Nederlandse Letterkunde. Jaargang 16

[p. 19]

Dokter Jankowsky alias Sigmund Rascher
Nogmaals over referentialiteit in Louis Ferrons De keisnijder van Fichtenwald (1976)
Jan Konst (Freie Universität Berlin)

Abstract

This article shows how Nazi doctor Sigmund Rascher (1909-1945) was the model for Doctor Jankowsky, the protagonist of Louis Ferron's De keisnijder van Fichtenwald [The stone-cutter of Fichtenwald] (1976). This has interesting implications for the way in which the novel can be read. If you look at the last part of Ferron's ‘Teutonic trilogy’ as a romanà clé, it is possible to discover a core meaning in this work - something which existing interpretations generally reject. The novel can be understood as the fictitious report of a notorious war criminal who tries to portray his own actions during the war years in as positive a light as possible. With an appeal to so-called Modest Actual Intentionalism, this reading of De keisnijder van Fichtenwald is seen in the light of statements which Ferron himself made on his novel. The article printed here is a direct continuation of an earlier article of mine on De keisnijder van Fichtenwald which was published in this magazine one and a half years ago.

Er is sprake van een opmerkelijke discrepantie tussen uitspraken van Louis Ferron over De keisnijder van Fichtenwald en de visies die literatuurwetenschappers op deze roman ontwikkeld hebben. Laatstgenoemden bezien het werk over het algemeen tegen de achtergrond van het postmodernisme. Zij oordelen dat men de roman niet kan lezen als een uitbeelding van de empirische werkelijkheid, zoals die door het traditionele, ‘realistische’ proza beoogd wordt. Ferron zou op die manier niet alleen het referentiële karakter van de literatuur problematiseren, maar bovendien vraagtekens plaatsen bij het wezen en de kenbaarheid van de realiteit.¹ Dit laat-

1 Zie bijvoorbeeld Vervaeck 1999, passim. In de voorstelling van Vervaeck is het werk van Ferron prototypisch voor het postmodernisme en De keisnijder van Fichtenwald speelt in zijn studie een belangrijke rol. Ook Wesseling 1987 biedt een interpretatie van de roman van Ferron die tegen de achtergrond van de theorievorming over het postmodernisme karakteristiek genoemd mag worden.

[p. 20]

ste heeft Ferron in interviews over De keisnijder van Fichtenwald zelf evenwel nooit gedaan. Hij geeft zijn ondervragers gelijk dat de constructie met twee vertellers gecompliceerd is en ook de verhouding tussen Friedolien en Jankowsky is allesbehalve eenvoudig, maar: ‘Het klopt wel. Ik heb er erg over zitten broeden. Het klopt echt.’² De verschillen tussen Ferron en de literatuurwetenschappers die zijn werk in het licht van de theorievorming rond het postmodernisme bezien, kunnnen toegespitst worden op de vraag of De keisnijder van Fichtenwald een betekeniskern heeft. Op grond van de verregaande fragmentatie en de talrijke inconsistenties hebben veel onderzoekers geconcludeerd dat de roman niet gefixeerd kan worden in een centrale gedachte, een thema dat de afzonderlijke verhaalelementen in een zinvol verband plaatst. Ferron daarentegen lijkt wel degelijk een kern, een essentie in zijn boek te onderkennen. ‘Er zit een sleutel in,’ vertrouwt hij in 1978 bijvoorbeeld Johan Diepstraten en Sjoerd Kuyper toe.³ En daarvan gaat een intrigerende suggestie uit, want wie die sleutel gevonden heeft, weet waar De keisnijder van Fichtenwald over gaat - althans, in de ogen van Ferron...

2 Diepstraten & Kuyper 1978, p. 141.

3 Ibidem.

Modest Actual Intentionalism

Sinds de beschouwingen van William K. Wimsatt en Monroe C. Beardsley over de zogenaamde Intentional Fallacy tillen literatuuronderzoekers er doorgaans niet zwaar aan wanneer de uitingen van een literair auteur in tegenspraak zijn met de eigen bevindingen. ‘The design or intention of the author,’ heet het bij Wimsatt en Beardsley immers, ‘is neither available nor desirable as a standard for judging the succes of a work of literary art.’⁴ Daar komt bij dat er in de laatste decennia steeds meer onderzoeksmethodes in zwang gekomen zijn die literatuur niet langer beschouwen vanuit een primair communicatief kader dat op het bekende model zender - boodschap - ontvanger gebaseerd is. Dat leidde ertoe dat de auteur, die Roland Barthes zelfs letterlijk dood verklaarde, als factor in het literatuurwetenschappelijk onderzoek aan betekenis verloor. Karakteristiek zijn in dit verband de vraagstellingen en de werkwijze van bijvoorbeeld het deconstructivisme en de discoursanalyse, die de mogelijke bedoelingen van een auteur als irrelevant terzijde schuiven. Maar tijdens de laatste vijftien jaar lijkt er iets te veranderen en wordt de figuur van de auteur weer explicieter op de wetenschappelijke agenda geplaatst. In de Angelsaksische wereld is inmiddels veel onderzoek gedaan naar het zogenaamde Intentionalism en ook in het recente Duitse onderzoek wordt er versterkt aandacht gevraagd voor het concept van de Intentionalität.⁵ Daarbij gaat het niet alleen om het probleem of de intenties van een auteur gereconstrueerd kunnen worden, maar ook om de vraag wat die intenties betekenen voor de interpretatie van een literair werk. In dat verband wordt er een onderscheid gemaakt tussen een Actual Intentionalism en een Hypothetical Intentionalism. De eerste van deze twee, het feitelijke intentionalisme, wordt door Noël Carroll als volgt gedefinieerd:

4 Beardsley & Wimsatt 1954, p. 3. Vergelijk Hermerén 2008; Spoerhase 2007, p. 68-79.

5 Zie bijvoorbeeld Carroll 2000; Lingston 2005; Spoerhase 2007; Stecker 2006. Binnen de neerlandistiek heeft recentelijk Hans Vandevoorde aandacht gevraagd voor de betekenis van auteursintenties binnen het literatuuronderzoek. Zie Vandevoorde 2007.

[p. 21]

Actual intentionalism holds the conviction that interpretation with respect to artworks is on a continuum with interpretation of intentional action in daily life. Just as in ordinary affairs we interpret with the goal of identifying the actual intentions of the words and deeds of others, so with respect to art the actual intentions of artists are relevant to our interpretations of their products.⁶

We hebben, zo redeneert Carroll, bepaalde bedoelingen met de dingen die we doen en zeggen. Daarbij gaan we er niet alleen van uit dat wij onze bedoelingen op andere mensen kunnen overbrengen, maar ook dat die er in beginsel naar zullen streven onze bedoelingen te doorgronden. Het Actual Intentionalism transponeert deze principes naar de kunsten en stelt dat die net als andere vormen van menselijk handelen communicatief en intentioneel gestructureerd zijn. Het verschil met het Hypothetical Intentionalism is daarbij tot op zekere hoogte gradueel, want in beide gevallen staan de intenties die in een kunstwerk besloten liggen centraal. Waar evenwel het feitelijke intentionalisme zich op de historische auteur richt en diens bedoelingen beoogt te achterhalen, abstraheert het hypothetisch intentionalisme van de empirische persoon van de schrijver. Men probeert primair op grond van de tekst hypothesen te ontwikkelen over de bedoelingen die eraan ten grondslag liggen en distantieert zich van de feitelijke maker van een werk. Dit impliceert, in de woorden van Carroll, dat ‘the hypothetical intentionalist claims that the meaning of the text correlates with the hypothesized intention, not the real intention of the author, and that interpreters are concerned with postulated authors, not real authors.’⁷

Het verschil tussen de ‘postulated authors’ van het hypothetisch intentionalisme en de ‘real authors’ van het feitelijk intentionalisme lijkt woordspel, maar dat is het niet. Het verschil tussen de twee vormen van intentionalisme ligt namelijk óók in de bronnen waarop onderzoekers zich menen te mogen beroepen. Hypothetical Intentionalists betrekken in hun onderzoek in principe geen documenten die direct op de historische maker van een literair werk teruggevoerd moeten worden. Daarbij kan onder meer gedacht worden aan dagboekaantekeningen, interviews en brieven. Actual intentionalists, die zich immers op de ‘real author’ oriënteren, kennen aan deze en vergelijkbare werkexterne bronnen nadrukkelijk een plaats in hun onderzoek toe. Ze hebben in hun ogen relevantie omdat het hun om de intenties van de historische maker van een literaire tekst te doen is. Wél moet men erop bedacht zijn dat een auteur er door middel van uitspraken over zijn literaire werk bewust naar streeft de receptie en interpretatie ervan te beïnvloeden. Daarom is een omzichtige omgang met werkextern materiaal geboden en wordt een onderscheid gemaakt tussen een Strong Actual Intentionalism en een Modest Actual Intentionalism.

