Nederlandse Letterkunde. Jaargang 16

[p. 85]

Het uitgelezen uur
Couperus en de beleving van het heden
Piet Kralt

Abstract

In this essay the author examines the relationship between the Present and the Happiness in the works of Louis Couperus. He also examines to what extent Couperus' moments of happiness match the literary epiphany as defined by Van Halsema in his book Epifanie. It appears that around 1900 a turning point occurred in Couperus' appreciation of the present. Before that time the term stood for everything that was small and insignificant. After that Couperus generated the idea that happiness comes from the acceptance of the present. In a series of variations on the theme Couperus unfolds his views on the connection of the present and happiness. The story ‘Jahve’ and the novel Antiek toerisme are of crucial importance for this relationship. In these two texts the acceptance of the present is a divine power that man must master. The epiphany character of the moments is initially weak. Only at the end of Couperus' career as a writer do the moments of happiness get the character of an epiphany.

Inleiding

De aanleiding tot dit artikel is tweeledig. Een eerste impuls was een passage in het reisboek Met Louis Couperus in Afrika (1921), te vinden in het zestiende verslag. Couperus en zijn vrouw zijn aangekomen in het oude Carthago. Hij kijkt er verbaasd rond. De eens zo grote havens zijn nu twee kleine vijvertjes. Er ligt een stuk afgebroken zuil; daarop gaat hij zitten. Om hem heen bloeien de affodillen. Hij herinnert zich dan hoe een tijdje terug twee stiertjes de heuvel kwamen afhup-

[p. 86]

pelen, ontsnapt aan de hoede van hun herder. Voor zijn voeten spoelden de schuimende golven een murex-hoorn aan, de schelp waaruit het antieke purper werd bereid. Hij schrijft er dit over:

[...] en ik weet niet waarom die schulp, die jonge stiertjes, de zee, de lucht, de roze affodillen en de immense ruïne mij een indruk gaven van ‘l’ heure exquise’ in het late, gouden middaglicht, maar het was zoo en niet anders.¹

De uitspraak is van april 1921. Hij treft omdat hij herinnert aan eerdere verbeeldingen en uitspraken over het Heden en het Geluk die, wanneer we ze met elkaar vergelijken, een enigszins verwarrende indruk maken. In Extaze (1892) ervaart Cecile van Even de stip van het heden als klein. Ze geeft er niet veel om.² Het verloop van de roman geeft haar gelijk: het Geluk waarvan in het motto sprake is, verwerkelijkt zich in de ‘eindelooze ruimten’ van de extase.³ In de begrenzing van (het moment van) het heden ligt het geluk dus niet. Maar in een feuilleton van 13 juli 1912 noemt de auteur ‘de secònde van het Heden’ waarin wij het geluk van de wereld smaken.⁴ Nu overheerst de overgave aan het moment. Dat komt niet met elkaar overeen: wat in de vroege roman verworpen wordt, wordt in de latere feuilleton geprezen. Men zou willen weten hoe het precies zit. Waar spreekt Couperus zich uit over (het ogenblik van) het heden en hoe verhouden die passages zich tot elkaar?

Een tweede impuls was de lectuur van de studie van J.D.F. van Halsema: Epifanie. Ogenblikken van verlichting en verschrikking in de Nederlandse letterkunde rond 1900, in het bijzonder het tweede hoofdstuk waarin hij de aard van de epifanie omschrijft en een exposé geeft van de wereld- en levensbeschouwelijke achtergrond van dit verschijnsel.

Voornamelijk aan de hand van Ch. Taylor's Sources of the Self: The Making of the Modern Identity⁵ schetst Van Halsema hoe de oorspronkelijke samenhang van mens en wereld vanaf 1800 versplintert. De grote waarheden waren die van ‘de samenhang tussen God en mens of Natuur en mens, van de samenhang van God zelf.’⁶ Die samenhangen vallen uiteen. Men ziet het individu niet langer als een eenheid, de werkelijkheid niet langer als een geheel. In feite - zegt men - bouwt de mens zijn ‘zelf’ op uit een reeks losse ervaringen. En in feite is de werkelijkheid een samenklontering van toevalligheden, ‘een wereld van een meer algemene, betekenisloze incongruentie’.⁷ Vanaf het begin van de negentiende eeuw beheerst de fragmentatie het denken. In de visie van de moderne mens hangt de wereld als los zand aaneen.

Een reactie op deze ontwikkeling is de beleving van het intense moment. De mens ontleent waarheid en waarde niet langer aan de verbondenheid van alles met alles, maar aan het losse ogenblik waarin iets hem raakt. Van Halsema legt dat uit aan de hand van de roman van Walter Pater Marius the Epicurist (1885). Marius is slechts in schijn bekeerd tot het christendom, in werkelijkheid bindt hij ‘zich telkens weer aan het hic et nunc van de concrete werkelijkheid met uitzicht op het

1 Met Louis Couperus in Afrika, p. 97.

2 Extaze, p. 38

3 Ibidem, p. 87

4 Van en over alles en iedereen, p. 427.

5 Van Halsema, p. 42 e.v., p. 151.

6 Ibidem, p. 50.

7 Ibidem, p. 55.

[p. 87]

verdiepte moment, en deze zijnswijze heeft steeds het primaat boven elk systeem dat een omvattender samenhang wil bieden.’⁸ We zijn hier vlakbij Couperus, de gegeven voorbeelden tonen het aan, in het bijzonder dat uit 1912. Ook bij Couperus gaat het om het hier en nu waarin plotseling iets met hem gebeurt. Zijn opmerkingen blijken dus te passen in een algemeen patroon.

