Nederlandse Letterkunde. Jaargang 11

[p. 149]

Geleefd voor poëzie (II)
Pieter Johannes Uylenbroek (1748-1808)
Marleen de Vries

Pieter Johannes Uylenbroek was in het laatste kwart van de achttiende eeuw een van de belangrijkste uitgevers van Nederlandstalige poëzie. Daarmee kwalificeerde hij zich als een hardnekkige optimist. Proza, in de vorm van tijdschriften, kranten en romans, had inmiddels zo'n dominante positie op de markt, dat het er voor poëzieliefhebbers triest uitzag. Maar voordat poëzie definitief gedegradeerd zou worden tot elitair gezelschapsvermaak, beleefde het genre eind achttiende eeuw van de weeromstuit een tijdelijk hoogtepunt. De vele dichtgenootschappen gaven hun reeksen uit en ook Uylenbroek waagde zich aan een grootscheeps, twintig jaar durend project, de reeks Kleine dichterlijke handschriften (1788-1808).

Beschreef ik in het eerste deel van dit artikel Uylenbroeks opgang in de literaire wereld als vertaler van toneelstukken en zijn beginjaren als uitgever samen met de weduwe Warnars (zie dit tijdschrift, 11 (2006) nr. 1), in dit deel meer over Uylenbroeks verhouding tot zijn auteurs, het fonds van de uitgever, de Kleine dichtelijke handschriften en Uylenbroeks politiek correcte houding tijdens de revolutie-jaren.

Uylenbroek als uitgever: raadsman en vriend

Vermoedelijk vanwege de slechte gezondheid van zijn vrouw, zag Uylenbroek zich vanaf 1785 gedwongen de uitgeverij alleen te leiden. Op 23 augustus 1784 liet hij zich inschrijven in het boekverkopersgilde¹ en op 13 januari 1785 adverteerde hij in de Amsterdamsche Courant:

De BOEKHANDEL, gevoerd ten Naame van DE ERVEN VAN DAVID KLIPPINK, word, sedert, primo January 1785, voortgezet alleen door en ten Naame van PIETER JOHANNES UYLENBROEK, te Amsterdam, in de Nes.²

1 23 augustus 1784, Pieter Johannes Uijlenbroek, Boekverkooper heeft zijn overgeteekende Burgeceel in dato 20. Meij 1783 ons vertoond en het gild voldaan [GAA P.A. 366, nr. 65, 220].

2 Hoffham 1992, 31, noot 22.

[p. 150]

Kwam het omdat Uylenbroek de bedrijfsvoering alleen moest doen dat hij in 1785 in een staat van depressiviteit verkeerde? In oktober 1785 was niettemin het ergste leed geleden. Hoffham schrijft blij te wezen dat Uylenbroek van zijn ‘zwaarmoedigheid’ is genezen.³ Toch bleef het sukkelen voor Uylenbroek en diens vrouw, die behalve met gezondsheidproblemen ook kampten met de onrust die de politiek veroorzaakte. Het bezit van een ter ontspanning en vermaak bedoeld tuintje in de Diemermeer veranderde daar weinig aan.⁴

Door de jaren heen maken de beroemdste auteurs uit het fonds van Uylenbroek, het echtpaar Lucretia Wilhelmina van Merken en Nicolaas Simon van Winter, zich voortdurend zorgen over Uylenbroeks gezondheid: ‘Het genoegen dat wy gistren hadden van door Ued zo vriendelyk verrast te worden door de onverwachte prompte overzending van het kisje met de Exemplaaren van de Germanicus, wierd niet weinig getemperd door het bericht dat Ued zich op nieuw zeer ongesteld bevond en zwak’.⁵ In 1788: ‘Uwe aanhoudende ongesteldheid en hoofdpynen te vemeemen is ons zeer leed’.⁶ Ondanks deze kwalen wist Uylenbroek de uitgeverij draaiende te houden. Zelf bleef hij toneelstukken vertalen en verder gaf hij onverminderd werken van zijn vrienden uit, zoals het vermakelijke Proeve van slaapdichten (1785) van Otto Hoffham⁷ en het erotische Bloemtjens (1785) van Bilderdijk, waarvan bij de dood van Uylenbroek nog 245 exemplaren resteerden.⁸ In 1788 verscheen bovendien het eerste deel van wat in zekere zin Uylenbroeks troetelkind zou worden, de Kleine dichterlijke handschriften. Bovendien kreeg Uylenbroek in 1788, na de dood van Frans van Steenwijk, het recht om zijn nagelaten dichtwerken uit te geven, bepaald een grote vangst.⁹