De eerste van deze twee varianten kent betrekkelijk weinig aanhangers en dat is gezien de verregaande implicaties van deze theorie ook niet verwonderlijk. Het sterke feitelijke intentionalisme stelt namelijk dat de betekenis van een literair werk volledig gedetermineerd wordt door de intenties van een auteur.⁸ Uiteindelijk telt alleen wat

6 Carroll 2000, p. 75.

7 Carroll 2000, p. 78.

8 Zie bijvoorbeeld Knapp & Michaels 1985.

[p. 22]

hij zegt over zijn bedoelingen en in theorie kan er dus een betekenis aan een werk opgelegd worden die in de ogen van de lezers op geen enkele manier strookt met de tekst. Dit lijkt een uit de lucht gegrepen voorbeeld, maar wie zegt dat een auteur er altijd in slaagt zijn intenties te verwezenlijken? Het gematigd feitelijk intentionalisme ontzegt de auteur daarom het alleenrecht op de betekenis van een tekst, maar doet dat zonder diens - ook buiten het literaire werk verwoorde - intenties te miskennen. De Modest Actual Intentionalist zal op grond van de tekst bezien of er conclusies geformuleerd kunnen worden ten aanzien van de potentiële bedoelingen van een auteur. Daarnaast zal hij beoordelen of die bedoelingen in overeenstemming zijn met de uitspraken die deze elders met betrekking tot diezelfde tekst gedaan heeft. Literaire analyse vormt op die manier het uitgangspunt van het Modest Actual Intentionalism dat zich op die manier niet eenzijdig verlaat op hetgeen een feitelijk auteur over zijn intenties gezegd heeft. In dit verband merkt Carroll op: ‘The point of actual intentionalism of the modest variety is the recovery of the intentions [...] of utterers and artists, but this is consistent with close attention to the text. In fact, for the modest actual intentionalist, close interpretive attention to the text is just the pursuit of the actual intentions of the artist.’⁹

Het probleem dat in de eerste alinea van deze bijdrage werd opgeworpen kan tegen de achtergrond van het Modest Actual Intentionalism in een nieuw licht bezien worden. Tot dusverre zijn de aangehaalde werkexterne uitspraken van Ferron in het onderzoek buiten beschouwing gebleven. Ze lijken aan te sporen tot een andere dan de inmiddels gangbaar geworden, door de uitgangspunten van het postmodernisme geïnspireerde lezing van De keisnijder van Fichtenwald. Ik wil in het navolgende daarom bezien of er in de roman niet tóch, zoals Ferron suggereert, een betekeniskern onderkend kan worden. Is er inderdaad een sleutel die toegang geeft tot wat in de ogen van de auteur de essentie van de roman zou kunnen zijn? Deze bijdrage is een voortzetting van een recent artikel voor ditzelfde tijdschrift waarin ik vanuit een structuralistisch-hermeneutische benadering eveneens de vraag naar de betekeniskern van de laatste roman van Ferrons Teutoonse Trilogie aan de orde gesteld heb.¹⁰ Ik ben toen op grond van een in principe tekstinterne argumentatie niet alleen tot de conclusie gekomen dat Friedolien als het alter ego van Jankowsky gezien moet worden, maar ook dat laatstgenoemde niet anders dan als Nazitäter gezien kan worden. Ik denk deze inzichten nu te kunnen onderbouwen met buitenliteraire gegevens waarover ik bij het schrijven van mijn eerdere artikel nog niet beschikte. Ik wil laten zien dat de SS-arts Dr. Sigmund Rascher model gestaan heeft voor Ferrons Jankowsky. Zijn naam is in het onderzoek tot dusverre één keer kort gememoreerd.¹¹ Ik ben evenwel van mening dat er over het doen en laten van deze beruchte oorlogsmisdadiger en zijn relatie tot Jankowsky het nodige méér gezegd kan worden.¹² De figuur van Rascher biedt in ieder geval een nieuwe toegang tot De keisnijder van Fichtenwald en men kan zich afvragen of men met zijn biografie niet de sleutel in handen heeft waarover Ferron spreekt.

9 Carroll 2000, p. 77.

10 Zie Konst 2009.

11 Zie Müller 1993, p. 201.

12 Zie over de biografie van Rascher: Kater 1974, p. 231-245; Benz 1983; Koop 2007, p. 15-18.

[p. 23]

Dieser Mann ist pathologisch und im Blutrausch gefährlich

Sigmund Rascher werd op 12 februari 1909 in München geboren. Tijdens de eerste helft van de jaren dertig studeerde hij in Freiburg medicijnen; in 1936 promoveerde hij te München. Op 1 maart 1933, enkele weken na de machtsovername van Hitler, werd Rascher lid van de NSDAP. Over zijn nationaal-socialistische gezindheid hoeft geen enkele twijfel te bestaan, want in 1936 volgde nog het lidmaatschap van de SA en ten slotte, in 1939, zijn toetreding tot de SS. Rascher had wetenschappelijke ambities, maar het moet gezegd dat zijn talenten bescheiden waren. Voor de oorlog heeft hij meegewerkt aan kankeronderzoek dat aan de Universiteit München werd doorgevoerd. Pas tijdens de eerste oorlogsjaren verwierf hij als wetenschapper een zelfstandige positie, en wel nadat hij tot kamparts in het concentratiekamp Dachau benoemd was. Daar heeft hij leiding gegeven aan experimenten op gevangenen ten behoeve van de Luftwaffe.¹³ Rascher onderzocht in de eerste helft van 1942 de risico's waarmee gevechtspiloten te maken krijgen wanneer op grote hoogte de drukcabine van hun vliegtuig het plotseling begeeft. En vanaf augustus 1942 ging zijn belangstelling uit naar de overlevingskansen van piloten die met hun vliegtuig in zee storten. Met behulp van een speciaal daartoe opgestelde mobiele drukkamer - in het kampjargon de ‘Himmelfahrtswagen’¹⁴ genoemd - voerde hij op enkele honderden gevangenen vacuümproeven door. Een vergelijkbaar aantal geïnterneerden werd in een ijswaterbassin aan onderkoelingsproeven onderworpen. tussen de zeventig en tachtig gevangenen lieten daarbij het leven en op hen werd direct nadat zij gestorven waren - of soms zelfs nog tijdens het stervensproces - sectie verricht. Tijdgenoten beschrijven Rascher als een sadistische moordenaar en een geboren opportunist. Zo tekent de Funktionshäftling Walter Neff, die in de jaren 1940-1944 als verpleger in Dachau werkzaam was, in zijn Erfahrungsbericht uit 1946 het volgende op:

Dieser Mann ist pathologisch und im Blutrausch gefährlich. Er spielt auf der einen Seite den Biedermann und Helfer der Gefangenen, auf der andern Seite nimmt er mit 2 Händen alles was er und seine Familie brauchen können. Launisch wie ein verzogenes Kind, von krankhaftem Ehrgeiz, der über Leichen geht, mit einem Lebensmotto: Angabe ist halbes Leben, aber auf ärztlich-wissenschaftlichem Gebiet eine Figur ohne Kopf.¹⁵

Vergelijkbaar negatief oordeelt de voormalige Dachau-gevangene Stanislav Zámečnik over Rascher:

Dr. Sigmund Rascher sah ganz sympathisch aus. Er war von untersetzter, mittelgroßer Statur, hatte rötliche Haare und sprach mit einer hohen kehligen Stimme. [...] Rascher trat mit einer sympathischen Maske auf. Die Art seiner Versuche machte eine gewisse Mitarbeit der Versuchspersonen erforderlich. Selbst wenn sie in der Unterdruckkammer nach Luft rangen oder im Eiswasser froren, sollten sie noch ihre Gefühle beschreiben, und wenn sie zum Reden nicht

13 Zie Zámečnik 2002, p. 262-294.

14 Bär 2006, p. 69.

15 Benz 1983, p. 199-200.

[p. 24]

mehr fähig waren, dann sollten sie mit verabredeten Zeichen auf seine Fragen antworten. Dazu war es notwendig, daß das Opfer glaubte, der Versuch sei keineswegs gefährlich, obgleich hinter der Türe bereits die Bahre zum Fortschaffen der Leiche bereit lag.¹⁶

De voorspoedige carrière van Rascher had veel te danken aan zijn persoonlijke relatie met Heinrich Himmler, die als Reichsführer-SS de hoogste bevelhebber van het gevreesde militaire orgaan van de NSDAP was. Rascher had hem in 1939 leren kennen via zijn latere echtgenote Karoline ‘Nini’ Diehl (geboren Wiedemann). Zij was zestien jaar ouder dan hijzelf, een gewezen operazangeres en de weduwe van de theaterregisseur Oskar Diehl (^o1929). Karoline Diehl kende Himmler al sinds de vroege jaren twintig en er deden geruchten de ronde dat zij een tijdlang zelfs zijn geliefde zou zijn geweest. In ieder geval was het contact aan het einde van de jaren dertig tussen beiden nog altijd zo hecht, dat ze de nazileider met een zekere regelmaat op de hoogte hield van haar persoonlijk wel en wee. Bovendien wist ze zijn belangstelling te wekken voor het wetenschappelijke werk van Sigmund Rascher, die zich maar al te graag door de machtige Himmler liet protegeren.