Het gaat Van Halsema echter om een bepaald soort intens moment: de epifanie. Hij behandelt die uitgebreid. Hier volstaat voorlopig de definitie die hij geeft: ‘Bij een epifanie in de modern-literaire betekenis, [...], gaat het om een zich aan de ratio onttrekkende, plotselinge, kort durende, diep inwerkende ervaring waarin een zintuiglijk waarneembaar element in de gewone, alledaagse werkelijkheid een niet binnen een gangbaar kader te plaatsen reactie oproept bij wie het ondergaat.’⁹ Er zitten dus nogal wat kanten aan de epifanie: onbegrijpelijk, kort, diep, vanuit de dagelijksheid, buiten elk religieus of filosofisch systeem om. Van Halsema geeft voorbeelden uit het werk van Van Deyssel en Gorter.¹⁰ Wim Tigges, die een inleidend essay over het verschijnsel schreef, noemt onder andere de befaamde momenten in Marcel Prousts A la recherche du temps perdu (1913-1922) en uitspraken van Ralph Waldo Emerson in zijn essay ‘The Over-Soul’(1841).¹¹ Wat Proust betreft kan men denken aan de scène met het madeleinekoekje. Hij doopt het koekje in de thee en een intense verrukking overvalt hem. Het is de geur van de drank en de madeleine die een herinnering uit zijn jeugd oproept toen hij bij een tante in Combray eenzelfde koekje in zijn thee doopte. Een verleden dat hij vergeten was, komt weer tot leven. Hier is alles bij elkaar: de waarneming (een geur), de dagelijksheid (een koekje), het plotselinge, het intense. Zo precies zullen we de epifanie bij Couperus niet aantreffen. Dat neemt niet weg dat Van Halsema's definitie goed bruikbaar is als een ijkpunt waaraan we de speciale ogenblikken in Couperus’ werk kunnen relateren.

De vraag is derhalve niet alleen waar en hoe het (intens beleefde) ogenblik in het werk van Couperus voorkomt, maar ook hoe die ogenblikken zich verhouden tot de door Van Halsema beschreven epifanie. Dat laatste is gewenst, omdat de epifanie een belangrijk literair verschijnsel is, zeker in Couperus' tijd.

8 Ibidem, p. 54.

9 Ibidem, p. 35.

10 Ibidem, p. 69-73 en p. 88-91.

11 Tigges, p. 11 en 17.

‘C'est l'heure exquise’

Toen Couperus zijn gelukzalige moment bij de ruïnes van Carthago beleefde, citeerde hij de laatste regel van het beroemde gedichtje van Paul Verlaine ‘La lune blanche’. Verlaine schreef het in 1869 voor Mathilde Mauté, het meisje op wie hij verliefd was en die hij het jaar daarop zou trouwen. Hij nam het op in La bonne chanson, 1870, de bundel met aan Mathilde gewijde gedichten. Ik citeer naast de Franse tekst de vertaling van Peter Verstegen.

[p. 88]

 

La lune blanche

 

Luit dans les bois;

 

De chaque branche

 

Part une voix

 

Sous la ramée...

 

 

 

Ô bien-aimée.

 

 

 

L'étang reflète,

 

Profond miroir,

 

La silhouette

 

Du saule noir

 

Où le vent pleure...

 

 

 

Rêvons, c'est l'heure.

 

 

 

Un vaste et tendre

 

Apaisement

 

Semble descendre

 

Du firmament

 

Que l'astre irise...

 

 

 

C'est l'heure exquise.

 

Wit maanlicht boven

 

Doorschenen bos;

 

Het dichte lover

 

Laat stemmen los,

 

Eén fluistering...

 

 

 

O lieveling.

 

 

 

Diep vijverbed

 

Weerspiegelt stil

 

Het silhouet

 

Van donkere wilg,

 

Waar wind in schreit...

 

 

 

't Is dromentijd.

 

 

 

Een weidse vrede,

 

Sereen en teder,

 

Daalt naar beneden

 

Vanuit de hemel

 

Vol sterrenvuur...

 

 

 

O ragfijn uur.¹²

Het gedichtje nadert de epifanie. Wat eraan ontbreekt, is het plotselinge, het flitsende van het ene moment. Maar er is wel sprake van een bijzondere lichtwerking, volgens Van Halsema een belangrijk bijkomend kenmerk van de epifanie.¹³ Bovendien suggereert het gedicht de twee wezenlijke aspecten van de epifanie: het diep doorvoelde en het onbegrijpelijke. ‘Was die heure exquise eigentlich ist, worin die exquisité eigentlich besteht, das wird freilich nicht begrifflich faßbar ausgesagt’, constateerde Kayser reeds.¹⁴ Terecht. Het gedichtje is ‘een volmaakte lyrische evocatie [...] van maanlicht in een bos’, stelde Peter Verstegen.¹⁵ Ook terecht.