Die meevaller had Uylenbroek te danken aan zijn goede reputatie. Over twee uitgeverskwaliteiten van Uylenbroek was namelijk iedereen het eens. Uylenbroek gaf niet alleen goed verzorgde boeken uit, hij was daarnaast een uitmuntend redacteur. Zonder enige bedenking gaven auteurs hem carte blanche als het ging om dichterlijke correcties: ‘Sla de boggels van mijn kinderen met een stoute hand plat, of wilt gy my liever van te voren eerst inluisteren, waar die misgewassen steeken:.... ook al goed’, schreef Abraham Vereul.¹⁰

Uylenbroeks dichterlijk talent stond dermate hoog aangeschreven dat aankomende schrijvers ongevraagd werk opstuurden, zoals de Hoornse Anna Maria Moens (1777-1832), die de maestro in april 1794 vraagt om ‘welmeenenden raad’. Onbekend met ‘het Theoretische der Dichtkunde’, zoals veel beginnende dichters, bekende Anna Maria ‘ongeleid de natuur gevolgt’ te hebben.¹¹ Maar nu had ze hulp nodig die ze ‘in dit Patmos, waar de koude invloed der zee alle fyner gevoelens, alle kunde schynt uit te dooven’ niet kon vinden. Over Uylenbroeks tips blijkt ze naderhand enigszins verwonderd:

Zoude ik u, myn lieve Vriend! mogen vraagen: wat gy eigenlyk bedoelt met de houding van een vers? Dat is my wat onduidelyk: ik heb zelf wel gezien, dat er iets waar aan ik geen naam wist te geven aan het eerste stukje ontbrak; maar gy drukt deeze onvolkomenheid door gebrek aan houding uit; en dit versta ik niet regt.¹²

3 Hoffham aan Uylenbroek, Huttendorf, 14 oktober 1785: ‘Met het uiterste genogen zie ik uit Uwen lieven brief van 16 September, dat Gy van Uwe zwaarmoedigheid merklyk genezen zyt’ [KB 133 M 140: 12].

4 Hoffham vanuit Prenzlow op 27 augustus 1790: ‘Dat gy met de Uwen doorgaands aan den sukkelenden kant zyt, doet my waarlyk leed; en hoop en wensch ik, dat Uw tuintje in de Diemermeer U all samen moge herstellen, sterken en vervrolyken!’ [KB: 133 M 140: 15]

5 Brief d.d. 25 februari 1787 [KB 133 M 140: 56].

6 Brief d.d. 11 januari 1788 [KB 133 M 140: 60].

7 Zie Hoffham 1992, 13.

8 Zijn Nederlanders nu echt niet geinteresseerd in erotica, of zou de oplage niet vijfhonderd maar duizend exemplaren hebben bedragen?

9 Hoffham schrijft vanuit Prenzlow op 15 juli 1788: ‘Zo heeft de rei Uwer dichteren weder een deftig lid aan Frans van Steenwyk verloren! Zyn laatste wil, betreffende de uitgaaf zyner nagelaaten dichtwerken, verëert U waarlyk’ [KB: 133 M 140: 14].

10 Brief d.d. 2 september 1791 [KB: 133 M 140: 35].

11 Brief d.d. 14 april 1794 [KB: 133 M 140: 26].

12 Brief d.d. 24 december 1794 [KB 133 M 140: 27].

[p. 151]

Een jaar later al is Moens terug te vinden in de Handschriften en nadien vindt men regelmatig bijdragen van haar in de reeks.