16 Zámečnik 1983, p. 137-138.

Versuche mit Menschenmaterial

Toen Rascher het plan vatte om ‘terminale’ proeven op gevangenen van het concentratiekamp te gaan doen - proeven dus die van meet af aan de dood van de proefpersonen incalculeren - zocht hij in een brief van 15 mei 1941 bescherming bij de Reichsführer-SS. Hij doet dat op een moment dat Karoline Diehl hem juist een tweede zoon geschonken heeft. Uit de inleidende woorden van zijn schrijven blijkt hoe persoonlijk het contact tussen Himmler en het (nog ongetrouwde) paar Rascher-Diehl is:

Hochverehrter Reichsführer!
Für Ihre herzlichen Glückwünsche und Blumen zur Geburt meines zweiten Sohnes danke ich Ihnen ergebenst! Es ist auch diesmal wieder ein kräftiger Junge, obwohl er 3 Wochen zu früh kam. Ein Bildchen von beiden Kindern darf ich Ihnen gelegentlich zusenden. [...] Zur Zeit bin ich nach München zum Luftgaukommando VII kommandiert für einen ärztlichen Auswahlkurs. Während dieses Kurses, bei dem die Höhenflugforschung eine sehr große Rolle spielt - bedingt durch die etwas größere Gipfelhöhe der englischen Jagdflugzeuge -, wurde mit großem Bedauern erwähnt, daß leider noch keinerlei Versuche mit Menschenmaterial bei uns angestellt werden konnten, da die Versuche sehr gefährlich sind und sich freiwillig keiner dazu hergibt... Daher stelle ich die ernste Frage: ob zwei oder drei Berufsverbrecher für diese Experimente zur Verfügung gestellt werden können? Die Versuche werden angestellt in der ‘Bodenständigen Prüfstelle für die Höhenforschung der Luftwaffe’ in München. Die Versuche, bei denen selbstverständlich die Versuchspersonen sterben können, würden unter meiner Mitarbeit vor sich gehen. Sie sind absolut wichtig für die Höhenflugforschung und lassen sich nicht, wie bisher

[p. 25]

versucht, an Affen durchführen, da der Affe vollständig andere Versuchsverhältnisse bietet. Ich habe mit dem Vertreter des Luftflottenarztes, der diese Versuche durchführt, absolut vertraulich in diesbezüglicher Richtung gesprochen und dieser ist ebenfalls der Meinung, daß die in Frage kommenden Probleme nur auf dem Wege des Menschenversuches geklärt werden können. Es können als Versuchsmaterial auch Schwachsinnige Verwendung finden.¹⁷

Deze brief, die het demonische systeem van het nationaal-socialisme (‘Menschenmaterial’, ‘Versuchspersonen sterben selbstverständlich’, ‘auch Schwachsinnige können Verwendung finden’) op ondubbelzinnige wijze demonstreert, vindt men in een min of meer letterlijke vorm terug in De keisnijder van Fichtenwald:

Hooggeëerde Reichsführer, mijn allerbeste Heinrich, [...]
Laat me je in de allereerste plaats hartelijk danken voor de gelukwensen en de bloemen die ik van je mocht ontvangen ter gelegenheid van mijn hernieuwde vaderschap. Waarachtig, alweer een zoon. [...] Maar ook op andere gebieden heb ik niet stilgezeten. Zo heb ik [...] me onlangs laten voorlichten door de commandant van het Luftgaukommando VII. Tijdens de gesprekken die ik met Hauptsturmführer Raschke mocht hebben, deed hij me uitvoerig de problemen, verbonden aan het vliegen op grote hoogte, welke onzerzijds bepaald wordt door de maximum vlieghoogte der Engelse jagers, uit de doeken. Raschke merkte teleurgesteld op dat tot nu toe helaas nog geen enkele realistische proef kon worden gearrangeerd. Aangezien, zo verklaarde hij, de proeven een hoge risicofactor hebben en het benodigde materiaal moeilijk te vinden is. Daarom zou ik je willen voorstellen het onder mijn beheer vallende materiaal te mogen aanwenden. [...] De proeven zullen worden verricht in de hiervoor reeds aangepaste laboratoria en zullen de zwaarste, soms zelfs te zware eisen stellen aan het te gebruiken materiaal. Zij vinden echter onder mijn persoonlijke leiding plaats, zodat wetenschappelijk rendement zonder meer gewaarborgd is. Deze proeven zijn van volstrekt belang voor het onderzoek ten behoeve van vluchten op grote hoogte en kunnen niet, zoals tot dusverre het geval was, op apen worden uitgevoerd, aangezien de aap volkomen andere proefcondities oplevert. Raschke, die met dit onderzoek al een eindweegs gevorderd was, moest tot zijn spijt bekennen op een punt te zijn aangekomen waarop het hem niet verantwoord leek de proeven te vervolgen.¹⁸

In De keisnijder van Fichtenwald stamt deze brief van de kamparts Jankowsky, die zich net als Rascher direct tot Heinrich Himmler wendt. Jankowsky dicteert hem aan Friedolien, de SS-kampwachter die hij kort daarvoor tot zijn secretaris gemaakt had. Op deze manier spreekt de fictieve figuur Jankowsky dus met de stem van de historische persoon Sigmund Rascher. Voor de goede verstaander heeft Ferron in het schrijven van de kamparts een niet mis te verstaan signaal ingebouwd. Blijft namelijk in de originele brief van Rascher de ‘Vertreter des Luftflottenarztes’ anoniem, in de versie van Jankowsky heet hij Raschke - een nauwelijks verhulde toespeling op de historische kamparts van Dachau. Voor de interpretatie van De keisnijder van Fichtenwald is het nu uiteraard van belang om na te gaan of Jankowsky ook op ander plaatsen in de roman met Sigmund Rascher op één lijn gesteld kan worden.

17 Mitscherlich & Mielke 1960, p. 20-21.

18 Ferron 1976, p. 53-55.

[p. 26]

Een daad van rechtvaardigheid

Het antwoord van Himmler op het verzoek van Jankowsky is net als in de werkelijkheid positief: de proeven mogen worden doorgevoerd. In de roman komt dat kort aan in de orde in een persoonlijke brief van Himmler, waarin deze Jankowsky bovendien nog een officiële bevestigingsbrief aankondigt: ‘Binnen afzienbare tijd zal ik, tijdens een van mijn korte vakanties op Neu Kufstein, een bezoek aan de Zelewski's brengen. Tijdens dit bezoek kunnen wij de affaire nog eens geheel doorpraten. Mijn fiat doe ik je overigens separaat en mede geparafeerd door het hoofd medische diensten toekomen.’¹⁹ Deze gang van zaken is in overeenstemming met de historische werkelijkheid, want de schriftelijke toestemming voor de proeven kreeg Rascher in een (ongedateerde) brief van Himmlers persoonlijke referent, Dr. Rudolf Brandt, die in dat verband blijkbaar direct in opdracht van zijn chef handelde:

Sehr geehrter Herr Dr. Rascher!
Kurz vor seinem Abflug nach Oslo hat mir der Reichsführer-SS Ihren Brief vom 15.5.1941 zur teilweisen Beantwortung übergeben. Ich kann Ihnen mitteilen, daß Häftlinge für die Höhenflugforschung selbstverständlich gern zur Verfügung gestellt werden. Ich habe dem Chef der Sicherheitspolizei von diesem Einverständnis des Reichsführers-SS Kenntnis gegeben und gebeten, den zuständigen Sachbearbeiter anzuweisen, mit Ihnen Verbindung aufzunehmen. Ich möchte die Gelegenheit benutzen, um Ihnen auch noch zu der Geburt Ihres Sohnes meine herzlichen Wünsche zu übermitteln.²⁰

Ook dit schrijven laat zien hoe in de kringen van de hier ter discussie staande Nazitäter een discours over iemands persoonlijke familiegeluk en een vertoog over dodelijke proefnemingen op weerloze mensen dicht bij elkaar konden liggen. Ruim een half jaar na de brief van Brandt zijn de vacuümproeven in Dachau op gang gekomen. De gevangenen werden in de al even ter sprake gekomen drukkamer opgesloten en kunstmatig tot op een hoogte van 18.000 meter gebracht. Dan werd een val gesimuleerd door de druk snel op te voeren tot het moment dat op 4.000 meter hoogte een parachute zou opengaan. Maar al te vaak overleefden gevangenen deze en vergelijkbare proefnemingen niet. In de voorstelling van Ferron worden in het fictieve Fichtenwald dezelfde vacuümproeven doorgevoerd - in de beschreven vorm hebben ze tijdens de Tweede Wereldoorlog uitsluitend in Dachau plaatsgevonden.