Couperus bouwt zijn scène nabij het oude Carthago op dezelfde manier op. Hij noemt een aantal elementen dat in zijn totaliteit de bijzonderheid van de situatie moet suggereren. Ook zijn tafereel baadt in het licht. Hij legt iets meer nadruk op het onbegrijpelijke en doorvoelde (‘ik weet niet waarom [...] mij een indruk gaven van’), maar net als bij Verlaine moet de schildering van het tafereel de epifaniebeleving van de auteur op de lezer overbrengen. Zelfs de keuze van de elementen hebben dat doel: een ruïne, roze affodillen, huppelende stiertjes, gouden middaglicht - ze omhullen de werkelijkheid van een Noord-Afrikaans strand met een romantisch waas.

12 Verlaine, p. 54, 55.

13 Van Halsema, p. 36.

14 Kayser, p. 161.

15 Verlaine, p. 255.

[p. 89]

Hoe die verhulling werkt, wordt duidelijk als we beide teksten vergelijken met de bekendste epifanie uit de Nederlandse literatuur: de door Lodewijk van Deyssel beschreven sensaties in het dertiende hoofdstuk van zijn roman Een liefde (1887). Voor Mathilde is de tijd samengetrokken, ‘haar leven was dit oogenblik’. Ze bevindt zich in de tuin. Bladzijden lang wordt wat daar te zien is, uitgesponnen: de dennen staan hoog in de lucht, het grasveld vlakt uit, ‘donker groen, geel-groen, goudgroen’, de iepen staan ‘eén geweld van geluidloos leven, eén staan van groene krachten’. Enzovoort, te veel om te citeren. Maar de lezer wordt er voortdurend op geattendeerd dat het om Mathilde gaat, om wat zíj voelt, om háar ‘goud-warm verbeelden’. Al die lichten, kleuren, wemelingen contrasteren bovendien met een bezoeker die net afscheid heeft genomen, ene Ster, met zijn ‘overvoedde onder het grijze kamgaren opbollende vormen’. Een gemoedelijke, dikke man dus, uit de alledaagse werkelijkheid.¹⁶ Tenslotte kan de lezer weten dat je het ook allemaal anders kunt zien, want toen Mathilde de tuin betrad, vond ze die ‘klein en leelijk’, de hut was vies, de bloemen weinig en gewoon.¹⁷ Er is kortom allerlei tegenspel. Dat ontbreekt bij Verlaine en Couperus.

16 Van Deyssel, p. 158, 154, 156, 154 en 151.

17 Ibidem, p. 143.

‘De Seconde sloeg als met een lichten, gouden gongslag’

Enkele jaren na het uitgelezen uur nabij Carthago schrijft Couperus een feuilleton waarin hij een ongeveer gelijke ervaring behandelt. Het stuk is van 18 maart 1923. Couperus heeft ondertussen een reis naar Indië, China en Japan gemaakt en is ziek teruggekomen. Helemaal hersteld is hij niet. Nu is hij in een stemming om te peinzen en hij peinst over het Geluk. Hij zegt dat hij nogal eens een Seconde van geluk heeft gekend. Hij kreeg haar ‘door de meest verschillende gewaarwordingen’, ze kwam als ‘een plotse verrassing’ en het was ‘alsof de tijd stil stond’.

De Seconde sloeg als met een lichten, gouden gongslag meestal onverwachts, onvoorbereid, en daar was het er: daar was het Geluk rondom je en in je en het wiegde je als in sterke, teedere armen en fluisterde je iets in, [...]¹⁸

Het gaat niet over een beleving die hij nu heeft, maar over belevingen die hij zijn hele leven heeft gehad. Ze hebben min of meer het karakter van een epifanie. Dat hij er pas nu, in deze fase van zijn leven, uitgebreid over schrijft, is ontdekkend. Het zeldzame moment, het epifanische ogenblik, is eindelijk onderdeel van zijn schrijverschap geworden.

Het gaat nog verder. Want Couperus plaatst zijn gedachten over het Geluk in een beschouwing over het Ongeluk. Het Geluk komt van binnenuit, het Ongeluk davert op ons neer. Het Geluk is kort - al kan men de herinnering eraan koesteren - het verdriet en ongeval kan een mens vele bittere jaren overkomen.¹⁹ De teneur van het stuk is zeker blijmoedig en optimistisch, maar er is toch dat andere,

18 Ongebundeld werk, p. 608.

19 Ibidem, p. 612.

[p. 90]

tegengestelde geluid. Het is de constructie die Van Halsema schetste als de maatschappelijke achtergrond van de epifanie: de negatief ervaren werkelijkheid (bij Van Halsema de fragmentatie, het uiteengevallen wereldbeeld, bij Couperus het Noodlot, de Hel, het Ongeluk) dwingt de mens zijn heil te zoeken in de losse momenten van een diepe beleving.

De parallellie is geen toeval. Dat Couperus zijn Geluk tegen een donkere achtergrond schetst, is kenmerkend voor zijn manier van beleven en schrijven. Hij is zijn leven lang een discipel van Emersons compensatieleer geweest: geen enkel gegeven staat op zichzelf, ieder verschijnsel roept zijn tegendeel op. Actie wekt reactie. ‘Polarity, or action and reaction, we meet in every part of nature; in darkness and light; in heat and cold; in the ebb and flow of waters; [...]. The same dualism underlies the nature and condition of man. Every excess causes a defect; every defect an excess. Every sweet hath its sour; every evil its good.’²⁰ In het teken van die compensatiewet staat Couperus' schrijverschap. Vandaar dat hij niet over de seconde van het Geluk kan spreken zonder het Ongeluk erbij te halen.

