toch enigszins te volgen. Zelf kon de club natuurlijk al fungeren als netwerk voor interne communicatie. In 1923 verspreidde de Londense afdeling onder haar honoraire leden en onder de andere centra een speech die Georges Duhamel eerder dat jaar bij een diner gegeven had. Zodoende kreeg Herman Heijermans haar thuis gestuurd.⁶⁰ Sinds 1925 was er ook het in Parijs verschijnende Bulletin de la Fédération Internationale des PEN Clubs en vanaf 1927 het Londense clubblad P.E.N. News, dat levensvatbaarder zou blijken. Maar de federatie zocht ook op andere manieren de publiciteit. Al in oktober 1923 ontving Frans Mijnssen een brief van Galsworthy - ‘Confidential’ stond op de enveloppe - met het verzoek een bijgesloten artikel van zijn hand over ‘International Thought’, dat op 29 en 30 oktober in de Engelse Times zou verschijnen, in vertaling te laten opnemen in een vooraanstaande Nederlandse krant. Dat zou eveneens gebeuren in andere Europese landen en in Amerika, onder het aan Thomas Hardy

60 Brief Scott namens PEN Centre London aan ‘Dear Sir’ [= Heijermans], 14 nov. 1923 (LM sign. H 1631 B 2).

[p. 191]

ontleende motto: ‘The exchange of international thought is the only possible salvation of the World.’⁶¹

De dag- en weekbladpers was ongetwijfeld het belangrijkste informatiekanaal dat het Nederlandse publiek regelmatig van PEN-nieuws voorzag: de banketten waarop topauteurs als Blasco Ibáñez, Thomas Mann, August Vermeylen, Knut Hamsun, Gerhardt Hauptmann en Albert Steffen her en der in Europa onthaald werden,⁶² de jaarlijkse congressen, een inzamelingsactie die de Engelse en Franse filialen in 1926 gezamenlijk hielden voor de berooide Russische schrijver en vertaler Dmitri Sergejewitsch Mereschkowski,⁶³ het feestmaal dat enkele leden van de Pruisische academie van wetenschappen datzelfde jaar aangeboden kregen⁶⁴ of het besluit van de Vlamingen in 1927 om toch maar geen afzonderlijke PEN-afdeling in België te beginnen.⁶⁵ Zelf maakten Nederlandse leden ook wel eens PEN-aangelegenheden wereldkundig, want verschillende van hen werkten voor persagentschappen en voor kranten als de Nieuwe Rotterdamsche Courant en Het Vaderland, weekbladen als Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift en De Groene Amsterdammer, het ‘democratische’ blad De Opbouw of algemeen-culturele en literaire tijdschriften zoals De Gids en De Vrije Bladen.⁶⁶ Mede daardoor is het mogelijk om een indruk te krijgen van het aandeel dat Nederland heeft gehad in de vroege werkzaamheden van de internationale PEN-club.

61 Brief Galsworthy aan Mijnssen, 22 okt. 1923 (KB sign. 135 F 13). Het bijgesloten artikel is een drukproef of overdruk, met de hand ondertekend door Galsworthy en door hem hier en daar met potlood gecorrigeerd. Aanhakend bij de uitspraak van Hardy wijst hij op het Permanent Court of International Justice, de League of Nations, het Pan-American Congress, de recent opgerichte PEN-club, internationale congressen en andere internationale initiatieven, ‘taken none too seriously by the peoples of the earth’. Schrijvers kunnen echter op drie manieren bijdragen aan de ‘exchange of international thought’: 1. door onderlinge vriendschap en gastvrijheid, waarvoor de PEN-club is opgericht; 2. met hun universele, niet enkel aan één natie toebehorende kunst ‘keep the door open for art during national feuds; and it is their plain duty to do this service to mankind’; 3. als redacteuren teuren en journalisten zorgen voor eerlijke berichtgeving in de pers, de derde maatschappelijke macht naast Finance en Science. Een artikel als het onderhavige heb ik nog niet aangetroffen in de Nederlandse pers.

62 Ibáñez: ‘Blasco Ibanez te Brussel’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 6 dec. 1924; nagenoeg letterlijk hetzelfde: ‘Blasco Ibanez te Brussel’, in: Het Vaderland, 7 dec. 1924. Mann: ‘Thomas Mann te Parijs. Fransch-Duitsche toenadering’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 29 jan. 1926; ‘Een huldiging van Thomas Mann’, in: Het Vaderland, 20 dec. 1929. Vermeylen: [zonder titel], in: Het Vaderland, 15 juni 1926. Hamsun: ‘Knud [sic] Hamsun’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 4 aug. 1929. Hauptmann: Feenstra 1929. Steffen: Adelyde Content, ‘Albert Steffen en de Hongaarsche PEN-club’, in: Het Vaderland, 18 dec. 1929.

63 Bericht zonder titel in zowel Nieuwe Rotterdamsche Courant als Het Vaderland, 25 sept. 1926. - Er werd vaker aan liefdadigheid gedaan. In maart verspreidde de Nederlandse afdeling onder haar leden een verzoek van de zusterafdeling in Polen om boeken af te staan voor Poolse bibliotheken. Zie de brief K.H.R. de Josselin de Jong namens PEN Nederland aan ‘Monsieur le sécrétaire de la légation de Pologne’, 11 mrt. 1928 (LM sign. P 305 B 1). En op 19 okt. 1928 stuurde Mijnssen £ 15.0.0 naar de Londense club als Nederlandse bijdrage aan een inzameling voor slachtoffers van een Bulgaarse ramp. Zie de brief Ould namens PEN Londen aan Mijnssen, 22 okt. 1928 (LM sign. P 305 B 1).

64 ‘De afdeeling dichtkunst van de Pruisische academie’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 29 okt. 1926.

65 ‘Bij de Vlaamsche letterkundigen’, in: Het Vaderland, 29 nov. 1927. Eerder dat jaar had Boutens, te gast bij de Vlaamsche Vereeniging van Letterkundigen, daar laten weten dat op het PEN-congres in Berlijn besloten was om het volgende in Brussel te houden en dat nu overwogen werd om een zelfstandige Vlaamse PEN-afdeling te stichten, als onderdeel van de Belgische PEN. Zie ‘De Vlaamsche Vereeniging van Letterkundigen. Jaarvergadering en feestmaal’, in: Het Vaderland, 15 feb. 1927. De discussies over de wenselijkheid van één Belgische afdeling of van afzonderlijke Vlaamse en Waalse afdelingen komen uitvoerig aan de orde in de bijdrage van Christophe Verbruggen elders in dit nummer.

66 Zoals blijkt uit de ledenlijst Nous nous présentons... (zie n. 45), waarin van 19 van de 61 vermelde leden aangegeven is bij welke persorganen ze betrokken zijn of zijn geweest.

6. Diners

Die werkzaamheden bestonden in Nederland hoofdzakelijk uit diners van leden en hun eventuele introducees, soms ook met door het bestuur uitgenodigde eregasten. Gezamenlijke maaltijden had de Vereeniging van Letterkundigen ook al gehouden na afloop van de jaarlijkse algemene ledenvergaderingen,⁶⁷ maar De Letterkundige Kring volgde toch eerder de gang van zaken in Londen, waar van prominente invités ‘a five minute speech on the International ideals of the Club’ gevraagd werd.⁶⁸ Verder was de sfeer ook in Nederland informeel; men kwam niet in avondtoilet. Ongetwijfeld werd dan besproken wat de literaire wereld van het moment bezig hield. Zo stuurden de Nederlandse PEN-leden, in 1930 ‘aan feestmaal bijeen’, een telegram naar de doodzieke Jac. van Looy, om hem een spoedig herstel toe te wensen (wat er niet meer van kwam).⁶⁹ Mogelijk schoven soms ook niet speciaal geïnviteerde collega's uit het buitenland aan. De Nederlandse leden onderschreven in 1930 eenparig het principe dat ‘alle leden van andere P.E.N. Clubs in de verschillende landen ook beschouwd moeten worden als leden van de Nederlandsche P.E.N. Club’.⁷⁰ In Londen en Wenen kwam men aanvankelijk maandelijks en later wekelijks bijeen, in Wenen ook voor lezingen over actuele kwesties.⁷¹ De Nederlandse leden vergaderden lang niet zo vaak: ‘généralement trois fois par an’, heette het in 1926.⁷² Dat jaar kraakte een ledenvergadering harde noten over de diners van de Kring, hoe geslaagd die ook gevonden werden:

67 Micheels (2006), 38.

68 Brief Scott namens PEN Centre Londen aan ‘Dear Sir’ [= Heijermans], 14 nov. 1923 (LM sign. H 1631 B 2).

69 Telegram PEN-club Nederland aan Jacobus van Looy, 30 jan. 1930 (Stichting Jacobus van Looy, Brievencollectie Jacobus van Looy, ook raadpleegbaar via Geheugen van Nederland).