In De keisnijder van Fichtenwald wordt vaker geciteerd uit de briefwisseling tussen Rascher en Himmler. Zo schrijft dokter Jankowsky op zeker moment aan zijn beschermheer bij de SS: ‘Ik dank je als kameraad en als gehoorzaam soldaat voor de grote hulp en de al even grote belangstelling voor de hier in Fichtenwald ondernomen proeven. [...] Dit werkt zeer stimulerend op onze verdere onderzoekingen.’²¹ Aan deze formuleringen liggen onloochenbaar de woorden ten grondslag

19 Ferron 1976, p. 92.

20 Mitscherlich & Mielke 1960, p. 21.

21 Ferron 1976, p. 119-120.

[p. 27]

waarmee Rascher een brief van 16 april 1942 aan Himmler afsloot:‘Hochverehrter Reichsführer, darf ich zum Schluß versichern, daß Ihr produktives Interesse an diesen Forschungen die Arbeitskraft und Einfallsfreudigkeit außerordentlich beeinflußt.’²²

In een publieke redevoering waarin hij zichzelf lijkt te verliezen, verdedigt dokter Jankowsky zich één keer en in dat verband geeft hij in feite in het openbaar en ten overstaan van allerlei mensen van buiten Fichtenwald toe dat hij proeven doet op mensen die daarvoor niet om toestemming is gevraagd:

En als men de beste zonen voor de krijg heeft uitverkoren en de krijgskansen lijken niettemin een onvoorziene keer te nemen? Dan, zo zou ik aan dit beginsel willen toevoegen, dan zet men ook de jeugd in de strijd, de vrouwen en zelfs hen die volgens onze strenge normen niet aan de eisen voldoen. Een daad van rechtvaardigheid, niet alleen tegenover onze hoge idealen maar ook tegenover onze zonen die hun leven voor deze strijd reeds gegeven hebben. Hun strijd mag immers niet tevergeefs zijn? Moeten wij, men vergeve mij deze uitdrukking, de economisch onnutten, de dwazen, sparen uit zogenaamd humane overwegingen als wij daarmede de bloem van de natie een zinloze heldendood bezorgen? Nee, nee, driemaal nee.²³

De mensenverachting die uit deze argumentatie spreekt, vindt men eveneens terug op vele plaatsen in de correspondentie van Rascher en Himmler. Zo schrijft laatstgenoemde op 24 oktober 1942 aan de kamparts ‘Leute, die heute noch diese Menschenversuche ablehnen, lieber dafür aber tapfere deutsche Soldaten [...] sterben lassen, sehe ich auch als Hoch- und Landesverräter an, und ich werde mich nicht scheuen, die Namen dieser Herren an den in Frage kommenden Stellen zu nennen. Ich ermächtige Sie, von dieser meiner Ansicht die betreffenden Stellen zu verständigen.’²⁴

22 Mitscherlich & Mielke 1960, p. 25.

23 Ferron 1976, p. 229.

24 Himmler 1942.

Het Nürnberger Ärtzteprozess

Zo doemt dus achter de figuur van Jankowsky steeds weer een persoon uit de historische werkelijkheid op en met hem het KZ Dachau. Is men eenmaal op het spoor van dit concentratiekamp gekomen, dan winnen allerlei details in de roman van Ferron aan betekenis. Zo spreken de ligging van Fichtenwald voor de poorten van de stad M. (= München) en de nabijheid van Neu Kufstein (= Schloss Neuschwanstein) voor zichzelf. Ook de plaatselijke omstandigheden in het kamp van dokter Jankowsky verwijzen naar de realiteit van Dachau. Op enige afstand van de gevangenenbarakken bevond er zich inderdaad een afgesloten bunkercomplex waar niemand toegang had. Evenzo heeft het toneelstuk dat de gevangenen van Fichtenwald opvoeren een historische equivalent. De Penthesileia-opvoering met Friedolien en de bejaarde heer Zelewski in de hoofdrollen kan men in verband brengen met ‘Die Blutnacht auf dem Schreckenstein’. Gevangenen vertoonden dit

[p. 28]

theaterstuk in de vroege zomer van 1943 tijdens zes opeenvolgende weekends voor medegevangenen en SS-leden.²⁵ Zelfs het bezoek van Himmler aan Fichtenwald kan in de historische bronnen getraceerd worden, want op 1 mei 1942 bezocht de Reichsführer-SS Dachau om zich over de voortgang van de proefnemingen te laten informeren. Hij was doorvoor door Rascher persoonlijk in een schrijven, dat gedateerd is op 5 april 1942, uitgenodigd:

Ich glaube, hochverehrter Reichsführer, es würden Sie diese Versuche außerordentlich interessieren! Ist es nicht möglich, daß Sie sich anläßlich einer Reise nach Süddeutschland einige Versuche vorführen lassen? Wenn sich die bisherigen Versuchsergebnisse auch weiterhin bestätigen, so ergeben sich für die Wissenschaft volkommen neue Resultate, ebenso werden für die Luftfahrt restlos neue Gesichtspunkte geschaffen...²⁶

Het oordeel van de geschiedenis over de proefnemingen van Sigmund Rascher is uiteraard negatief. Vanzelfsprekend beroept men zich in dat verband op ethische en juridische argumenten, maar ook wordt steeds weer benadrukt dat het werk van Rascher in de kern onwetenschappelijk was.²⁷ Zijn onderzoeksmethoden waren onnauwkeurig en zijn vraagstellingen leken nogal eens door sadisme en sexuele perversie te zijn ingegeven. Dat laatste blijkt bijvoorbeeld uit zijn proefnemingen met ‘animalische’ warmte.²⁸ Rascher wilde weten of onderkoelde piloten door de lichaamswarmte van derden gered konden worden. Daartoe liet hij uit het vrouwenkamp Ravensbrück ten noorden van Berlijn vier ‘prostituees’ komen die zich naakt tegen de tot ca. 28 graden onderkoelde mannelijke proefpersonen moesten drukken. Daarbij werd gekeken hoe lang het duurde tot iemand zijn normale lichaamstemperatuur weer terug had. Rascher was speciaal geïnteresseerd in de vraag of het opwarmingsproces door sexuale handelingen versneld kon worden en zo dwong hij de vrouwen tot geslachtsverkeer met de proefpersonen.

De in het voorgaande geciteerde fragmenten uit de briefwisseling tussen Rascher en Himmler stammen alle uit de processtukken van het Nürnberger Ärzteprozess (december 1946 - augustus 1947). Een groot deel van het briefmateriaal werd in 1949 gepubliceerd in een uitgave die uitsluitend aan de Westduitse Ärztekammern ter beschikking werd gesteld om te verspreiden onder medici.²⁹ De briefwisseling tussen Rascher en Himmler is door de aan de dag gelegde wreedheid, die weinig minder dan diabolische dimensies heeft, zware leeskost. De SS-arts neemt geen blad voor de mond en bericht gedetailleerd over de gruwelijkste details van zijn proefnemingen. Zelfs over zijn secties - eigenlijk: vivisecties - op stervende mensen spreekt hij openlijk. Himmler doet weinig voor Rascher onder en blijkt een aandachtig lezer van zijn onderzoeksverslagen. Regelmatig ook doet hij, hoewel hij geen medische vooropleiding heeft, suggesties voor verdere proefnemingen. Speciaal interesseert Himmler zich voor het verschijnsel van de ‘animalische’ warmte. Zo schrijft hij in zijn brief aan Rascher van 24 oktober 1942 waaruit zojuist