Dit dualisme blijkt ook nog uit iets anders. In navolging van Northop Frye onderscheidt Van Halsema naast de positieve epifanie de demonische epifanie, waarvoor hij de term ‘aporie’ kiest, omdat het om de ervaring van het Niets en de leegte gaat. Van Halsema: ‘Geen verlichting van het ik hier, maar destructie, geen plotseling doorbrekend inzicht in een verborgen ordening, maar een ongeprogrammeerd verdwijnen in het niets’.²¹

Een dergelijk moment vinden we ook in het latere werk van Couperus, zij het - net als bij de epifanie - niet helemaal volgens de definitie. In Iskander (1920) komt koning Alexandros na een lange, veel eisende veroveringstocht ziek en levensmoe bij het graf van de Perzische koning Kyros. Daar dringt de vergeefsheid van al wat hij heeft ondernomen tot hem door.

Nieuwe Koningen zouden in volgende eeuwen geboren worden, uit goddelijken of zelfs menschelijken oorsprong; nieuwe oorlogen zouden gevoerd worden; nieuwe rijken zouden worden gesticht... en alles zoû wederom de vreeslijke stroom des Tijds mede sleepen, achter latende den wanhopigen, verbaasden mensch, die zich af zoû vragen het vreeslijke, eeuwig antwoordlooze waarom van al dit eindelooze worden en eindelooze vergaan der grootste, bereikbare dingen!²²

Maarten Klein noemt deze zin ‘de kern van de roman’.²³ Hij heeft gelijk. Heel die vuistdikke roman is naar dit moment toegeschreven. En het nadert heel dicht de aporie zoals Van Halsema die omschreef. Dat betekent dat in het late werk van Couperus beide elementen voorkomen: de plotselinge ervaring van het Geluk, de plotselinge ervaring van de Leegte. In deze tijd - 1920 en daarna - sluit het werk nauw aan bij dat van Gorter en Van Deyssel uit het begin van de jaren negentig van de negentiende eeuw, zo'n dertig jaar daarvoor dus.

20 Emerson, p. 156, 157.

21 Van Halsema, p. 40.

22 Iskander, p. 464.

23 Klein, p. 220.

[p. 91]

‘Het was het kleine geluk van het Heden’

Het is heel anders begonnen. Het motief van het korte moment van het heden komt voor het eerst voor in de roman Extaze van 1892. In de inleiding tot dit artikel kwam het al ter sprake. De weduwe Cecile van Even leidt een rustig, burgerlijk leven in een huis aan de Scheveningse Weg. Nadat zij Taco Quaerts ontmoet heeft, op wie ze verliefd zal worden, schrijft ze in haar dagboek over de stip van het heden, het enige wat is of schijnt te zijn.²⁴ Ze bedoelt haar kleine leven, haar genoeglijk bestaan in haar prettige huis. Het lijkt of ze zich aan die beperktheid overgeeft. Maar dan gaan haar gedachten in tegengestelde richting en noteert ze dat herinnering en illusie (lees: verleden en toekomst, lees: de oneindige tijd) alles zijn, dat die de ziel zijn die afglijdt naar wijkende einders. De tegenstelling die ze maakt, is die tussen het begrensde heden en de goddelijke oneindigheid. De beleving van het heden (de stip, het moment) is negatief: klein en burgerlijk.

De tegenstelling die Couperus vervolgens construeert, is die tussen deze stip en het moment van de extase. Cecile en Taco beleven die vervoering als zij 's avonds door de Boschjes wandelen, het park bij Scheveningen. Ze heeft iets van een epifanie.

Stil straalde het, het Licht, als éene enkele zonnester, die straalt met zachten glans van klaarheid; [..]. Zij waren er alleen, in hunnen hemel, in hunne hemelwijdte, die was als de Ruimte, eindeloos onder hen en boven hen en om hen rond, met eindelooze ruimten van licht en muziek; van licht, dat muziek was.²⁵

De extase past niet precies in de omschrijving van Van Halsema: de zintuiglijke waarneming ontbreekt eraan. Maar alle andere elementen zijn aanwezig: het plotselinge, het intense, het kort durende, het zich aan de ratio onttrekkende. Daar komt nog iets bij. Van Halsema's interpretatie van de epifanie komt zo goed als overeen met wat Van Deyssel een ‘Sensatie’ noemde. Niet voor niets gaf hij de tuinscène in Een liefde als voorbeeld. Maar Van Deyssel liep hoog weg met Extaze. Hij meende dat Couperus van de Observatie met één ruk tot de Sensatie gestegen was, zonder de Impressie te hebben aangedaan.²⁶ Zo gezien mag men de vervoering van Cecile en Taco een epifanie noemen.

Het punt is niet van doorslaggevend belang. Waar het eigenlijk om gaat, is dat in het denken van Couperus in deze tijd het heden losgekoppeld is van de gelukservaring. In de tot nu toe gegeven voorbeelden uit een latere periode was de geluksbeleving impliciet of expliciet verbonden met het heden. Sterker: de aanvaarding van het heden was de voorwaarde tot het Geluk. Dat is in Extaze anders. Daar is het heden klein en begrensd en het geluk dat de extase brengt, bestaat in de doorbreking van die grenzen naar de lichtende ruimten van de oneindigheid. Heden en Geluk zijn niet met elkaar verbonden, ze contrasteren. Het begrip ‘heden’ is negatief geladen. Het staat voor alles wat benauwt.