70 Notulen algemene vergadering De Letterkundige Kring, 6 jan. 1930 (LM sign. P 305 P).

71 Zie over Londen de folder van de PEN-Club Londen, ongedateerd [1921 of 1922] (LM sign. M 984 P), en Watts (1987), 103-104. Over Wenen: Roček (2000), 41-42 en 52-53.

72 Bulletin de la Fédération Internationale des PEN Clubs, afl. 2 (apr. 1926), 11 (LM sign. M 984 P).

[p. 192]

Zij waren echter te gering in aantal en te schaarsch bezocht geweest, om in voldoende mate bij te dragen tot versterking van het kringverband. En zooals in het bijzonder door onzen voorzitter in het licht werd gesteld, valt op internationaal gebied weinig te bereiken, zoolang de onderlinge aaneensluiting nog zooveel te wenschen laat. Wat dit wijdere doel betreft is het verleden van den Kring dan ook beschamend. Verschillende voorbeelden werden aangehaald van bekende buitenlandsche letterkundigen, die na een bezoek aan ons land hadden uiting gegeven aan hun teleurstelling, dat juist hier, waar zij dat het allerminst hadden verwacht, de P.E.N. gedachte [sic] blijkbaar nog zoo weinig was doorgedrongen. Slechts één van hen werd officieel door den Kring ontvangen, eenmaal was de Stichtster der P.E.N. organisatie [sic] de gast van ons bestuur en in één ander geval nam de Voorzitter persoonlijk den gastheersplicht op zich, maar overigens bleek in dit opzicht van eenige bemoeienis onzerzijds niets.⁷³

Boutens lijkt wel gecharmeerd te zijn geweest van Dawson Scott, die ook bekend stond onder de naam Sappho (met welke dichteres ze zich in haar vroege werk vereenzelvigd had).⁷⁴ Maar ze maakte op de andere Kring-leden waarschijnlijk weinig indruk, want meer gegevens over haar bezoek trof ik niet aan. De Kring probeerde zich op 30 of 31 oktober 1926 te revancheren met een diner voor twee Franse PEN-coryfeeën, Georges Duhamel en Jules Romains. De laatste moest echter afzeggen wegens ziekte, zodat alleen Duhamel en zijn vrouw Blanche ontvangen konden worden. Boutens sprak ze toe, waarbij hij als vanzelfsprekend ook inging op ‘het beginsel der Penclubs, de internationale aansluiting van schrijvers’. En Duhamel tikte die voorzet handig in, ‘daarbij de fundamenteele bedoeling van zijn reizen als conférencier door bijkans geheel Europa verklarend als bij het denkbeeld der Pen-stichting volkomen aansluitend’.⁷⁵

Van de twee schrijvers over wie het in de zojuist vermelde ledenvergadering was gegaan, is alleen bekend wie officieel ontvangen werd: de eveneens langs PEN-afdelingen toerende Thomas Mann. Op doorreis naar de club in Londen kregen hij en zijn vrouw een diner aangeboden in een Amsterdams hotel. Daar richtten eerst voorzitter Boutens en Lodewijk van Deyssel het woord tot Mann, waarbij ze beiden ingingen op zijn werk, en vervolgens Van Ammers-Küller en enkele anderen. Mann antwoordde met een tafelrede in het Duits, die de Nieuwe Rotterdamsche Courant grotendeels afdrukte. Daarin bedankte hij voor de ontvangst in Amsterdam, het ‘nordische Venedig’, waar hij zich thuis zei te voelen. Hij stelde de stad voor als de verzinnebeelding van de wending van het aristocratische naar het democratische levensprincipe, van de dood naar het leven, de humaniteit en de vrijheid:

Die noble alte Stadt Amsterdam sei uns ein Beispiel. Aristokratisch wurzelnd in den Tiefen der Jahrhunderte, erhebt sie ihr Haupt in die Freiheitssphäre des modernen, des lebensfreundlich-, lebenswillig-demokratischen Gedankens. Ist es ein Zufall, dass hier ein Kreis europäisch gesinnter Schriftsteller sich gebildet hat? Der Schriftsteller, der Dichter ist ja ein ‘irritabilis vates’; Talent ist im wesentlichen Sensitivität, Empfindlichkeit für Zukunftsnotwendigkeiten. Dichter mögen Sorgenkinder des Lebens sein, geneigt und ständig in Gefahr, sich an Krankheit und

73 Circulaire bestuur De Letterkundige Kring aan de leden, 17 feb. 1926 (LM sign. S 3175 B 1b en P 305 P).

74 Van Vriesland (1969), 35, herinnert zich de volgende samenspraak: ‘[Boutens:] “Die juffrouw Sappho is een verrukkelijke juffrouw.” / [Van Vriesland:] “Ja, meneer Boutens.”’ Overigens publiceerde Boutens in 1923 ook vertalingen van een aantal Oden en fragmenten van Sapfo, in dit geval de Griekse dichteres.

75 ‘P.E.N.’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 1 nov. 1926.

[p. 193]

Tod als Mächte und Prinzipien zu verlieren: Kinder des Lebens bleiben sie eben doch und im Grunde zur sittlichen Güte bestimmt. Der Dichter, der in einer geschichtlichen Stunde, wie der gegenwärtigen, nicht die Partei des Lebens ergriffe, wäre wahrhaftig nur ein trüber Gast auf der dunklen Erde.⁷⁶

Later die maand zou Mann Boutens nog een exemplaar van Der Tod in Venedig laten bezorgen, volgens de handgeschreven opdracht ‘zum freundlichen Gedenken’.⁷⁷

76 ‘Thomas Mann bij den Letterkundigen Kring’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 5 mei 1924. Manns complete speech is afgedrukt als ‘Tischrede in Amsterdam’ in Mann (1960), 352-355 en 1152. Een jaar later, in 1925, hield Mann bij het PEN-centrum in Wenen een toespraak met een vergelijkbare strekking. Zie Roček (2000), 53.

77 Zie over Manns rede ook Hanssen (1985), 144 (die haar per abuis in 1922 dateert), en verder over Manns bezoek: Goud (1997b), 21-22 en 24, op welke pagina de opdracht staat afgebeeld.

7. Nederlandse eregasten

De ontvangsten van Mann en Duhamel vormen onmiskenbaar de hoogtepunten van de beginjaren van het PEN-centrum voor Nederland. Maar enkele individuele bestuursleden zullen minstens zo goede herinneringen bewaard hebben aan de diners die hen bij de andere centra bereid werden. Zo was Boutens, vanuit Nederland afgevaardigd als ‘our greatest living poet’,⁷⁸ al in 1924 de eregast op een ‘feestmaaltijd’ in Londen. Het diner werd bijgewoond door bijna honderd, aan acht of negen tafels gezeten Engelse letterkundigen en hun introducees. Onder hen bevonden zich Dawson Scott en haar dochter Marjorie, die de avond had georganiseerd, de theatermaker Jack T. Grein en ook nog enkele Nederlandse schrijvers ter plaatse: mr. P.N. van Eyck, prof.dr. Pieter Geyl⁷⁹ en dr. W. Roosegaarde Bisschop.

Tafelpresident W.L. Courtney - Galsworthy was verhinderd - stelde Boutens voor als voorzitter van de Vereeniging van Letterkundigen en stichter van de Nederlandse PEN-afdeling. Puttend uit Edmund Gosses artikel over de Nederlandse literatuur in de Encyclopedia Brittanica, zo vermoedde een Vaderland-verslaggever, besprak de niet altijd even goed verstaanbare Courtney de stand van zaken in die literatuur, de beweging van Tachtig en de verdiensten van Couperus en Boutens. In zijn met zorg uitgesproken dankwoord (waar de Engelse dichter Henry Wildermuth hem bij geholpen had) bracht Boutens hulde aan Shakespeare en de andere Engelse dichters, met name Keats en Shelley, die opnieuw ‘de ware zending van den dichter, zijn levenslange dienstbaarheid aan de heilige schoonheid’ hadden geopenbaard. ‘Aan ons de plicht om dat schoone en groote werk voort te zetten’. Boutens zei er tevens van overtuigd te zijn ‘dat tusschen de schrijvers van twee naburige rijken trouwhartige samenwerking hoogst wenschelijk is en dat zij ook voor de buitenwereld goed werk kunnen doen door de zoo wenschelijke internationale vriendschap en onderlinge waardeering van nationale gedachten te bevorderen’. Hij kreeg een luid applaus en verschillende dames en heren lieten zich na afloop aan hem voorstellen. Ook Galsworthy kwam nog even langs voor een praatje en hij nodigde Boutens uit voor de lunch van de volgende dag.⁸⁰ Van Dawson Scott, met wie hij de middag kennelijk had doorgebracht, kreeg Boutens een exemplaar van een van haar boeken mee, ‘In memory of a happy afternoon’, zo schreef ze voorin.⁸¹

78 Brief Werumeus Buning aan Dawson Scott, 28 jan. 1924 (HRC).

79 Geyl is in de jaren ‘20 lid geweest van de Engelse PEN-club, maar beëindigde zijn lidmaatschap, zoals blijkt uit de brief Ould aan Geyl, 29 okt. [1929] (HRC).