25 Benz 1983, p. 200.

26 Mitscherlich & Mielke 1960, p. 22.

27 Zie Berger 1990; Pozos 2003.

28 Kater 1974, p. 236-238.

29 Peter 1998, p. 126-128.

[p. 29]

reeds een zinsnede werd aangehaald: ‘Sehr neugierig bin ich auf die Versuche mit animalischer Wärme. Persönlich nehme ich an, daß diese Versuche vielleicht den besten und nachhaltigsten Erfolg bringen werden. Es kann natürlich sein, daß ich mich täusche.’³⁰

Ferron heeft De keisnijder van Fichtenwald blijkens de datering van de roman geschreven tussen mei 1974 en april 1975. De biografie van Sigmund Rascher was in die tijd reeds betrekkelijk goed onderzocht en kon bijvoorbeeld nageslagen worden in een omvangrijke studie over de Forschungsgemeinschaft Deutsches Ahnenerbe, de door de nationaal-socialisten opgerichte pseudo-wetenschappelijke instelling die zich wijdde aan onderzoek naar de arische herkomst van het Duitse volk. Rascher was lid van deze onderzoeksgemeenschap en speelt een belangrijke rol in Michael H. Katers Das ‘Ahnenerbe’ der SS 1935-1945. Ein Beitrag zur Kulturpolitik des Dritten Reiches uit 1974. De briefwisseling tussen Rascher en Himmler was sinds 1960 in grote delen voor iedereen beschikbaar dankzij een pocket-uitgave die gebaseerd was op de zoëven genoemde documentatie voor de Westduitse Ärztekammern. Het gaat gaat om het boek Medizin ohne Menschlichkeit. Dokumente des Nürnberger Ärzteprozesses. Het werd uitgegeven door Alexander Mitscherlich en Fred Mielke, twee jonge artsen die in 1946-1947 in Nürnberg hebben meegewerkt aan de procesvoering tegen de nazi-artsen.

30 Himmler 1942.

Karoline Rascher-Diehl

Niet alleen voor wat betreft de mensenproeven zijn er parallellen tussen dokter Jankowsky en Sigmund Rascher. Het opmerkelijkst is wel dat de fictieve kamparts van Fichtenwald net als zijn tegenhanger uit de historische werkelijkheid aan het einde van de oorlog in onmin valt en door de SS gevangen wordt gezet. Om te begrijpen hoe dat in het geval van de succesvolle Sigmund Rascher zo ver kon komen, is het zaak diens levensloop wat nauwkeuriger onder ogen te nemen. Nadat hij en Karoline Diehl in 1936 liefde voor elkaar hadden opgevat, ontwikkelde zich hun relatie langzamer dan het paar zich dat had voorgesteld. Ze betrokken al snel een gezamenlijke woning, maar tot een huwelijk kwam het vooralsnog niet, omdat Himmler er zijn toestemming niet voor wilde geven. Die was in het geval van Rascher noodzakelijk, want SS-leden mochten pas trouwen wanneer de leiding van het militaire orgaan ervan overtuigd was dat de voorgenomen verbintenis voldeed aan een reeks van ideologisch bepaalde criteria.

Vooral de leeftijd van Karoline Diehl, die geboren was in 1893, bleek een probleem. Toen zij Rascher leerde kennen was zij reeds boven de veertig en er bestond twijfel aan de productiviteit van het huwelijk. Pas toen er twee kinderen geboren waren, te weten Peter (^o1939) en Volker (^o1941), ging Himmler overstag, zodat het paar ten slotte op 16 juli 1941 in het huwelijk kon treden.³¹ Met de vruchtbaarheid van Karoline Rascher-Diehl leek lange tijd alles in orde, want er volgden zelfs nóg

31 Bär 2006, p. 52.

[p. 30]

twee zonen: Dieter (^o1942) en Rainer (^o1944). Maar toen barstte de bom.³² De echtgenote van kamparts Rascher werd in het voorjaar van 1944 gearresteerd, nadat was komen vast te staan dat ze op 23 maart van datzelfde jaar haar jongste zoon, die ze kort daarvoor gebaard zou hebben, in werkelijkheid uit een kinderwagen in een park te München gekidnapt had.³³ Kort daarna werd bovendien duidelijk dat ook haar eerste drie zonen geen kinderen van eigen vlees en bloed waren. Karoline Rascher-Diehl had ze uit weeshuizen ontvreemd, en dat om het nationaal-socialistische ideaal van een kinderrijk gezin te verwezenlijken.

De gevolgen voor het echtpaar Rascher waren ingrijpend. Karoline Rascher-Diehl werd na een korte internering in de politiegevangenis van München gedeporteerd naar het al even gememoreerde KZ Ravensbrück. Nadat ze daar een bewaakster aangevallen had, is ze in het begin van 1945 ter dood veroordeeld en door de strop om het leven gekomen. Sigmund Rascher werd eveneens gearresteerd, niet alleen omdat zijn vrouw uitsluitend met zijn medeweten gehandeld zou kunnen hebben, maar ook omdat er ineens financiële malversaties op Dachau werden vastgesteld. De kamparts werd ervan beschuldigd gevangenen, die voor zijn diensten moesten betalen, te hebben bevoordeeld.³⁴ Rascher werd naar Buchenwald gebracht en zat daar enige tijd in een cel. Tijdens de eerste maanden van 1945 wordt hij dan overgebracht naar Dachau, waar hij op 26 april 1945 - en dat op het directe bevel van Himmler - geëxecuteerd is. In de processtukken van Nürnberg heet het dat dat in cel nummer 73 van het bunkercomplex gebeurd zou zijn, en wel door de chef van het Dachauer crematorium, SS-Hauptscharführer Theodor Heinrich Bongartz.³⁵ Tot op de dag van vandaag valt er evenwel twijfel te beluisteren over deze voorstelling van zaken.³⁶ Zou het niet kunnen dat Rascher in de chaotische dagen kort vóór de bevrijding van Dachau alsnog de dans ontsprongen is? Na de oorlog kon de belangrijkste getuige, Theodor Bongartz, niet meer ondervraagd worden. Hij slaagde erin kort voor de bevrijding van Dachau te ontsnappen. Hij werd begin mei in Württemberg weliswaar weer opgepakt door de Amerikanen, maar stierf op 15 mei 1945 in het krijgsgevangenenkamp Heilbronn-Böckingen, waarschijnlijk aan tuberculose.³⁷

32 Kater 1974, p. 239.

33 Koop 2007, p. 15-18; Bär 2006, p. 138-172.

34 Benz 1983, p. 213.

35 Benz 1983, p. 213; Kater 1974, p. 243.

36 Zie Execution Rascher 2008.

37 Klee 2003, p. 63.

Ik ben nu vierendertig jaar

In de romanwerkelijkheid van De keisnijder van Fichtenwald valt ook de SS-arts Jankowsky kort voor het einde van de oorlog in ongenade. De aanleiding daartoe is - anders dus dan bij Sigmund Rascher - geen kinderroof. Wel worden hem net als de kamparts van Dachau financiële malversaties voor de voeten geworpen en ook zou hij gevangenen bevoordeeld hebben. In het geval van Jankowsky gaat het daarbij om het joodse gezin Benda. In grote lijnen zijn de consequenties van zijn val vergelijkbaar met die van Rascher in de realiteit. Ook Jankowsky wordt gescheiden van zijn vrouw direct nadat zij van een zoon bevallen is: ‘nauwelijks uit het kraambed [heeft ze mij] in de steek [...] gelaten.’³⁸ Niet anders dan Rascher, die volgens de

38 Ferron 1976, p. 298.

[p. 31]

bronnen door zijn duidelijk oudere echtgenote bemoederd werd, verliest Jankowsky daardoor zijn voornaamste steun en toeverlaat.³⁹ Hij toont zich vertwijfeld: ‘En sinds mijn echtgenote uit mijn leven verdwenen is [...] is er ook niemand die mij, als ik geluidloos schreeuwend belaagd wordt, aanstoot om me van die afgrijselijke bezoekingen te verlossen.’⁴⁰ Net als Rascher verdwijnt Ferrons kamparts in een cel op het KZ-terrein, waar hij is uitgeleverd aan de willekeur van zijn voormalige SS-kameraden. Vanaf dit moment gaat Ferron evenwel een eigen weg, want bij hem wordt Jankowsky níet geëxecuteerd, maar door de Amerikanen gerehabiliteerd. Op die manier lijkt Ferron in te spelen op de hardnekkige geruchten dat Rascher wellicht toch ontsnapt zou zijn. In de persoon van Jankowsky, wiens gedachten al weer bij de wederopbouw van het verwoeste Duitsland zijn (‘De gezondheidszorg moet op poten worden gezet.’⁴¹), geeft hij hem zogezegd een nieuwe toekomst.