24 Extaze, p. 38.

25 Ibidem, p. 87.

26 Reijnders, p. 195 en 198.

[p. 92]

In Psyche (1898) is die betekenis in gunstige zin opgeschoven, maar niet essentieel veranderd. Ook in dit sprookje speelt de tegenstelling tussen een begrensd heden en de wijde sfeer van de oneindigheid een rol, verbeeld in respectievelijk de Tuin van het Heden en het Rijk van de Toekomst. De kleine Psyche wordt door prins Eros naar zijn Tuin van het Heden gevoerd. De verteller tekent die tuin als een soort paradijs: alles is even lieflijk en idyllisch. Er is zachte muziek van fluiten. Om de rondom staande zuilen klimmen rozen. De lentezon is getemperd. In dit oord is Psyche gelukkig met prins Eros. Het lijkt volmaakt.

Maar toch is er iets mee. Eros had haar al gezegd, nog voor hij haar meenam naar zijn Tuin: ‘Uit smart, wordt het geluk, niet in het Heden, maar... in de Toekomst’.²⁷ Die uitspraak houdt in dat het ware geluk niet in de Tuin ligt. Daarbij komt dat de verteller tot drie keer toe opmerkt dat het geluk in de tuin ‘het kleine geluk’ is, twee keer daarvan ‘het kleine geluk van het Heden’.²⁸ In deze zin gebruikt, heeft het woord ‘klein’ bij Couperus een negatieve gevoelswaarde. Dat had het al in Eline Vere (1889) waarin van Georges de Woude van Bergh en Lili Verstraeten wordt gezegd: ‘tevreden met hunne eenvoudige, ietwat minime gedachten en illuzies, een weinig oppervlakkig en klein van ziel’.²⁹ Ook de beschrijving van de tuin verraadt iets van die min of meer negatieve instelling. Tegen het eind krijgen sommige zinnen een ironische ondertoon.

Het was altijd het kleine geluk van bloemen en vogels, van lente en liefde, cupido's en rozen, muziek en wiekjesdans.³⁰

Tegenover deze Tuin van het Heden staat dan ook het Rijk van de Toekomst dat Psyche op de laatste bladzijden van het sprookje bereikt, als zij sterft. De Chimera voert haar erheen. Zij roept uit: ‘Het is wijder dan de wijdste sfeer’. Hij antwoordt dat het ‘onmeetbaar ver, onbeschrijfbaar wijd’ is, dat het ‘Alles’, het ‘Het’ (de Chimera weet er geen namen voor) zich er uitbreidt. Daar ziet ze Eros die haar naar de poort begeleidt ‘waar zonnestralen (uitvloeien) als een pad van zonnegoud’.³¹ De structuur van Psyche is kortom in dit opzicht dezelfde als die van Extaz[e:] tegenover een klein, dus onbeduidend heden staat een extatisch moment van ruimte en licht waaarin de mens het ware, grote Geluk vindt. In Extaze is dat een liefdesmoment, in Psyche het stervensmoment. In Couperus' verbeeldingswereld is in 1898 het heden dus nog steeds van weinig (of, zo men wil, van onvoldoende) betekenis.

27 Psyche, p. 46.

28 Ibidem, p. 51, 52.

29 Eline Vere, p. 415.

30 Psyche, p. 51.

31 Ibidem, p. 107, 108.

‘Het Heden is heden deze lieflijke plek’

Dat verandert! In december 1902 voltooide Couperus het verhaal ‘Jahve’ dat hij opnam in de bundel God en goden (1903). De god Jahve die het heelal gevuld heeft met engelen en zonnen hoort van de engel Azriël dat hij niet de enige god

[p. 93]

is. IJverzuchtig als hij is, raast hij ze daarop allemaal langs: Baäl en Astarte, Osiris en Isis, Zeus en Hera. Van die laatste twee heeft hij in een visioen al het verblijf gezien: groen als een tuin, allerliefst klein, een wereld van schoonheid en goedheid.³² De lezer wordt onmiskenbaar herinnerd aan de Tuin van het Heden in het sprookje Psyche, maar nu ontbreekt ieder spoor van geringschatting en ironie. Dat het Couperus ernst is, blijkt nog duidelijker als Jahve in dit paradijs aankomt. Hij raakt in gesprek met Kronos. Hij erkent dat de goden glanzend en lieflijk zijn. Maar eeuwig, zoals hijzelf, zijn ze niet. Dat lijkt Kronos echter niet te deren. ‘Of zij eeuwig zijn, of zullen verschemeren [...] wie van hen zint er over in twijfel of treurigheid?’, zegt hij. En hij vervolgt: ‘De aarde is bevallig, de hemel is heerlijk en tusschen beiden leven zij, hemelingen.’³³ De verteller vermijdt het woord ‘heden’, maar het zal duidelijk zijn dat voor deze goden de zin van het bestaan in de aanvaarding van het heden ligt. Door de bewoordingen waarmee Jahve zijn visioen beschrijft en door de rust en zekerheid waarmee Kronos zijn gedachten verwoordt, krijgt de gebondenheid aan het heden zelfs iets van een belijdenis. Het verhaal dwingt de lezer de boodschap serieus te nemen. Het gaat niet meer om iets kleins, iets van roosjes en cupidootjes, maar om iets wat misschien wel de enige mogelijkheid tot geluk is.