80 De avond is hier grotendeels beschreven aan de hand van ‘Boutens te Londen gehuldigd’, in: Het Vaderland, 6 maart 1924, waaraan ook de citaten ontleend zijn, en van ‘Dr. P.C. Boutens te Londen’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 6 mrt. 1924. Dit laatste artikel is gebaseerd op ‘Tribute to a Dutch Poet. P.E.N. Club and Mr. Boutens’, in The Times, 5 maart 1924, 12. Boutens' overtocht was aangekondigd met ‘Dr. P.C. Boutens naar Londen’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 20 feb. 1924, en Het Vaderland, 21 feb. 1924.

81 Afgebeeld bij Goud (1997b), 17. Idem, 19-21, gaat uitvoeriger in op de Londense huldiging van Boutens. Zie hierover ook De Clerk (1969), 119-120.

[p. 194]

In januari 1926 was de beurt aan Robbers. Op 1 februari schreef Galsworthy vanuit New York aan Dawson Scott: ‘I hope you had a good dinner with Hermann [sic] Robbers as guest. He is now, I suppose, the leading novelist in Holland [...]’.⁸² De Londenaren onthaalden deze eregast met een programma van enkele dagen, ‘beginnende met een “at home” op Zondag en dagelijks voortgezet met lunches, diners en recepties’, aldus een Nederlandse verslaggever. Hoogtepunt was het door Galsworthy genoemde diner in de statige Garden Club, in aanwezigheid van ‘een groot aantal bekende en minder bekende Engelsche letterkundigen’, de Nederlandse consul-generaal D.J. Steyn Parvé en wederom Van Eyck en Geyl. Dit keer presideerde toneelschrijver en criticus St. John Ervine. In zijn tafelrede memoreerde hij stadhouder Willem III als de beste koning die Engeland ooit gehad had, schetste hij Robbers’ betekenis voor de Nederlandse literatuur en vertelde hij wat er van diens werk vertaald werd. Robbers antwoordde ‘in uitstekend Engelsch’ dat vertalingen het origineel nooit waardig konden weergeven en dat het dus eerder om bewerkingen ging. Verder wees hij er op dat de kleine Nederlandse literatuur slechts een lezerskring van duizenden kon bereiken en niet een miljoenenpubliek als dat van de Engelsen. Maar daar stond tegenover dat Nederlanders ook buitenlandse literatuur in vreemde talen lazen, wat hen ‘een wijder kijk op de maatschappij’ gaf. Er werd nog lang nagepraat, terwijl Robbers aan veel van de aanwezigen werd voorgesteld.⁸³

Twee jaar later, in 1928, viel hem ook in Antwerpen en Brussel een driedaagse huldiging ten deel, die het Belgische PEN-centrum met verschillende andere letterkundige instellingen georganiseerd had ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Op vrijdag 19 oktober sprak bibliothecaris Emmanuel de Bom hem toe in de Stedelijke Hoofdbibliotheek van Antwerpen, waar Robbers vervolgens zelf zijn causerie ‘De levenservaringen van een auteur’ hield. Op zaterdag was er een receptie in Brussel, aangeboden door de PEN-club, de Vlaamsche Club en de Vlaamse Vereeniging van Letterkundigen. August Vermeylen, voorzitter van alledrie deze genootschappen, zwaaide hem lof toe. Naast Johan de Meester, zei Vermeylen, was er in Noord-Nederland niemand geweest die de Vlaamse letteren meer diensten had bewezen dan Robbers.⁸⁴ 's Avonds herhaalde deze zijn causerie en de volgende middag was er een feestmaal met diverse redevoeringen en een dankwoord van Robbers zelf. Met een nazit eindigde het feest.⁸⁵ Dat hij het op prijs had gesteld, zou Robbers in 1931 laten blijken toen hij de Nederlandse PEN-afdeling voorstelde om Vermeylen op zijn beurt een diner aan te bieden voor diens zestigste verjaardag.⁸⁶

Een derde Nederlands bestuurslid dat zich kon laten fêteren, was Jo van Ammers-Küller, die met haar lidmaatschap van de PEN en diverse andere beroepsverenigingen voor schrijvers intensief gewerkt lijkt te hebben aan de uitbouw van haar professionele en internationale contacten.⁸⁷ In 1925 was ze al eens aangeschoven bij een diner in Londen, waar ze uit eigen werk kwam voorlezen, maar toen at ze waarschijnlijk nog alleen mee als gewoon PEN-lid.⁸⁸ In 1928 was ze weer in Londen⁸⁹ en het jaar daarop zat de schrijfster - ‘author of “The Rebel Generation”’

82 Geciteerd naar Watts (1987), 127.

83 ‘Herman Robbers te Londen’, in: Den Gulden Winckel, 20 maart 1926, 66-67.

84 Daarmee zal hij niet alleen gedoeld hebben op Robbers' toenaderingspogingen als tijdschriftredacteur, criticus en redenaar, maar ook op diens inspanningen om een Vlaamse Vereeniging van Letterkundigen tot stand te brengen. Zie Zernike (1938), 192-193.

85 ‘Herman Robbers in Vlaanderen gevierd’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 23 okt. 1928. Het feest wordt aangekondigd met ‘Herman Robbers. Huldiging in Vlaanderen’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 15 okt. 1928 en met nagenoeg dezelfde tekst, zonder titel, in: Het Vaderland, 15 okt. 1928.

86 Notulen algemene vergadering PEN-club Nederland, 2 april [1931] (LM sign. P 305 B). Of dit diner heeft plaatsgevonden, is mij niet bekend.

87 Ze was tevens lid van de Verein Deutscher Schriftsteller, de Author's League of America en de Mark Twain Society, aldus Nous nous présentons... (zie n. 45). Vgl. ook Van Ammers-Küller (1930), 389: ‘Ten slotte wil ik hier ook mijn dank betuigen aan Mejuffrouw Rosa Manus, de voorzitster der Afdeeling Amsterdam van de Nederlandsche Vereeniging van Staatsburgeressen, wier introducties zoovele deuren in Engeland wijd voor mij geopend hebben; en ook aan de Heer Dennis Bradley, mijn collega van de Engelsche P.E.N. Club, die ik daarvoor groote erkentelijkheid verschuldigd ben.’

88 ‘Jo van Ammers-Küller te Londen’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 8 apr. 1925. Nagenoeg letterlijk hetzelfde bericht: ‘Jo van Ammers-Küller’, in: Het Vaderland, 8 apr. 1925.

89 Brief Ould namens PEN Londen aan Mijnssen, 22 okt. 1928 (LM sign. P 305 B 1).

[p. 195]

- hier nogmaals aan, nu als speciale gast, en amuseerde ze de aanwezigen met een uiteenzetting over de negatieve connotaties van het woord ‘Dutch’ in Engelse uitdrukkingen, en passant ook de aandacht vestigend op haar eigen boek.⁹⁰ Een grootscheepse huldiging werd haar als secretaresse van het Nederlandse PEN-centrum bovendien nog bereid op 6 november 1930 in Parijs, dit keer niet door de plaatselijke zusterafdeling, maar vanwege de Amis des Lettres Françaises, een vereniging die zich toelegde op ‘het scheppen van contact tusschen Fransche en vreemde schrijvers’. Met een banket eerden de Amis haar voor de moeite die ze zich had getroost voor buitenlandse letterkundigen die Nederland bezochten. Voorgezeten door de Franse minister van onderwijs, Pierre Marraud, zaten er zestig personen aan, onder wie ‘vertegenwoordigers van het Fransche literaire en intellectueele leven’, de Nederlandse gezant jhr. John Loudon, legatiesecretaris mr. Carsten, consul-generaal L. Droogleever Fortuyn en andere in Parijs woonachtige Nederlanders. Uit Nederland was het PEN-lid W.M. Westermann, hoofdredacteur van het Haagsch Maandblad, overgekomen.⁹¹

Er werd uitbundig gespeecht. Amis-secretaris Georges Delamare prees de Nederlandse interesse voor de Franse literatuur, blijkend uit het tijdschrift Het Fransche Boek en de kritieken van Joh. Tielrooy, terwijl de Nederlandse Amisvertegenwoordiger Bijdendijk de bewondering van zijn landgenoten voor ‘het intellectueele Frankrijk’ verwoordde. Professor Gustave Cohen haalde positieve herinneringen op aan Nederland en zijn bewoners, Van Ammers-Küller in de eerste plaats, deelde mee dat er nieuwe Nederlandse romans in het Frans zouden worden vertaald, om te beginnen Geertje van De Meester,⁹² en sprak de wens uit dat Frankrijk een Maison Descartes zou openen in Nederland, waar al particuliere subsidies voor waren toegezegd. Hierop bracht Loudon hulde aan Cohen en sprak hij over de Beweging van Tachtig, over het werk van Van Ammers-Küller en andere Nederlandse schrijfsters, alsook over de drie Nederlandse koninginnen. Hij wees ‘op de noodzakelijkheid, de jeugd in beide landen tot beter begrip en betere kennis van elkanders mentaliteit te brengen, waardoor de wereldvrede het best wordt gediend’. Minister Marraud beaamde de noodzaak van interpénétration en dronk op de gezondheid van de Nederlandse vorstin. Tenslotte dankte Van Ammers voor de bewezen eer, ‘die zij opvatte als een hulde aan de Nederlandsche literatuur in het algemeen’, en voor alles wat literair Frankrijk voor haar land betekende. Een gezellige nazit besloot de bijeenkomst; ‘voor de zoo gewenschte toenadering is deze mooie avond daarom ongetwijfeld ook weer nuttig geweest’.⁹³

90 ‘Dutch Novellist's Gentle Reproof. A Much-Abused Adjective’, in: The Manchester Guardian, 7 mrt. 1929.