Ook Karoline Rascher-Diehl vindt men zonder al te veel problemen terug in De keisnijder van Fichtenwald, al kan zij níet geïdentificeerd worden met Jankowsky's echtgenote. Die heet in de roman Ilse en speelt uiteindelijk geen rol van betekenis.⁴² De levensgeschiedenis en de karaktertrekken van Karoline Rascher-Diehl zijn daarentegen overgegaan op Irmgard Zelewski, de echtgenote van de naziprofiteur Erich Zelewski. Net als haar tegenhangster in de historische werkelijkheid kijkt Irmgard, ‘een representatieve, al wat oudere vrouw’, terug op een carrière als concertzangeres.⁴³ Met Erich Zelewski heeft zij vier kinderen, die echter niet van hem zijn. Zelf stelt hij op zeker moment: ‘Al ben ik de verwekker van haar kinderen niet, ze dragen toch mijn naam.’⁴⁴ Irmgard Zelewski onderhoudt net als Karoline Rascher-Diehl een bijzondere relatie met Heinrich Himmler en steeds weer wordt gesuggereerd dat zij heimelijk verliefd op hem is. Tijdens een toneelvoorstelling ten huize van de Zelewski's, waarbij ook de Reichsführer-SS aanwezig is, verliest ze haar rol uit het oog en bekent op een hoogst compromitterende wijze publiekelijk haar gevoelens voor hem:

‘Het is waar, Heinrich,’ prevelde ze, nauwelijks hoorbaar en inmiddels haar kousen losmakend, ‘als ik op het toilet zat en al mijn spieren liet ontspannen, alles liet gaan, dan liet ik ook mezelf gaan. Dan wisten mijn vingers mijn zaligheid te vinden. En in die orgie van geuren en gevoelens kon ik jouw naam wel uitschreeuwen, Heinrich, mijn hartebeet, mijn Minotaurus... mijn...’⁴⁵

Met dit beschamende optreden vernietigt Irmgard Zelewski haar sociale status en familiaire geluk, zoals Karoline Rascher-Diehl dat met de roof van haar vier zonen had gedaan. Het echtpaar Zelewski wordt van elkaar gescheiden. De overheid confisqueert de bezittingen van Erich en hij wordt naar het front gestuurd. Ook Irmgard moet het mooie, gezamelijke huis verlaten en belandt uiteindelijk in ‘een bescheiden woning in een van de volkswijken van M.’⁴⁶

In De keisnijder van Fichtenwald kan de kampwachter Friedolien, zoals ik in mijn eerder genoemde artikel betoogd heb, als het alter ego van dokter Jankowsky gezien worden. Het is opvallend dat in de roman enkele van de karaktereigenschappen en

39 Kater 1974, p. 239.

40 Ferron 1976, p. 295.

41 Ferron 1976, p. 327.

42 Ferron 1976, p. 298.

43 Ferron 1976, p. 26.

44 Ibidem.

45 Ferron, 1976, p. 143.

46 Ferron 1976, p. 156.

[p. 32]

handelingen van Sigmund Rascher aan hem worden toegeschreven. Zo is daar zijn leeftijd, die Friedolien zelf noemt: ‘Ik ben nu vierendertig jaar, lezer, en geloof me, ik weet zo zoetjesaan waar ik het over heb.’⁴⁷ Omdat nu de historische werkelijkheid van Dachau aan het handelingsverloop van De keisnijder van Fichtenwald gerelateerd kan worden, is het niet alleen mogelijk de chronologie van de gebeurtenissen te reconstrueren, maar kan in het verlengde daarvan ook het geboortejaar van Friedolien bepaald worden. De mededeling over zijn leeftijd doet Friedolien wanneer de onderkoelingsproeven uit de tweede helft van 1942 op gang gekomen zijn. Enkele hoofdstukken later heet het dan dat de geallieerde invasie in Normandië (6 juni 1944) plaatsgevonden zou hebben.⁴⁸ Redeneert men nu dat Friedolien zijn leeftijd te kennen geeft in 1943, het jaar dus tussen de proeven van 1942 en de invasie van 1944, dan is hij - net als Sigmund Rascher! - geboren in 1909.

Net als laatstgenoemde valt op zeker moment ook Friedolien het Kriegsverdienstkreuz Erster Klasse ten deel.⁴⁹ Opvallend is verder dat de relatie Rascher-Diehl zich spiegelt in de amoureuze gevoelens die Friedolien koestert voor Irmgard Zelewski. Zij begunstigt op haar beurt de kampwachter en brengt hem met hoge nazi-officieren in aanraking. Op die manier geniet Friedolien voordelen zoals ook Sigmund Rascher profiteerde van de goede contacten van zijn vrouw. De seksuele perversie die in het voorgaande met betrekking tot de historische SS-arts werd aangesproken, is eveneens op Ferrons kampwachter overgegaan: zijn uitgesproken fetisjisme en de erotisch getoonzette geweldfantasieën spreken in dit verband boekdelen. Ten slotte is het opmerkelijk dat Friedolien de vader van Irmgard Zelewski meeneemt naar Dachau. De oude man is in zijn ogen beter af in het concentratiekamp dan bij zijn schoondochter Irmgard, die hem ernstig verwaarloost. Ook op dit punt tekent zich een parallel met de oorlogsmisdadiger Rascher af. Van hem wordt namelijk gezegd dat hij zijn eigen vader op Dachau heeft ‘ondergebracht’.⁵⁰

En zo zijn er nog wel meer overeenkomsten tussen de roman van Ferron en de levensgeschiedenis van Sigmund Rascher te vinden. Na de bevrijding van Fichtenwald wordt Jankowsky bijvoorbeeld van oorlogsmisdaden beticht door ene dokter Schramm.⁵¹ Deze medicus was tijdens de oorlogsjaren eveneens werkzaam in Fichtenwald, maar hij lijkt de gevangenen heel wat menselijker te hebben behandeld dan Jankowsky.⁵² In hem kan men vrij eenvoudig de nazi-arts Dr. Hans-Wolfgang Romberg herkennen, die intensief heeft samengewerkt met Rascher. Hij stond er evenwel om bekend de gevangenen waar mogelijk te ontzien en in ieder geval heeft hij hun het leven niet op voorhand willen nemen. Zijn getuigenverklaringen waren van essentiële betekenis voor het Nürnberger Ärzteprozess, waar hij uiteindelijk werd vrijgesproken.⁵³ Romberg is later huisarts in Düsseldorf geworden en dat laat zien dat de rehabilitatie van Jankowsky in de roman van Ferron in zekere zin niet zonder historisch precedent is. Zelfs wanneer iemand tijdens de oorlogsjaren als medicus aan proeven op KZ-gevangenen had deelgenomen, was het hem onder bepaalde omstandigheden wel degelijk mogelijk na de bevrijding een regulier burgerbestaan op te bouwen.

47 Ferron 1976, p. 188.

48 Ferron 1976, p. 259.

49 Benz 1983, p. 211. En Ferron 1976, p. 211.

50 Zámečnik 2002, p. 283.

51 Ferron 1976, p. 286.

52 Ferron 1976, p. 220.

53 Klee 2003, p. 506.

[p. 33]

Er zijn uiteraard ook verschillen tussen de roman van Ferron en de historische werkelijkheid. Zo vindt men in de bronnen geen equivalente personen voor de individuele gevangenen die in De keisnijder van Fichtenwald het kamp bevolken. Ook de familie Benda moet op het konto van Ferron gesteld worden. Niet anders is het gesteld met de persoonlijke strijd tussen Göring en Himmler, zogezegd tussen de Luftwaffe en de SS, die in de optiek van Ferron een concurrerende luchtmacht in Nazi-Duitsland zou willen opbouwen. Ook op dit punt manifesteert zich de verbeeldingskracht van de auteur. Het duidelijkste verschil met de historische werkelijkheid is uiteraard het feit dat Jankowsky aan het einde van de oorlog, in tegenstelling dus tot Rascher, niet geëxecuteerd wordt. Als redder van een belaagde joodse familie wordt hij door de Amerikaanse bevrijders gevierd en in ere hersteld. Over de mogelijke redenen voor deze afwijkingen is zeker discussie mogelijk, maar op deze plaats volstaat de vaststelling dat men op grond van het overgeleverde bronnenmateriaal een intrigerende hypothese kan ontwikkelen met betrekking tot de actual intentions van Ferron. Het blijkt namelijk dat men zijn Keisnijder van Fichtenwald als een sleutelroman kan lezen die de lezers direct terugvoert naar Dachau tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het waanzinsprotocol van een SS-kamparts

Wanneer men de in het voorgaande toegelichte historische achtergronden níet kent, is het uiterst gecompliceerd vat te krijgen op de realiteit die in De keisnijder van Fichtenwald wordt opgeroepen. Door een meervoudig en onbetrouwbaar vertelperspectief, als ook door een groteske vertekening van de gebeurtenissen wordt de referentialiteit van de tekst danig ondermijnd. In de ogen van veel onderzoekers blijft daardoor een groot aantal vragen open en is het in het bijzonder moeilijk te bepalen of Friedolien en Jankowsky nu als dader of als slachtoffer gezien moeten worden, of ze actieve nazi's dan wel meelopers zijn. Legt men evenwel de levensgeschiedenis van Sigmund Rascher en de gebeurtenissen in Dachau tijdens de oorlogsjaren over de roman van Ferron, dan vallen er ineens veel dingen op hun plaats. Tegelijkertijd worden de belangrijkste bevindingen van mijn eerste artikel over De keisnijder van Fichtenwald, dat als gezegd op een tekstinterne leesstrategie berust, in grote lijnen bevestigd.