Hoe de omslag tot stand kwam, is niet helemaal duidelijk, maar het is waarschijnlijk dat de doem van de tijd (‘Tijd’ zou Couperus schrijven, met een kapitaal) daarbij een rol speelde. De goden zullen verschemeren. Dat is hun noodlot. Maar zij verweren zich door zich op het heden te richten. De toekomst valt buiten hun bestaanssfeer. Het noodlot deert hen niet. In de gedachtegang van Emerson: de doem roept de verlossing op. Men kan het nog breder stellen. Tot dan toe interpreteerde Couperus het noodlot psychologisch, als het onvermijdelijke gevolg van aanleg en milieu, of (zoals in de roman Noodlot, 1890) als een boven de mensen staande macht. Hierna interpreteerde hij het ook als de doem van de tijd, de onherroepelijke neergang der dingen, de eeuwige keten van worden-zijn-vergaan. Om dit kwaad te bezweren, zocht hij zijn heil in de intense beleving van het heden. Vandaar dat dit van iets kleins tot iets groots werd.

Na 1902 keert het motief van het bevrijdende Heden telkens terug, in allerlei variaties. Het houdt Couperus duidelijk bezig. In Dionyzos, geschreven in 1903, uitgegeven in 1904, predikt de godmens Dionyzos het ‘vreugde-oogenblik’ en het ‘NU’ waarin men zich met hem verzoent.³⁴ In Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan..., geschreven in 1904, verschenen in 1906, lopen alle huwelijken stuk, maar bloeit de vrije relatie tussen Ottilie en haar minnaar Aldo, omdat ze leven voor het nu: ‘ons geluk, dat nu werkelijk is.’³⁵ In twee feuilletons, geschreven in de zomer van 1910, onder de gemeenschappelijke titel ‘Begeertes naar kleine wijsheden’, citeert Couperus met instemming de slotregel uit de elfde ode (van het eerste boek der Oden) van Horatius: ‘carpe diem quam minimum credula postero’, in de vertaling van Piet Schrijvers: ‘pluk de dag en vertrouw nimmer op die van morgen’.³⁶ Hij vat de regel op als een bevel. Zijn commentaar is een lofzang.

32 God en goden, p. 26, 27.

33 Ibidem, p. 35.

34 Dionyzos, p. 100, 101.

35 Van oude menschen, p. 125.

36 Horatius, p. 213.

[p. 94]

Dweep en droom niet met de schim van het Verleden, en wees niet bang voor het spook van de Toekomst, maar sla de verliefde armen vast om het levende, gloeiende Heden, [...].³⁷

In de korte roman Antiek toerisme, geschreven in 1910, uitgebracht in 1911, krijgen deze variaties zoiets als een ‘theologisch’ fundament. De Romein Lucius leert in Egypte de wijsheid kennen. Die wijsheid luidt: ‘Wees uw eigen godheid’. De spreuk wordt de grondslag van zijn leven. Aan zijn pedagoog Thrasyllus legt hij hem als volgt uit: ‘Deze nacht is schoon. Morgen is de dag een andere schoonheid. In die op een volgende schoonheden, Thrasyllus, wil ik mijn eigen god zijn...’³⁸

Betekenis en herkomst van de spreuk zijn niet helemaal duidelijk. Hij is een mystieke wijsheid die Lucius zich in vijf dagen en nachten eigen heeft gemaakt, een inzicht dat zijn verdere levenshouding bepaalt. Hij past in het kader van de roman. Lucius heeft tot dat moment zijn slavin Ilia met een verafgodende liefde bemind en is nu los van haar, is zijn eigen god. De spreuk houdt zeker ook verband met een historisch gegeven: Lucius komt tot inzicht in het heiligdom van Amon in de oase Siwa in het westen van Egypte, het in de antieke wereld beroemde orakel, waar Alexander de Grote zich tot zoon van Zeus liet uitroepen.

Ook Emerson heeft met de spreuk te maken. Maarten Klein haalt een passage aan uit Emersons eerste boek, Nature (1836), waarin de Amerikaan ‘zijn eenwording met het Goddelijke’ (zoals Klein het noemt) beschrijft.³⁹ Het citaat komt uit het eerste hoofdstuk, ik geef het iets uitgebreider.