91 ‘Jo van Ammers-Küller. Een Parijsche huldiging’, in: De Indische Courant, 15 mrt. 1930, waaraan ook de nu volgende gegevens ontleend zijn. Dit verslag is gebaseerd op dat van een Parijse Handelsblad-correspondent.

92 Greshoff (1930) citeert een ingezonden bericht van Van Ammers-Küller in de Nieuwe Rotterdamsche Corant, waarin ze deze vertalingen nader aankondigt, en spreekt zijn scepsis erover uit.

93 ‘Jo van Ammers-Küller. Een Parijsche huldiging’, in: De Indische Courant, 15 mrt. 1930.

8. Congressen

Grootschaliger internationale toenadering vond intussen plaats op de jaarlijkse congressen van de PEN-club, gehouden sinds 1923, elk jaar in een ander land.⁹⁴ Het hart van deze bijeenkomsten waren natuurlijk de zittingen, waar verhandeld en

94 In de hier behandelde periode: Londen 1923, New York 1924, Parijs 1925, Berlijn 1926, Brussel 1927, Oslo 1928, Wenen 1929, Warschau 1930.

[p. 196]

gediscussieerd werd en waar de congresgangers hun gezamenlijke standpunten en besluiten vastlegden in resoluties. Het grootste deel van het programma werd echter in beslag genomen door recepties, excursies, voordrachten, muziekuitvoeringen en theatervoorstellingen, zodat de aanwezigen ruime gelegenheid kregen om in een ongedwongen ambiance contacten te leggen en te verstevigen. PEN-leden konden op eigen initiatief aan deze conferenties deelnemen, maar het Nederlandse bestuur vaardigde ook officiële gedelegeerden af, en die kozen ze uit eigen kring. Zo heeft Boutens de congressen van Parijs, Berlijn, Oslo, Wenen en Warschau zelf bijgewoond.⁹⁵ Verder vertegenwoordigden Jo van Ammers-Küller, Frans Mijnssen, Top Naeff en Herman Robbers Nederland op één of meer congressen.

Naar de eerste twee vaardigde De Letterkundige Kring nog niemand af.⁹⁶ Uitgenodigd als honorair lid van de Engelse club, die ook de gemaakte kosten op zich nam, bezocht alleen Herman Heijermans het Londense congres van 1 tot 3 mei 1923. Hij kwam echter een dag te laat opdagen, toen de deelnemers al vertrokken waren voor een Shakespeare-excursie naar Stratford on Avon. Hij heeft dus waarschijnlijk alleen zijn opwachting kunnen maken op de laatste dag.⁹⁷ Naar de volgende conferentie, in New York, lijkt zelfs niemand uit Nederland te zijn gegaan; Boutens vond het in ieder geval te ver weg.⁹⁸ Maar op het Parijse congres van 1925 was er voor het eerst ook een officiële Nederlandse delegatie. Vanaf dat jaar werden de PEN-congressen meestal ook aangekondigd en verslagen in de Nederlandse pers: wat er gezegd en besloten werd, wie de zittingen en diners presideerden, hoeveel landen er vertegenwoordigd waren met hoeveel deelnemers, welke beroemde auteurs en hoogwaardigheidbekleders zich lieten zien, en uiteraard ook wie er uit Nederland deelnamen. Zo werd Jan Fabricius, die geen Kring-lid was, in 1926 als eregast ontvangen op het congres van Berlijn.⁹⁹

De congressen varieerden in omvang van ongeveer honderd tot zo'n 250 schrijvers, introducés en genodigden. Daarbij zal het Nederlandse aandeel niet altijd in het oog gesprongen zijn. In Parijs verscheen alleen Boutens aan het diner; Naeff en Mijnssen lieten verstek gaan. Het grootste aantal Nederlanders nam deel in 1927 in Brussel. Toen liet Boutens zich vergezellen door Lodewijk van Deyssel, Jo van Ammers-Küller, Henri van Booven en echtgenote, Jo van Dullemen-de Wit, Fenna de Meyier, P.H. van Moerkerken en echtgenote, Frans Mijnssen en echtgenote, Léon Paschal, Herman Robbers, Carel en Margo Scharten-Antink met hun dochter Theo, C.L. Schepp en echtgenote, en Cornelis Veth.¹⁰⁰ Namens de Nederlanders bracht Boutens op dit congres een Franstalige hulde ‘aan Georges Eekhoud en aan de jongere generatie’ tijdens een herdenking van deze onlangs overleden romancier. Hoe vaak Nederlandse congresgangers verder van zich lieten horen, is niet precies bekend. Naeff hield in ieder geval een korte lezing over de Nederlandse literatuur op het congres van 1930 in Warschau.¹⁰¹

Veel aantrekkelijker vond ze echter de socialiserende en diverterende programma-onderdelen,¹⁰² en dat zal ook voor veel andere congresleden zo zijn geweest. ‘Mit besonderer Rührung’ keek Zalman Rejzin, voorzitter van de Jiddische PEN-

95 Goud (1997a), 353.

96 Over het eerste: brief Werumeus Buning aan Dawson Scott, mei 1923 (HRC).

97 Zie over Heijermans' deelname de brieven van Scott namens bestuur P.E.N. Londen aan ‘Dear Sir’ [= Heijermans], 1 apr. 1923, van Galsworthy aan Heijermans, 19 april 1923, van Dawson Scott aan Heijermans, 25 apr. 1923, en van Helen Williams namens Hospitality Committee PEN Londen, 2 mei 1923, alsmede de telegrammen Galsworthy aan Heijermans, 21 en 28 april 1923 (LM sign. H 1631 B 2). Zie ook Goedkoop (1996), 388-389.

98 Goud (1997b), 20.

99 Over dit congres en de deelname van Fabricius: ‘P.E.N.-clubs’, in Nieuwe Rotterdamsche Courant, 4 mei 1926; ‘P.E.N.-Clubs’, in: Het Vaderland, 6 mei 1926; ‘P.E.N.’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 18 mei 1926; Max Osborn, ‘Brieven uit Berlijn’, in: Leeuwarder Courant, 29 mei 1926; J.P., ‘De P.E.N. Organisatie en haar Congres te Berlijn’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 29 mei 1926. Onder de kop ‘Een internationale vereeniging van auteurs’ drukte Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië, 7 juli 1926, een foto af van Fabricius met vijf andere congresgangers, onder wie Arthur Schnitzler. Waarom Fabricius als eregast werd uitgenodigd, is onduidelijk; enkele van zijn toneelstukken waren in ieder geval in het Duits vertaald.

100 ‘Liste des congressistes’ van het 4e congres in Brussel, 19-23 juni 1927 (LM sign. M 984 P). Op deze lijst van in totaal 160 congresgangers staat het echtpaar Buysse vermeld bij de Belgen. Op een op het congres gemaakte groepsfoto van negentien deelnemers rond Galsworthy staan onder anderen Boutens en Robbers (LM sign. G 853 IV 24).

101 Vaartjes (2010), 309.

102 Vaartjes (2010), 309-310.

[p. 197]

afdeling in Wilno, terug op zijn persoonlijke kennismaking met Jo van Ammers-Küller in 1929 in Wenen.¹⁰³ En meteen al in Parijs deed Boutens belangrijke contacten op. Tot verrassing van Emmy van Lokhorst (toen nog geen PEN-lid, maar aanwezig als verslaggeefster) zat hij hier tijdens het diner aan de eretafel bij de drie congresvoorzitters Galsworthy, Paul Valéry en Georges Duhamel, die zoals gezegd een jaar later naar Nederland zou komen. Zelf raakte Van Lokhorst na het banket aan de praat met Luigi Pirandello, die haar vroeg of zijn stukken goed vertaald waren in Nederland en of ze er ook opgevoerd werden, ‘en tenslotte vraagt hij, ontroerend onbeholpen, toestemming, iemand anders aan te spreken’.¹⁰⁴

103 Brief Zalman Rejzin aan Van Ammers-Küller, 28 sept. 1931 (LM sign. P 305 B 1).

104 Van Lokhorst (1925).

9. PEN-kwesties

Uiteraard beleden sprekers op de PEN-congressen keer op keer de noodzaak tot verbroedering der volken en de bijzondere taak van de schrijver daarin. Dat oorlogsgeweld uitgebannen diende te worden, was een kwestie die in de eerste plaats leefde voor de Fransen en de Duitsers. Met woordvoerders als Jules Romains, Georges Duhamel, Thomas en Heinrich Mann voorop beijverden vertegenwoordigers van het Duitse en Franse centrum zich om wederzijds en in woord en daad blijk te geven van hun verzoeningsgezindheid. Zo ontvingen de Fransen de Duitsers met alle égards op het Parijse congres en werd aan Berlijn het volgende gegund. De leden van De Letterkundige Kring namen er kennis van, maar mengden zich niet in zulke daadwerkelijke pogingen tot verbroedering, al waren ze natuurlijk evenzeer gebonden aan de eerder aangehaalde resolutie uit 1927 over de houding die ze als letterkundigen hadden aan te nemen, vooral in tijden van oorlog.