Het feit dat men Jankowsky als de fictieve tegenhanger van Sigmund Rascher kan beschouwen, impliceert in de eerste plaats dat Ferron met hem een Nazitäter van het ergste soort tot de protagonist van zijn roman gemaakt heeft. De vele parallellen met Rascher spreken in dit opzicht voor zichzelf en zij ontnemen de woorden waarmee Jankowsky zich vrijpleit (‘Ik ben een verzetsstrijder die de gevangeniscel van binnen gezien heeft.’⁵⁴) en de schuld van zich afwijst (‘Welbeschouwd kan men wel stellen dat er eigenlijk niets gebeurd is.’⁵⁵) iedere overtuigingskracht. Jankowsky en Rascher versmelten in een mate dat men uiteindelijk niet meer om de beschul-

54 Ferron 1976, p. 294.

55 Ferron 1976, p. 285.

[p. 34]

diging van Friedolien heen kan. Op zeker moment vallen hem naar eigen zeggen de schellen van de ogen en hij onderkent dan dat Fichtenwald ‘het slachthuis van de zwarte orde [= de SS]’ is⁵⁶. Friedolien stelt in dat verband dat er bloed aan de handen van de kamparts kleeft, letterlijk zelfs: ‘Ik zag opeens het bloed van tussen zijn vingers op de grond druipen.’⁵⁷ De morele én juridische verantwoording voor de misdaden op Fichtenwald moet dan ook zonder enig voorbehoud bij Jankowsky gelegd worden. Of men bereid is hem daarnaast - zoals hij dat immers zelf doet - als slachtoffer te zien, hangt af van de vraag of men geloof wenst te hechten aan zijn omstandige zelfbeklag, dat uiteraard met een duidelijk eigenbelang verbonden is.

In de tweede plaats ondersteunt het feit dat zo veel karaktertrekken van Rascher op Friedolien zijn overgegaan de veronderstelling dat deze als een afsplitsing van Jankowsky gezien moet worden. Het heeft er alle schijn van dat laatstgenoemde zijn herinneringen aan de tijd in Dachau op een ingebeelde figuur projecteert. Maar een blijvend en bevrijdend effect heeft dat niet, want Friedolien laat Jankowsky ook ná de bevrijding van het concentratiekamp door de Amerikanen niet met rust:

Als ik dan tenslotte, met hevig bonzend hart, toch ontwaak, dan is het of een koude wind door mijn botten jaagt en die verrekte Friedolien als Moeder de Gans aan mijn voeteneind zit en maar blijft vertellen, blijft vertellen. Licht wil het dan niet meer worden, al hoor ik vaag en ver weg al het opgewonden geschreeuw van de baseballspelers. Voor mij blijft het nacht en Friedolien misbruikt het geschreeuw door te zeggen: ‘Weet je nog wel, Jankowsky, herinner je je het geraas en getier nog?’ Maar ik weet van niets, echt niet. Ik heb niets gedaan en ga van mijn voeteneind en ga uit mijn hoofd.⁵⁸

Het is tegen deze achtergrond verleidelijk nog één keer terug te grijpen op hetgeen Ferron zelf over zijn roman gezegd heeft. Het is namelijk opvallend dat ook hij de authenticiteitswaarde van Jankowsky in de fictionele realiteit van de roman hoger waardeert dan die van Friedolien. In tegenstelling tot laatstgenoemde heet het met betrekking tot de kamparts: ‘Ja, die bestaat, die bestaat echt.’⁵⁹ Ook suggereert hij dat Friedolien een projectie is van Jankowsky, die ‘zijn schuldige gevoelens probeert weg te schrijven in die jongen. Het is een volkomen verwisseling van identiteit, zoiets wilde ik gewoon.’⁶⁰ Deze uitspraken sluiten naadloos aan bij de centrale conclusies van de voorgaande analyse van De keisnijder van Fichtenwald en zo is er dus sprake van een opmerkelijke congruentie tussen de tekst van de roman, de historische werkelijkheid waarnaar die verwijst en de werkexterne uitingen van Ferron.

Hoe moet de roman nu geïnterpreteerd worden? Deze vraag is vanzelfsprekend niet in de absolute zin des woords te beantwoorden.⁶¹ Om te beginnen moet de aard van de interpretatie waarnaar men streeft bepaald worden. Gaat het om een Gesamtbedeutung, zoals in het geval van een betekeniskern, of is het slechts de bedoeling een deelaspect van een werk te duiden? Daarnaast is het van wezenlijk belang welke interpretatietheorie men hanteert. Het maakt een groot verschil of men bij-

56 Ferron 1976, p. 202.

57 Ibidem.

58 Ferron 1976, p. 295

59 Kuyper & Diepstraten 1978, p. 142.

60 Ibidem.

61 Vgl. Jannidis & Lauer & Martinez & Winko 2003; Bühler 2008.

[p. 35]

voorbeeld een psycho-analytische, een ideologiekritische of een mentaliteitshistorische interpretatie nastreeft. Het is daarom goed te expliciteren hoe de interpretatie van De keisnijder van Fichtenwald die hier wordt voorgestaan theoretisch verankerd is. Welnu, deze intepretatie moet gezien worden in het perspectief van het Modest Actual Intentionalism en zij is compatibel met de structuralistisch-hermeneutische lezing van de roman die ik in mijn eerder genoemde artikel gepresenteerd heb.

Tegen deze achtergrond kan De keisnijder van Fichtenwald opgevat worden als het fictieve waanzinsprotocol van de beruchte oorlogsmisdadiger Sigmund Rascher, die bij Ferron onder de naam Jankowsky voortleeft. Hij heeft het contact met de werkelijkheid verloren en geeft een vervormd en volstrekt subjectief beeld van de gebeurtenissen in Dachau. Met name ook in de aanvankelijke uitingen van zijn alter ego Friedolien wordt duidelijk hoezeer zijn denken door verdringingsmechanismen en een Verharmlosung, het bagatelliseren van zijn eigen functioneren in het concentratiekamp bepaald wordt. Friedolien doet zich voor als slachtoffer, bekeerling en iemand die schijn en werkelijkheid niet meer uit elkaar weet te houden, maar deze rollen kunnen zijn sadisme en antisemitisme, zijn onvermogen tot empathie en de afwezigheid van iedere morele zelfreflectie op de keper beschouwd niet verhullen. In de persoon van Jankowsky-Friedolien ontpopt Rascher zich op die manier tot een schizofrene en psychopathische seriemoordenaar, die zich in verschillende identiteiten verliest en uiteindelijk ook zelf verstrikt raakt in een netwerk van ideologisch bepaalde waanideeën.

Daarmee is binnen het hier gehanteerde onderzoekskader het belangrijkste gezegd, maar er zijn nog twee aspecten die nadere aandacht behoeven. In het voorhanden onderzoek heet het regelmatig dat de zijnsstatus van de empirische wereld in de Keisnijder van Fichtenwald geproblematiseerd wordt. Wanneer men de roman in een postmodern perspectief plaatst, zou men dat inderdaad zo kunnen zien. Maar er is met het oog op de in deze bijdrage blootgelegde historische contekst een andere lezing van de roman denkbaar, die het bestaan van een objectieve werkelijkheid nadrukkelijk níet ter discussie stelt. Dat de realiteit in de formuleringen van Jankowsky-Friedolien haar coördinaten lijkt te verliezen vindt namelijk een eenduidige verklaring in het verwrongen en gemankeerde perspectief van deze gespleten persoonlijkheid. Zijn vertekende blik zegt in dat verband dan ook weinig over het wezen en de kenbaarheid van de wereld, maar eerst en vooral iets over deze persoon. Het procédé dat Ferron toepast is zeker niet uniek, want er zijn hem óók in de Nederlandstalige literatuur veel auteurs voorgegaan die protagonisten aan het woord laten die om welke reden dan ook geen vat kunnen krijgen op de werkelijkheid waarmee zij geconfronteerd worden. Te denken valt in dit verband aan Arnold Cleever in W.F. Hermans ‘Paranoia’ (1953), aan de jonge bankier Olivier in Vestdijks Een moderne Antonius (1960) of aan Victor de Rijckel in Hugo Claus' De verwondering (1962).