In the woods, we return to reason and faith. There I feel that nothing can befall me in life - no disgrace, no calamity (leaving me my eyes), which nature cannot repair. Standing on the bare ground - my head bathed by the blithe air and uplifted into infinite space - all mean egotism vanishes. I become a transparent eyeball; I am nothing; I see all; the currents of the Universal Being circulate through me; I am part or parcel of God.⁴⁰

Bluestein, die de passage ook citeert (hij spreekt van ‘a famous passage’) concludeert dat het hier gaat om een literaire esthetica die grote invloed heeft gehad in de Verenigde Staten en daarbuiten.⁴¹ Te denken valt dan onder andere aan Couperus’ Lucius die zich een God voelt in de schoonheid van de nacht, de dag - de elkaar opeenvolgende ‘hedens’. ‘Give me health and a day, and I will make the pomp of emperors ridiculous’, schrijft Emerson verderop.⁴² Lucius, die de confiscatie van keizer Tiberius gelaten ondergaat, had het hem na kunnen zeggen. Ook hem gaat het uitsluitend om de dag, deze dag

Een verbinding van de spreuk met de theosofie van Blavatsky ligt eveneens voor de hand. W.J. Lukkenaer geeft in zijn dissertatie een reeks citaten uit de drie hoofdwerken van Blavatsky die dat verband aannemelijk maakt. Ik kies er één, uit The Secret Doctrine (1888): ‘man is an animal plus a living God within his physical shell’.⁴³ Maarten Klein noemt andere theosofische schrijvers en citeert uit hun werk.⁴⁴ Een van hen is G. de Purucker van wie ik - uit nog weer een ander boek -

37 Korte arabesken, p. 197.

38 Antiek toerisme, p. 123.

39 Klein, p. 47.

40 Emerson, p. 6.

41 Bluestein, p. 139.

42 Emerson, p. 9.

43 Lukkenaer, p. 170, 171.

44 Klein, p. 202 en 206.

[p. 95]

een kleine legende navertel die meer zegt dan welke uiteenzetting ook. De ziel komt bij het huis van God, klopt aan en antwoordt op Gods vraag wie hij is: ‘Ik’. God zegt: ‘Ik ken geen ik’. Na vele eeuwen keert de ziel terug, klopt opnieuw aan en antwoordt op dezelfde vraag: ‘Gij’. Dan nodigt God hem binnen, omdat zij één zijn.⁴⁵

De vraag doet zich voor in hoeverre dit ‘Wees uw eigen godheid’ overeenkomt met en/of verschilt van het binnengaan in de goddelijke zijnssfeer in Extaze. De twee formules zijn te kort en te weinigzeggend om over de aard van het goddelijke iets vast te kunnen stellen. Wel kunnen we concluderen dat de herkomst van beide belevingen voor een deel bij Emerson ligt. Maar in hun uitwerking zijn ze tegengesteld: in Extaze verschrompelde door de vervoering het heden tot een kleinburgerlijke stip, in Antiek toerisme krijgt door het goddelijk besef het heden een religieus getint verlossingskarakter.

In de mythologische roman Herakles, geschreven in 1912, verschenen in 1913, heerst deze gedachte nog steeds. Herakles is, na het achtste werk te hebben volbracht, met zijn vrouw Deianeira en zijn wagenmenner Iolaos op weg naar huis, naar Trachis. Ze bevinden zich aan de zoom van een woud, diep beneden is de zee, waar de Held en zijn menner in de vroege morgen gebaad hebben. Er is een grazige weide waar de twee witte rossen van Herakles ronddartelen. Hij komt zijn vrouw tegemoet en zegt:

Het Heden is heden deze lieflijke plek van zomerzon, schaduwwoud, zilte zee en Iolaos zal, als ware hij een vroolijke faun en geen weenende vriend, fluiten de dubbele fluit en onzen droom wiegen op dartele klanken [...].⁴⁶

De scène heeft veel weg van l'heure exquise in Noord-Afrika. Ze lijkt wel een aankondiging van wat Couperus jaren later zelf zal overkomen. De nabije zee, de dartelende paarden en klanken en vooral de op psalm 23 zinspelende grazige weiden roepen die sfeer op. Toch heeft ze weinig van een epifanie. Het onverwachte, het diep doorvoelde en het onbegrijpelijke ontbreken. Herakles wordt niet overvallen door een geluksgevoel - zoals Couperus bij Carthago - hij proclameert het.

De scène herinnert aan de stip in Extaze en de Tuin in Psyche. Maar alleen door het woordgebruik: ‘Het Heden is heden [...]’. De hoofdletter verraadt het bijzondere van dit ‘heden’. Het heeft niets kleins meer. Het is geladen met iets wat ruim twintig jaar geleden de extase bood. Die bijzonderheid heeft minder te maken met de gunstige omstandigheden, veel meer met het feit dat het een ‘heden’ is, een ‘nu’, aanwezigheid en geen droom, als het verleden, of illusie, als de toekomst. Herakles bedoelt: Wat geweest is, is geweest, wat komt, is onbekend, we leven nu en dat is wat telt. Ieder uur is een ‘heure exquise’. In de (latere) woorden van Nijhoff: ‘(Een) kort geluk, telkens opnieuw gesticht.’⁴⁷

45 Purucker, p. 259.

46 Herakles, p. 145.

47 Nijhoff, p. 211.

[p. 96]

Afronding

Van Halsema situeert het hoogtepunt van de epifanie in de Nederlandse literatuur in de jaren negentig van de negentiende eeuw, bij Van Deyssel en Gorter. Hij constateert een vervolg in de twintigste eeuw, onder anderen bij Leopold en Nijhoff. Couperus’ ontwikkeling is aan die beweging verwant; zij contrasteert ermee maar vertoont ook parallellen. Als hier de epifanie volop doorbreekt, zo omstreeks 1890, heeft bij hem de stip van het heden juist een negatieve betekenis. Ligt bij de epifanie het accent op het (plotselinge) moment (de stip), bij Couperus zal het accent steeds meer komen te liggen op het element ‘heden’. Het gaat bij hem niet zozeer om het korte ogenblik als wel om het feit dat dit ogenblik er nu is. Wel heeft voor hem na 1902 het begrip niet langer een negatieve betekenis. Integendeel, rond 1910 wordt het zelfs uitermate positief. Dat is een belangrijke verschuiving waarbij de geminachte stip uit Extaze is veranderd in het gewaardeerde Heden uit Herakles. Dat Heden kan, blijkens uitspraken in feuilletons van 1911 en 1912 kort zijn als een seconde. Daarmee neigt het naar de epifanie, al voldoet het nog steeds niet aan de definitie van Van Halsema.