Het zal Nederlandse congresgangers intussen niet al te moeilijk zijn gevallen om collega's van elders tegemoet te treden met een vaardigheid waarmee PEN-leden soms nadrukkelijk hun toenaderingsgezindheid demonstreerden en die erin bestond andere talen dan de eigen moedertaal te verstaan of zelfs te spreken.¹⁰⁵ Het Nederlandse bestuurslid Cornelis Veth ging daarin wel te ver toen hij tijdens het Brusselse congres de Antwerpse burgemeester Frans van Cauwelaert bedankte voor een door deze aangeboden receptie, waarbij Van Cauwelaert de congresgangers in het Nederlands had toegesproken. Veth antwoordde de Vlaming in het Frans, wat in dit geval als een schoffering opgevat kon worden, en dat deden Veths medeleden Leo en Josine Simons-Mees ook. Ze lieten de Nieuwe Rotterdamsche Courant weten er ‘ernstig’ tegen te hebben geprotesteerd bij De Letterkundige Kring en verklaarden hun lidmaatschap op te zeggen als deze ‘opzettelijken slag in het aangezicht van het Nederlandsche Antwerpen’ had plaatsgevonden namens het bestuur.¹⁰⁶ Het echtpaar Simons verdween inderdaad van de ledenlijst.

Maar kennelijk deed zo'n incident geen afbreuk aan de hooggestemde idealen die de PEN-club koesterde, idealen die soms ook op heel pragmatische wijze nagestreefd werden. De PEN-club en zijn afdelingen hadden namelijk ook oog voor

105 Vgl. bijvoorbeeld ‘P.E.N.’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 18 mei 1926, over het Berlijnse congres: ‘Op deze bijeenkomst van de P.E.N. clubs mag elke gedelegeerde in zijn eigen taal het woord voeren. Verschillende gedelegeerden uit de Duitsch-sprekende landen spraken Fransch of Engelsch ten einde beter door de buitenlanders te kunnen worden verstaan. Op deze beleefdheid antwoordden daarop eenige buitenlanders door het woord in het Duitsch te voeren.’

106 Zie over deze kwestie ‘Het P.E.N.-clubcongres te Brussel’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 23 juni 1927, en ‘De Pen-clubs te Antwerpen. Het Fransche bedankje aan burgemeester van Cauwelaert door den heer Cornelis Veth’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 27 juni 1927. D.J.A.W., ‘Van week tot week’, in: Frisia, 8 juli 1927, spreekt er eveneens schande van.

[p. 198]

de beroepsmatige omstandigheden waaronder de schrijver moest werken om zijn vredesmissie te volbrengen. In 1925 noemde Valéry de vereniging zelfs een vakbond,¹⁰⁷ maar dat was weer te veel gezegd. Zoals Ould het formuleerde: ‘It does not aim at usurping the function of organizations, like the Society of Authors, which deal with the economic status of writers, but there are certain ways in which it can be of practical assistance to writers and at the same time promote international understanding’.¹⁰⁸ Vandaar dat de Club zich al in de beginjaren bekommerde om het intellectuele eigendomsrecht en de vrijheid van meningsuiting van schrijvers.

Zo nam het Weense congres in 1929 een resolutie aan die alle regeringen opriep om de censuur af te schaffen en aan auteurs volledige vrijheid te verlenen hun boeken te verspreiden.¹⁰⁹ Over censuur in het buitenland kon men in Nederland wel eens lezen,¹¹⁰ maar urgent was de kwestie hier niet. Dat lag anders als het ging om het intellectuele eigendom. Op het congres van Berlijn werd unaniem besloten ‘de personen, die zich aan plagiaat of aan niet geoorloofden nadruk zouden hebben schuldig gemaakt, niet in de clubs op te nemen. Leden, die zich aan dergelijke misdrijven schuldig maken, zullen worden uitgesloten’.¹¹¹ Tot de uitkomsten van het Weense congres behoorde eveneens een oproep aan de nationale regeringen om de gangbare bescherming van kunstwerken te verlengen van dertig tot vijftig jaar.¹¹² Twee jaar eerder, in Brussel, had Jules Destrée al gepleit voor uniformering van het internationale auteursrecht, daarin gesteund door Herman Robbers. Galsworthy vatte de beraadslagingen samen in een eenstemmig aangenomen motie:

Het Intern. congres der P.E.N.-clubs vraagt aan de Int. conferentie voor de auteursrechten, welke in October a.s. te Rome bijeenkomt, te willen ijveren voor de gelijkmaking van den duur der auteursrechten, en tevens te willen vastleggen dat voor de vertalingen steeds de toelating van den schrijver noodig zal zijn en dat de integriteit van de letterkundige werken zal worden beschermd.¹¹³

In 1926 had ook het congres van Berlijn al aandacht besteed aan de vertaling van letterkundige werken.

Geconstateerd werd toen dat het in deze ontbrak aan coördinatie tussen de uitgevers, die sommige werken keer op keer lieten vertalen, terwijl andere, even goede literatuur onvertaald bleef. De PEN-club wilde nu met de hulp van diezelfde uitgevers lijsten aanleggen van reeds vertaalde en te vertalen boeken, alsmede een register van competente vertalers.¹¹⁴ Het plan werd uitgewerkt op het volgende congres. In een Europese stad zou een coördinerend internationaal bureau moeten komen, dat op voordracht van de nationale PEN-clubs zou aangeven welke werken om vertaling vroegen. Het zou bekostigd moeten worden door uitgevers en theaterdirecteuren, die bij een betere coördinatie immers ook geld zouden kunnen besparen. Vertegenwoordigers van het aan de Volkenbond gelieerde Bureau voor Intellectueele Samenwerking te Parijs, oftewel het Institut de Coopération Intellectuelle, boden de PEN-club aan om het beoogde vertalingenbureau te huis-

107 Van Lokhorst (1925), 124-125.

108 Hermon Ould, ‘P.E.N. Club Congress in Berlin. A Cordial Welcome’, in: The Manchester Guardian, 29 mei 1926. Vgl. ‘Extrait de l'allocution prononcée par M. John Galsworthy le 12 Avril 1926 au PEN Club de New York’, in: Bulletin de la Fédération Internationale des PEN Clubs, afl. 2 (apr. 1926), 4 (LM sign. M 984 P). In deze toespraak onderstreept Galsworthy o.m. dat de PEN-club er niet is om commerciële belangen, zoals het auteursrecht, te behartigen, aangezien schrijversvakbonden daar beter voor toegerust zijn.

109 Roček (2000), 81. Overigens was Galsworthy huiverig toen het onderwerp voor het eerst aan de orde werd gesteld op het congres in Brussel, omdat het te politiek beladen zou zijn. Zie Ould (1934): 90-91.

110 Zie bijvoorbeeld ‘De perswet in Oostenrijk’, in: Het Vaderland, 16 jan. 1930: op grond van een nieuwe wet, die de Oostenrijkse pers aan banden legt, is de criticus Felix Salten, voorzitter van de Weense PEN-club, aangeklaagd wegens een negatieve recensie.

111 ‘P.E.N.’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 18 mei 1926.

112 Roček (2000), 81.

113 Geciteerd naar ‘Vierde Intern. Congres der P.E.N.-clubs te Brussel’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 21 juni 1927. - Hetzelfde congres sprak de wens uit dat Zuid-Slavië direct zou toetreden tot de Berner Conventie. Zie ‘Het internationaal Pen-clubcongres’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 22 juni 1927.

114 Ould, ‘P.E.N. Club Congress in Berlin’ (zie n. 108). - Het Nederlandse centrum had ook zelf een commissie die zich met vertalingen bezig hield; zie Bulletin de la Fédération Internationals des PEN Clubs, afl. 2 (apr. 1926), 11 (LM sign. M 984 P).