De uiteenzettingen over Sigmund Rascher illustreren hoeveel research er in De keisnijder van Fichtenwald steekt en geven een goede indruk van de documentaire

[p. 36]

werkwijze van Ferron. Tegelijkertijd kan men zich afvragen waarom de auteur de concrete historische achtergronden van zijn roman nimmer geopenbaard heeft. Het antwoord op deze vraag moet denkelijk gezocht worden in het feit dat de morele posities diffuus blijven zolang de figuur van Sigmund Rascher ongenoemd blijft. Als lezer wordt men door het consequent volgehouden ik-perspectief in de gedachtenwereld van Jankowsky-Friedolien opgenomen. Uiteraard blijft er wantrouwen bestaan, maar zou het niet tóch denkbaar zijn dat Friedolien en Jankowsky gelijk hebben, dat eerstgenoemde weinig meer dan een meeloper is en de tweede inderdaad de filosemiet die hij zegt te zijn? Aan dit soort overwegingen komt een abrupt einde wanneer achter Jankowsky-Friedolien de persoon van Rascher opdoemt. Dan ziet men in de kamparts en de SS-bewaker eerst en vooral de Nazitäter die in de historische werkelijkheid zo veel mensen op zijn geweten heeft. Met de moreel diffuse posities is het op datzelfde moment gedaan en men moet als lezer concluderen dat men zich in slaap heeft laten sussen door een weefsel van hele en halve leugens, van verzonnen identiteiten en steeds wisselende rollen. Maar niet alleen de lezer heeft zich door de mooie woorden van de literaire antipode van Rascher laten verschalken. Datzelfde geldt voor Captain John Harvey Roth, de Amerikaanse legeroverste die de directeur van Fichtenwald in ere herstelt. Er is, zo lijkt Ferron met andere woorden te zeggen, waakzaamheid geboden wanneer de dragers van een misdadig politiek systeem achteraf de schone schijn ophouden.

Literatuur

Bär 2006: Siegfried Bär, Der Untergang des Hauses Rascher. Merzhausen 2006.

Beardsley & Wimsatt 1954: Monroe C. Beardsley & William K. Wimsatt, ‘The Intentional Fallacy.’ In: W.K. Wimsatt, The Verbal Icon. Studies in the Meaning of Poetry. Lexington-Kentucky 1954, p. 3-21.

Berger 1990: Rober L. Berger, ‘Nazi-science: The Dachau hypothermia experiments.’ In: The New England Journal of Medicine 322 (1990), p. 1435-1440.

Benz 1983: Wolfgang Benz, ‘Dr. med. Sigmund Rascher. Eine Karriere.’ In: Dachauer Hefte 4-4 (1988), p. 190-214.

Bühler 2008: Axel Bühler, ‘Die Vielfalt des Interpretierens.’ In: Idem (Hrsg.), Hermeneutik. Basistexte zur Einführung in die wissenschaftstheoretischen Grundlagen von Verstehen und Interpretation. Heidelberg 2008, p. 99-119.

Carroll 2000: Noël Carroll, ‘Interpretation and Intention. The Debate between Hypothetical and Actual Intentionalism.’ In: Joseph Margolis & Tom Rockmore, The Philosophy of Interpretation. Oxford 2000, p. 75-95.

Diepstraten & Kuyper 1978: Johan Diepstraten & Sjoerd Kuyper, ‘Louis Ferron: merkwaardig dat Borges niet genoemd wordt.’ In: Idem, Het nieuwe proza. Interviews met jonge Nederlandse schrijvers. Amsterdam 1978, p. 108-147.

Execution Rascher 2008: ‘The execution of Dr. Sigmund Rascher.’ (2008) Zie: http://www.scrapbookpages.com/dachauscrapbook/RascherExecution.html Geraadpleegd op 16 juni 2010.

[p. 37]

Ferron 1976: Louis Ferron, De keisnijder van Fichtenwald. Amsterdam: De Bezige Bij, 1976.

Hermerén 2008: Göran Hermerén, ‘Intention und Interpretation in der Literaturwissenschaft.’ In: Axel Bühler (Hrsg.), Hermeneutik. Basistexte zur Einführung in die wissenschaftstheoretischen Grundlagen von Verstehen und Interpretation. Heidelberg 2008, p. 121-154.

Himmler 1942: Brief van Himmler aan Rascher, gedateerd 24 oktober 1942. Geciteerd naar: http://www.ns-archiv.de Geraadpleegd op 16 juni 2010.

Jannidis & Lauer & Martinez & Winko 2003: Fotis Jannidis, Gerhard Lauer, Matias Martinet & Simone Winko, ‘Der Bedeutungsbegriff in der Literaturwissenschaft. Eine historische und systematische Skizze.’ In: Idem, Regeln der Bedeutung. Zur Theorie der Bedeutung literarischer Texte. Berlin enz. 2003, p. 3-32.

Kater 1974: Michael H. Kater, Das ‘Ahnenerbe’ der SS 1935-1945. Ein Beitrag zur Kulturpolitik des Dritten Reiches. Stuttgart 1974.

Klee 2003: Ernst Klee, Das Personenlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945? Frankfurt a.M. 2003.

Knapp & Michaels 1985: Steven Knapp & Walter Benn Michaels, ‘Against theory.’ In: W.J.T. Mitchell, Against theory. Literary studies and the new pragmatism. Chicago enz. 1985, p. 11-30.

Konst 2009: J.W.H. Konst, ‘“Je lijkt me gevaarlijker dan al die hoge heren bij elkaar.” Referentialiteit en retorica in De keisnijder van Fichtenwald (1976) van Louis Ferron.’ In: Nederlandse letterkunde 14 (2009), p. 271-295.

Koop 2007: Volker Koop, Dem Führer ein Kind schenken. Die SS-Organisation Lebensborn e.V.. Köln enz. 2007.

Livingston 2005: Paisley Livingston, Art and intention. A philosophical study. Oxford 2005.

Mitscherlich & Mielke 1960: Alexander Mitscherlich & Fred Mielke (Hrsg.), Medizin ohne Menschlichkeit. Dokumente des Nürnberger Ärzteprozesses. Heidelberg 1960.

Müller 1993: Bernd Müller, Sporen naar Duitsland. Het Duitslandbeeld in Nederlandse romans 1945-1990. Dissertatie Amsterdam 1993.

Peter 1998: Jürgen Peter, Der Nürnberger Ärzteprozess im Spiegel seiner Aufarbeitung anhand der drei Dokumentensammlungen von Alexander Mitscherlich und Fred Mielke. Münster 1998.

Pozos 2003: Robert Pozos, ‘Nazi hypothermia research: Should the data be used?’ In: Military Medical Ehtics 215 (2003), p. 437-461.

Spoerhase 2007: Carlos Spoerhase, Autorschaft und Interpretation. Methodische Grundlagen einer philologischen Hermeneutik. Berlin enz. 2007.

Stecker 2006: Robert Stecker, ‘Interpretation and the Problem of Relevant Intention.’ In: Matthew Kieran (Hrsg.). Contemporary Debates in Aesthetics and the Philosophy of Art. Malden enz. 2006, p. 269-281.

Vandevoorde 2007: Hans Vandevoorde, ‘Elsschots kaaswonde. Over auteursintenties en context.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 123 (1907). p. 345-357.

Vervaeck 1999: Bart Vervaeck, Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman. Nijmegen 1999.

Wesseling 1987: Lies Wesseling, ‘Louis Ferron en de historische roman.’ In: Forum der Letteren 28 (1987), p. 24-34.

Zámečnik 1983: Stanislav Zámečnik, ‘Erinnerungen an das “Revier” im Konzentrationslager Dachau.’ In: Dachauer Hefte 4-4 (1988), p. 128-133.

Zámečnik 2002: Stanislav Zámečnik, Das war Dachau. Luxemburg 2002.