Pas tegen het eind van zijn schrijverscarrière nadert Couperus het dichtst de idee van een epifanie. Dan eerst omschrijft hij de ‘seconde van Geluk’ als een plotselinge gewaarwording waarin de tijd stilstaat. Zijn ‘heure exquise’ bij de ruïnes van Carthago is het sprekendste voorbeeld van een dergelijk ogenblik. Dan is ook het gelukkige ogenblik een moment tegen de grijze, soms zwarte achtergrond van het gewone leven waarin bovendien niet alleen schone ogenblikken opflitsen, maar waarin zich ook duistere momenten voordoen van een plotseling inzicht in de vergeefsheid van alles wat wie ook onderneemt.

Literatuur

Bluestein, Gene, ‘The Emerson-Whitman Tradition and Transcendental Materialism’. In: Wim Tigges (red.), Moments of Moment. Aspects of the Literary Epiphany. Amsterdam, Atlanta, GA 1999, p. 137- 153.

Couperus, Louis, Eline Vere. Een Haagsche roman. Volledige werken, deel 3. Utrecht, Antwerpen 1987.

Couperus, Louis, Extaze. Een boek van geluk. Volledige werken, deel 5. Utrecht, Antwerpen 1990.

Couperus, Louis, Psyche. Volledige werken, deel 14. Amsterdam, Antwerpen 1990.

Couperus, Louis, God en goden. Volledige werken, deel 22. Utrecht, Antwerpen 1989.

Couperus, Louis, Dionyzos. Volledige werken, deel 23. Utrecht, Antwerpen 1988.

Couperus, Louis, Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan.... Volledige werken, deel 25. Amsterdam, Antwerpen 1991.

Couperus, Louis, Korte arabesken. Volledige werken, deel 29. Utrecht, Antwerpen 1990.

Couperus, Louis, Antiek toerisme. Roman uit Oud-Egypte. Volledige werken, deel 30. Utrecht, Antwerpen 1987.

Couperus, Louis, Herakles. Volledige werken, deel 34. Amsterdam, Antwerpen 1994.

[p. 97]

Couperus, Louis, Van en over alles en iedereen. Volledige werken, deel 35. Utrecht, Antwerpen 1990.

Couperus, Louis, Iskander. De roman van Alexander den Groote. Volledige werken, deel 42. Amsterdam, Antwerpen 1995.

Couperus, Louis, Met Louis Couperus in Afrika. Volledige werken, deel 43. Amsterdam, Antwerpen 1995.

Couperus, Louis, Ongebundeld werk. Volledige werken, deel 49. Amsterdam, Antwerpen 1996.

Deyssel, Lodewijk van, Een liefde. Fotografische herdruk van de eerste en enige editie uit 1887. Amsterdam 1974.

Emerson, Ralph Waldo, The Essential Writings. Edited by Brook Atkinson. New York 2000.

Halsema, J.D.F. van, Epifanie. Ogenblikken van verlichting en verschrikking in de Nederlandse letterkunde rond 1900. Groningen 2006.

Horatius, Verzamelde gedichten. Uitgegeven, vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Schrijvers. Groningen 2003.

Kayser, Wolfgang, Das sprachliche Kunstwerk. Eine Einführung in die Literaturwissenschaft. Bern, München 1971 (vijftiende druk).

Klein, Maarten, Noodlot en wederkeer. De betekenis van de filosofie in het werk van Louis Couperus. Maastricht 2000.

Lukkenaer, W.J., De omrankte staf. Couperus' Antieke werk deel 1: van ‘Dionysos’ t/m ‘Herakles’. Leiden 1989.

Nijhoff, Martinus, Verzameld werk 1. Gebundelde, verspreide en nagelaten gedichten. Den Haag, Amsterdam 1954.

Purucker, G. de, Beginselen van de Esoterische Filosofie. Een toelichting op ‘De Geheime Leer’ van H.P. Blavatsky. Pasadene, Den Haag, München 1998. (Oorspronkelijke titel: Fundamentals of the Esoteric Philosophy, 1932. Herziene druk 1979).

Reijnders, K., Couperus bij Van Deyssel. Een chronische konfrontatie in beschouwingen, brieven en notities. Amsterdam 1968.

Tigges, Wim, ‘The Significance of Trivial Things: Towards a Typology of Literary Epiphanies’. In: Wim Tigges (red.), Moments of Moment. Aspects of the Literary Epiphany. Amsterdam, Atlanta, GA 1999, p. 11-35.

Verlaine, Paul, Een droom vreemd en indringend. Een leven in gedichten vertaald en van commentaar voorzien door Peter Verstegen. Amsterdam 2002.