[p. 199]

vesten. Volgens hen had Valéry het in 1925 al over zo'n bureau gehad. Verder werd nog gediscussieerd over het idee dat de Club zich zou kunnen beperken tot het realiseren van vertalingen van werken uit kleine talen in grote (Frans, Duits, Engels, Italiaans, Spaans en Portugees). Het vertalingenbureau zou definitief zijn beslag moeten krijgen op het congres van 1928.¹¹⁵

Zover kwam het voorlopig nog niet. Maar wel zou de in 1932 opgerichte Vereeniging Nederlandsche Vertalingen het congres van 1927 later beschouwen als een mijlpaal in de professionalisering van vertalers.¹¹⁶ En in 1930 werd er opnieuw over de vertalingenkwestie gedelibereerd,¹¹⁷ waarover de Bond van Noord- en Zuid-Nederlandsche Letterkundigen nog zou napraten.¹¹⁸ Het ging om een aangelegenheid die verscheidene Nederlandse PEN-leden raakte: van sommige van hen was werk vertaald, en anderen hadden zelf gewerkt als vertaler.¹¹⁹ Toch zou het Kring-bestuur in 1931 slechts schoorvoetend zijn medewerking verlenen aan de organisatie van een tweejaarlijkse vertaalprijs vanwege de PEN-Club, waar de Polen al sinds 1928 voor ijverden.¹²⁰ Vermoedelijk geloofde men in Nederland niet in de uitvoerbaarheid ervan, evenmin als in die van een ander voorstel, volgens hetwelk de Volkenbond een prijs zou moeten instellen voor een werk dat bijdroeg aan internationaal begrip.¹²¹

115 ‘Het internationaal Pen-clubcongres’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 22 juni 1927.

116 Schotman (1936), 44.

117 ‘Het Internationale P.E.N. Congres te Warschau’, in: Het Vaderland, 26 juni 1930. Vgl. de brief Ould aan Robbers, 27 nov. 1930 (HRC): ‘your idea of diplomas for translators is a good one’, een idee waar echter geen geld voor is.

118 ‘Noord- en Zuid-Nederlandsche letterkundigen. De Vereeniging van Letterkundigen’, in: Het Vaderland, 28 okt. 1930: volgens de Belgische gedelegeerde F. Toussaint van Boelaere zou men een voorbeeld moeten nemen aan het vertaalbeleid van na de oorlog ontstane staten als Tsjecho-Slowakije en Polen.

119 In Nous nous présentons... (zie n. 45) staan als vertaalde auteurs vermeld: Jo van Ammers-Küller, Henri van Booven, Christine Doorman, Jan Feith, A.C. Josephus Jitta en Johan Schotman. Als vertalende auteurs worden hier genoemd: P.C. Boutens, Henri Dekking, N.A. Donkersloot, Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe, Willem Kloos, Fenna de Meyier, H. Moulijn-Haitsma Mulier, Martinus Nijhoff, Herman Poort, Johan Schotman, Nico van Suchtelen en Victor E. van Vriesland.

120 ‘Een prijs van de Poolse PEN-club’, in: Het Vaderland, 26 mrt. 1929, hetzelfde bericht als ‘Vertalen. Een prijs van de Poolse Pen-Club’, in: Nieuwe Rotterdamsche Curant, 27 mrt. 1929; Ould, ‘P.E.N. Congress in Poland’ (zie n. 24); Notulen algemene vergadering PEN Nederland, 3 jan. [1931] (LM sign. P 305 P).

121 Zie een titelloos berichtje in Het Vaderland, 6 juni 1928, en Ould, ‘P.E.N. Congress in Poland’ (zie n. 24).

10. Besluit

Het Internationalisme van De Letterkundige Kring kende zijn grenzen. Het PEN-centrum mocht dan werkzaam zijn onder de vlag van de internationale PEN-club, de eerste jaren lijkt vooral de gezellige omgang van de eigen leden er voorop te hebben gestaan. Ondanks de overkomst van enkele Europese topauteurs lieten de bedrijvigheid van de afdeling en het prestige bij de buitenwacht te wensen over. Tekenend is een aflevering van de rubriek ‘Correspondentie’ in het weekblad Den Gulden Winckel van 20 maart 1930, waar een anonieme ‘getrouwe nieuwsgierige lezer’ op. p. 80 schrijft:

De buitenlandsche bladen staan altijd vol van de activiteit der P.E.N.-clubs in de verschillende Europeesche hoofdsteden: ontvangsten van vreemdelingen, vergaderingen, excursies, voordrachten, diners en thee's [sic]. Ik lees ook dat de Poolsche P.E.N.-club een prijs van twee duizend zlotys heeft beschikbaar [gesteld] voor de beste vertaling van een Poolsch boek.
Er bestaat ook in Nederland een P.E.N.-club. Is het U, Mijnheer-de-Redacteur, die zoo veel weet, ook bekend, waarom men juist uitgerekend van de activiteit der Nederlandsche P.E.N.-club nooit iets bemerkt?

Waarop de (toch niet al te best geïnformeerde) redacteur Gerard van Eckeren snedig probeerde te antwoorden:

[p. 200]

Daar de heer Werumeus Buning, die naar men zegt de leidende geest der Ned. Penclub is, zelf zoo goed kookt en mixt, fluistert men, dat hij geen behoefte heeft dineetjes in Trianon of Royal te arrangeeren om aan het PEN-doel tegemoet te komen. Zijn spreekwoordelijke bescheidenheid brengt hem ertoe uitsluitend in intiemen kring te PENnen.

De dynamiek in De Letterkundige Kring werd evenmin bevorderd door de recrutering van aanstormend talent. Dat maar weinig jonge schrijvers toetraden, is niet alleen te verklaren door het gehanteerde coöptatiesysteem, maar ook door de kosten van de diners en congressen. Wie een paar keer per jaar wilde deelnemen aan een PEN-banket was al gauw een veelvoud van het lidmaatschapsgeld kwijt, en buitenlandse congressen bijwonen was eveneens een kostbare aangelegenheid. En misschien heeft er ook een niet zomaar te overbruggen artistieke kloof gelegen tussen de jongeren en de generatie die de dienst uitmaakte in de Kring.

Opmerkelijk is dat er in de beginjaren slechts incidenteel interactie is geweest tussen de PEN-centra in Nederland en België, waar de Vlamingen weliswaar nog niet in 1927, maar alsnog in 1930 een eigen dependance oprichtten.¹²² En minstens zo opmerkelijk is dat er ook geen hechte samenwerking op gang is gekomen tussen De Letterkundige Kring en de Vereeniging van Letterkundigen. Anders dan bij deze vakvereniging, die het van een zo groot mogelijk ledenbestand moest hebben, had niet iedere vakbroeder en -zuster toegang tot de Kring, maar verzamelde deze een beperkt aantal gelijkgestemde, min of meer gevestigde auteurs. Een tweede verschil tussen beide genootschappen was dat de Vereniging van Letterkundigen zich voor een belangrijk deel toelegde op de materiële belangenbehartiging voor schrijvers, terwijl de Kring het accent legde op de sociabele en ideële oogmerken. Hiermee vormde deze coterie een essentiële aanvulling op het kunstgenootschappelijke aanbod in Nederland.

Tegelijkertijd lijkt de Kring geworsteld te hebben met een tegenstrijdige oriëntatie. Enerzijds was hij naar binnen gericht, op terugtrekking van de leden in een eigen, exclusieve ambiance. Anderzijds richtte De Kring de blik op de buitenwereld en had hij met zijn internationalistische en vredelievende gedachtegoed tevens een politieke agenda, tegen wil en dank. Vooral hierdoor heeft het genootschap een bijdrage kunnen leveren aan de toenemende internationalisering van het literaire leven in Nederland. Het hielp Nederlandse schrijvers in de jaren 1923-1930 om zich de internationalistische denktrant eigen te maken die de PEN-club op tal van plaatsen in de wereld cultiveerde. Volgens secretaris C.L. Schepp was dat zijn grote aantrekkingskracht: ‘what in the first place induced our members to join the PEN club and to stay in it, is the international side of the movement, which has the utmost sympathy of everyone of us, rather than the internal social side, which is already provided by local associations’.¹²³ Bovendien zullen de buitenlandse contacten die bestuursleden als Van Ammers-Küller en de toenmalige voormannen van literair Nederland, Boutens en Robbers, via de club opdeden, ertoe bijgedragen hebben om genoeg zelfvertrouwen op te bouwen en de geesten rijp te maken voor

122 Zie over het Belgische centrum: Verbruggen (2009), 93-94, alsmede diens bijdrage en die van Hans Vandevoorde elders in dit nummer.

123 Brief Schepp aan Dawson Scott, 29 mrt. 1927 (HRC).

[p. 201]

een eigen congres. In februari 1930 werden daarvoor de eerste voorbereidingen getroffen.¹²⁴

124 Zoals blijkt uit de aan Mijnssen geadresseerde circulaire van Van Ammers-Küller en Boutens namens De Letterkundige Kring, 3 feb. 1930 (LM sign. P 305 B 1), en de brief van secretaresse F. Ricardo aan Mijnssen namens De Letterkundige Kring, 12 feb. 1930 (LM sign. P 305 B 1). Zie over dit Amsterdams-Haagse congres het artikel van Gillis Dorleijn & Sandra van Voorst elders in dit nummer. - Ik dank Gillis Dorleijn, Hans Vandevoorde, Christophe Verbruggen en Sandra van Voorst voor hun commentaar op een eerdere versie van dit artikel.

Bijlage. Leden van De Letterkundige Kring 1923-1930/31

Deze lijst is gebaseerd op:

1.	Circulaire P.C. Boutens, Frans Mijnssen, M. Nijhoff, Herman Robbers en J.W.F. Werumeus Buning i.h.k.v. de oprichting van De Letterkundige Kring, mrt. 1923 (LM sign. P 305 P. Ook in UB Utrecht, archief Ritter)
2.	Ledenlijst PEN Nederland in Bulletin de la Fédération Internationale des PEN Clubs, afl. 2 (apr. 1926), 11 (LM sign. M 984 P)
3.	Ledenlijst PEN Nederland in brief C.L. Schepp aan C.A. Dawson Scott, 2 mei 1927 (HRC; met dank aan Christophe Verbruggen)
4.	Circulaire P.C. Boutens en Jo van Ammers Küller namens bestuur De Letterkundige Kring aan de leden, 26 aug. 1929 (LM sign. P 305 P)
5.	Nous nous présentons... / We introduce ourselves... / Wir stellen uns vor... Offert aux congressistes du P.E.N.-Club par le comité de reception du IXième congrès, La Haye, Juin 1931 (KB en LM sign. M 984 P en P 305 P). N.B. Deze ledenlijst is niet compleet. De leden moesten er zelf gegevens voor aanleveren en dat hebben ze blijkbaar niet allemaal gedaan. Alleen de informatie over het echtpaar Scharten-Antink is door iemand anders verschaft (p. 28).
6.	‘Ledenlyst van “De Letterkundige Kring”, P.E.N. Centrum voor Nederland, op 1 November 1931’ (LM sign. B 802 P en P 305 P) alsmede op enkele aanvullende bronnen.

De volgende schrijvers waren Kring-lid in één of meer van de verenigingsjaren 1923 t/m 1930/31:

		vermeld in
- K.J.L. Alberdingk Thijm (Lodewijk van Deyssel), Haarlem	1864-1952	1, 2, 3, 6
- Jo van Ammers-Küller, Amsterdam Z.	1884-1966	1, 2, 3, 5, 6
- L.M.G. Arntzenius, Amsterdam Z.	1898-1964	5, 6
- mr. W.J. van Balen, Den Haag	1890-?	5, 6
- Frans Bastiaanse, Hilversum	1868-1947	2, 3
- dr. H.P. Berlage, Den Haag	1856-1934	4, 5, 6
- Martien Beversluis, Blaricum	1894-1966	4, 6
- D.A.M. Binnendijk, Amsterdam Z.	1902-1984	5, 6
- mr. J.C. Bloem, Rotterdam	1887-1966	1, 2, 3
- dr. H.J. Boeken, Amsterdam W.	1861-1933	1, 5, 6
- H.K.A. (Henri) van Booven, Hilversum	1877-1964	2, 3, 5, 6
- Ina Boudier-Bakker, Utrecht	1875-1966	1, 2, 3, 5, 6

[p. 202]

- dr. P.C. Boutens, Den Haag	1870-1943	1, 2, 3, 5, 6
- M.J. Brusse, Hilligersberg	1873-1941	1, 6
- Cyriel Buysse, Den Haag of Deurle bij Deinze, België	1859-1932	1, 2, 3, 6
- Jan R.Th. Campert, Den Haag	1902-1943	5, 6
- mr. F. Coenen, Amsterdam	1866-1936	2
- Antoon Coolen, Hilversum	1897-1961	5, 6
- Dirk Coster, Amersfoort/Delft	1887-1956	1, 2, 3, 6
- August Defresne, Amsterdam C.	1893-1961	4, 6
- Henri Dekking, Rotterdam	1871-1939	5, 6
- dr. N.A. Donkersloot (Anthone Donker), Zuoz, Engadin	1902-1965	4, 5, 6
- Jo van Dullemen-de Wit (Jo de Wit), Amsterdam Z.	1894-1973	1, 2, 3, 6
- Pieter Nicolaas van Eyck	1887-1954	3
- A.H. van der Feen (F. de Sinclair), Goes/Amsterdam Z.	1873-1953	2, 3, 5, 6
- jhr. Jan Feith, Den Haag	1874-1944	5, 6
- prof.dr. F.C. Gerretson, Den Haag	1884-1958	2, 3
- Anna van Gogh-Kaulbach, Amsterdam Z.	1869-1960	4, 5, 6
- W. Jos. de Gruyter, Soesterberg	1899-1979	5, 6
- A.M. Hammacher, Wassenaar	1897-2002	4, 5, 6
- Just Havelaar, Amersfoort	1880-1930	2, 3
- A. den Hertog, Den Haag	1889-1958	5, 6
- C.M. van Hille-Gaerthé, Den Haag	1881-1958	3, 5, 6
- Frits Hopman, Leiden	1877-1932	2, 3
- mr. Roel Houwink (H. van Elro), Zeist	1899-1987	4, 5, 6
- prof.dr. J. Huizinga, Leiden	1872-1945	2, 3
- G. van Hulzen, Scheveningen	1860-1940	5, 6
- D.Th. Jaarsma, Zeist	1878-1959	2, 3
- dr. A.C. Josephus Jitta, Den Haag	1887-1958	5, 6
- prof. G.W. Kernkamp, Utrecht	1864-1943	4, 6
- mr. H.W.J.M. Keuls, Amsterdam W.	1883-1968	1, 2, 3, 6
- J. Kloos-Reyneke van Stuwe, Den Haag	1874-1951	1, 2, 3, 5, 6
- W.J.Th. (Willem) Kloos, Den Haag	1859-1938	1, 2, 3, 5, 6
- Johan Koning, Voorburg	1887-1946	5, 6
- W.A. van Konijnenburg, Den Haag	1868-1943	4, 6
- E.H. Korevaar-Hesseling	1887-1970	4
- Marie C. Kooy-van Zeggelen, Amsterdam Z.	1870-1959	5, 6
- G.H. (Hendrik) Kroon, Amsterdam C.	1868-?	5, 6

[p. 203]

- Amy Geertruida de Leeuw (Geertruida Carelsen)	1843-1938	5
- Emmy Pijper-van Lokhorst (Emmy van Lokhorst)	1891-1970	5
- dr. H. van Loon, Parijs	1885-1942	2, 3
- mej. Fenna de Meyier, Den Haag	1874-1943	1, 2, 3, 5, 6
- prof.dr. P.H. van Moerkerken, Haarlem	1877-1951	1, 2, 3, 5, 6
- H. Moulijn-Haitsma Mulier, Den Haag	1877-1948	4, 5, 6
- mr. M. Nijhoff, Den Haag/Amsterdam C.	1894-1953	1, 2, 3, 5, 6
- Carry Pit-de Haan, Laren (NH)	1881-1932	1, 2, 3, 6
- mr. L.J. Plemp van Duiveland, Voorburg	1869-1940	5, 6
- Herman Poort, Groningen	1886-1933	4, 5, 6
- Siegfried E. van Praag, Amsterdam C.	1899-2002	5, 6
- Is. Querido, Amsterdam	1872-1932	2, 3
- frl. Jacqueline P. Reyneke van Stuwe (Eline van Stuwe), Den Haag	1881-1951	1, 2, 3, 5, 6
- Top van Rhijn-Naeff, Dordrecht	1878-1953	1, 2, 3, 5, 6
- dr. P.H. Ritter Jr., Utrecht	1882-1962	1, 2, 3, 5, 6
- Herman Robbers, Schoorl (NH)	1868-1937	1, 2, 3, 5, 6
- ir. H.C.J. (Herman) Roelvink, Amsterdam Z.	1883-1957	5, 6
- A. Roland Holst, Bergen (NH)	1888-1976	1, 2, 3, 6
- prof. R.N. Roland Holst, Amsterdam C.	1868-1938	4, 5, 6
- Herman Salomonson (Melis Stoke), Den Haag	1892-1942	5, 6
- Carel Scharten, Florence, Italie	1878-1950	3, 5, 6
- Margo Scharten-Antink, Florence, Italië	1869-1957	3, 5, 6
- C.L. Schepp (Jan Prins), Den Haag	1876-1948	1, 2, 3
- F. Schmidt Degener, Amsterdam Z.	1881-1941	4, 5, 6
- Johan W. Schotman, Poortugael	1892-1976	5, 6
- mej.dr. Cornelia Serrurier, Leiden	1879-1962	4, 5, 6
- J.A. Simons-Mees, Den Haag	1863-1948	1, 2, 3
- L. Simons, Den Haag	1862-1932	1, 2, 3
- prof.dr.ir. D.F. Slothouwer, Amsterdam Z.	1884-1946	5, 6
- jhr.dr. Nico van Suchtelen, Amsterdam W.	1878-1949	5, 6
- dr. Joh. Tielrooy, Bandoeng, NOI	1886-1953	1, 3, 6
- Maurits Uyldert, Amsterdam Z.	1881-1966	5, 6
- Marie Verhoeven-Schmitz	1883-1972	4
- A.C. (Cornelis) Veth, Voorburg/Den Haag	1880-1962	1, 2, 3, 6
- mr. H.G. van der Vies, Amsterdam	18??-1939	2
- prof.dr. W. Vogelsang, Utrecht	1875-1954	4, 6
- Victor E. van Vriesland, Amsterdam Z.	1892-1974	5, 6

[p. 204]

- Annie van Wageningen-Salomons, Medan/Den Haag (Annie Salomons, Ada Gerlo)	1885-1980	1, 2, 3, 5, 6
- dr. J.L. (Jan) Walch, Den Haag	1879-1946	5, 6
- J.W.F. Werumeus Buning, Amsterdam Z.	1891-1958	1, 2, 3, 6
- Constant van Wessem, Hilversum	1891-1954	5, 6
- mr.dr. W.M. Westerman, Den Haag	1892-1950	5, 6
- dr. Herman Wolf, Amsterdam	1893-1942	2, 3
- J.M. van IJssel de Schepper-Becker, Rotterdam	1885-1979	4, 6
- mej. Elisabeth Zernike, Amsterdam/Doorn	1891-1982	1, 2, 3, 5, 6
mej. Jo Zwartendijk, Rotterdam	1889-1938	5, 6

Bibliografie

Gebruikte artikelen in dagbladen worden alleen vermeld in de noten.

Ammers-Küller, Jo van, Vrouwenkruistocht, Meulenhoff, Amsterdam, 1930.

Bakker, Bert, e.a., A. Roland Holst, 4^e dr., De Bezige Bij, Amsterdam / Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, 1983.

Boutens, P.C., ‘Begrüssungsrede beim P.E.N.-Kongress im Rittersaal im Haag, 22 juni 1931’, in: De Stem 2, 1931, 673-677.

Chute, Marchette, P.E.N. American Center. A History of the First Fifty Years, P.E.N. American Center, New York City, 1972.

De Clerck, Karel, P.C. Boutens, Desclée de Brouwer, Brugge-Utrecht, [1962].

De Clerck, Karel, Uit het leven van P.C. Boutens, Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1969.

Daane, Marco, ‘Jonge peultjes en grauwe vogels. De catacomben van PEN International in Amsterdam’, in: De Parelduiker 13, 2008, 2, 15-37.

Donker, Anthonie, ‘De PEN-Club en de wereld’, in: Critisch Bulletin 21, 1951, 193-203.

Dorleijn, Gillis, & Sandra van Voorst, ‘Tussen instituut voor propaganda en Hoge Raad voor de Kunst. PEN Nederland en het naoorlogse vertaalbeleid’, in: Zacht Lawijd 8, 2009, 4, 2-23.

Dorleijn, Gillis, & Sandra van Voorst, ‘Het schijnbestaan van de Commissie voor Vertaalzaken. PEN Nederland en het naoorlogse vertaalbeleid 2’, in: Zacht Lawijd 9, 2010, 2, 98-120.

Dorleijn, Gillis, & Sandra van Voorst, ‘PEN Nederland betreurt “dat het moeilijk is buiten de politiek te blijven”’, in: Helleke van den Braber & Jan Gielkens (red.), In 1934. Nederlandse cultuur in internationale context, Querido, Amsterdam-Antwerpen, 2010, 219-228

Feenstra, R., ‘Tikblaadjes’, in: De Groene Amsterdammer, 7 dec. 1929, 6.

Goedkoop, Hans, Geluk. Het leven van Herman Heijermans, De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, [1996].

Goud, Marco, ‘“Ik had het druk met Weensche vrienden”. Over P.C. Boutens' “Doodenmasker voor Hugo von Hoffmansthal”’, in: Nederlandse Letterkunde 2, 1997, 4, 350-364.

[p. 205]

Goud, M., ‘“In memory of a happy afternoon”. Opdrachten in boeken uit de bibliotheek van P.C. Boutens’, in: R.M. Rijkse (samenst.), De P.C. Boutens-collectie van de Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg. Schiphouwer & Brinkman, Amsterdam, 1997, 15-26.

Greshoff, Jan, als J.GR., ‘Nederlandsche letteren in Frankrijk’, in: Den Gulden Winckel, 20 mrt. 1930, 75-76.

Hanssen, Léon, ‘Bemind en bewonderd van jongs af. Thomas Mann en Nederland’, in: Maatstaf 3, 1985, 8-9, 143-155.

Hoffmann, Gerd, (Hrsg.), PEN International, Bertelsmann, [München, 1986].

Iriye, Akira, Cultural Internationalism and World Order, The Johns Hopkins University Press, Baltimore-London, [1997].

Josselin de Jong, Kitty de, Rozen in december. Herinneringen van - aan Willem Kloos, P.C. Boutens, Albert Schweitzer, Ina Boudier-Bakker, Top Naeff, Annie Salomons, Henriette L.T. de Beaufort en andere schrijvers, verzameld door Jan J. van Herpen, Flanor, [Hilversum, 2000].

Kalmthout, A.B.G.M. van, Muzentempels. Multidisciplinaire kunstkringen tussen 1880 en 1914, Verloren, Hilversum, 1998.

Kalmthout, Ton van, ‘Translation as a Complementary Factor in Cultural Repertoire Formation’, in: Arcadia 44, 2009, 2, 335-351.

Laan, K. ter, Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid, 2^e dr., Van Goor, Den Haag-Djakarta, 1952.

Lokhorst, Emmy van, ‘Het diner van de Pen-club te Parijs’, in: Den Gulden Winckel, 20 juni 1925, 125-126.

Lyons, F.S.L., Internationalism in Europe 1815-1914, Sythoff, Leyden, 1963.

Mann, Thomas, Gesammelte Werke, Bd. IX: Reden und Aufsätze 3, Fischer, Frankfurt am Main, 1960.

Meinderts, Aad, Saskia Petit & Dick Welsink, Den Haag, je tikt er tegen en het zingt. Literair Den Haag vanaf 1750, Sdu Uitgevers / Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, 1998.

Micheels, Pauline, Geen vogel kan van louter fluiten leven. Vereniging van Letterkundigen 1905-2005, Contact, Amsterdam-Antwerpen, 2006.

Nap, Jan, e.a., Ik heb iets bijna schoons aanschouwd. Over leven en werk van P.C. Boutens 1870-1943, Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam / Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag, 1993.

Ould, Hermon, John Galsworthy, Chapman & Hall, London, [1934].

Roček, Roman, Glanz und Elend des P.E.N. Biographie eines literarischen Clubs, Böhlau, Wien etc., [2000].

Ross, Leo, ‘Jo van Ammers-Küller in Dubrownik. 1933: Een congres van de internationale PEN-club in Dubrownik’, in: Literatuur 16, 1999, 4, 225-232.

Schotman, J., ‘Vereenigingsnieuws’, in: Vertalen 3, 1936, 3, 43-46.

Vaartjes, Gé, Rebel en dame. Biografie van Top Naeff, Querido, Amsterdam-Antwerpen, 2010.

Vegesack, Thomas von, ‘Aus der Geschichte des P.E.N.-Clubs’ / ‘A Brief History of the P.E.N. Club’ / ‘Sur l'histoire de P.E.N. Club’, in: Hoffmann (1986), 19-27 / 193-201 / 359-367.

Velde, Mirjam van der, e.a,, PEN Nederland 1930-1999. Een geschiedenis aan de hand van notulen en jaarverslagen, [Papers MA-college Literaire Cultuur RUG, 2009].

Verbruggen, Christophe, Schrijverschap in de Belgische belle époque. Een sociaal-culturele geschiedenis, Vantilt, Nijmegen/Academia Press, Gent, [2009].

[p. 206]

Voorst, Sandra van, & Linda Voortman, ‘PEN Nederland en de Hongaarse Opstand, “Urge immediate expression full solidarity with Hungarian writers and intellectuals in their terrible ordeal”’, in: Zacht Lawijd 7, 2008, 3, 68-90.

Vriesland, Victor E. van, ‘Nico Donkersloot en het PEN-Centrum’, in: De Nieuwe Stem 21, 1966, 121-124.

Vriesland, Victor E. van, Herinneringen, verteld aan Alfred Kossmann, Querido, Amsterdam, 1969.

Watts, Marjorie, P.E.N. The Early Years 1921-1926, Archive Press, Hampstead-London, 1971.

Watts, Marjorie, Mrs Sappho. The Life of C.A. Dawson Scott, Mother of International P.E.N, Duckworth, London, 1987.

Wilford, R.A., ‘The PEN-club, 1930-1950’, in: Journal of Contemporary History 14, 1979, p. 99-116.

Zernike, Elisabeth, ‘Herman Robbers. 4 September 1868 - 15 September 1937’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, 1937-1938, Brill, Leiden, 1938, 184-202.