Bij alle goede eigenschappen had Uylenbroek ook minder aangename trekjes. Snelheid bijvoorbeeld was niet zijn sterkste kant. Verschillende auteurs klagen over het uitblijven van aangekondigde werken. Zoals de lijkdichten op Lucretia Wilhelmina van Merken die op 19 oktober 1789 stierf. Vier maanden later was de bundel er nog niet. Van Merkens man, Nicolaas Simon van Winter, schrijft Uylenbroek op 19 februari 1790:

Nu wil men met kracht de Rouwvaerzen op de Dichteresse ook zien en hebben. Men dringt er nu, gestadig om, en schynt niet te willen begrypen dat ik er niets in kan doen, en de zaak geheel buiten my is. Zo 't zyn kan, meld my toch eens wanneer gy die zult kunnen uitgeven! t geen ik wel wenschte dat thans al kon geschieden; zo, om van de gemelde aanzoeken vry te zyn, als om verscheide andre goede en gewigtige redenen¹³

Ook Bilderdijk is bekend met de traagheid van zijn vriend en schrijft hem in 1795 naar aanleiding van de op stapel staande Ibn Doreid: ‘Nette uitvoering behoef ik U niet aan te bevelen: doch kon het wat spoedig gedaan worden, dat ik nog over eenige Afdrukken beschikken kost, 't zou mij aangenaam zijn.’¹⁴

Een andere tekortkoming van Uylenbroek was dat hij geen agressief verkoopbeleid voerde en weinig tot geen moeite deed zijn voorraad te slijten. Verbaasd merkt Bilderdijk in 1793 op dat in zijn omgeving wordt gedacht dat zijn Vertoogen van Salomo (1788) niet meer te krijgen zijn: ‘En zo gaat het met meer stukjens van mij, die men elkander wijs maakt, dat niet te bekomen zijn. Mij dunkt, UE kon daar meer partij van trekken’.¹⁵

Een pluspunt daarentegen was dat Uylenbroek tegenover zijn auteurs geen geheim maakte van de verkoop van hun boeken, maar ook die openheid leverde af en toe kritische reacties op. Toen hij Nicolaas van Winter meldde dat het aantal exemplaren op groot papier van het tweede deel Tooneelpoëzij zo goed als uitverkocht was, reageerde deze ongelovig:

hoe is dit mooglyk! In uwen voorigen meldde Ued, dat er 113 exempl, en heden nog 2, dus 115 exempl. verkocht en verzonden zyn. heeft Ued er dan zulk een klein getal van doen opleggen? Meld doch eens hoe veel gy er op genomen hebt. 't zou groot jammer zyn dat zo vroeg te moeten stuiten, en ons zeer spyten. 't is met de Jaargetyden even eens gegaan, die binnen vier weeken totaal weg waaren.¹⁶

Tot werkelijke ergernis leidde Uylenbroeks nonchalance inzake vriendschappen. Misschien was het het gesukkel met zijn gezondheid dat de uitgever regelmatig de lust en energie benam de brieven van zijn vrienden te beantwoorden. Furieus is Hoffham op 27 augustus 1790:

13 Brief d.d. 19 februari 1790 Van Winter [KB 133 M 140: 69].

14 Brief van 10 april 1795, in: Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling, 34.

15 In een brief d.d. 3 mei 1793 [Bosch 1955, 290]. Bij de dood van Uylenbroek resteren inderdaad nog 129 exemplaren.

16 Brief d.d. 3 november 1786 [KB 133 M 140: 52]. De Jaargetyden waren door Uylenbroeks voorganger, Pieter Meijer, uitgegeven.

[p. 152]

Uw gedrochtelyk stilzwygen heeft my waarlyk beledigt. Ook ben ik sints eenige maanden in ernst kwaad op U geweest. [...] Uwen slechts korten brief van 10 november 1789 sloot Gy aldus: Hou u voor het tegenwoordige met dit weinige te vrede: zo dra mooglyk meer. Zo lang heeft Uylenbroek nooit gezweegen! [er zijn negeneneenhalve maand verstreken MdV] Zouden de meer dan 6000 verloopene uuren, waarin Gy my niet schreeft, niet één enkeld snipperuurtje uitgeleverd hebben waarin Gy my had kunnen schryven? Maar Gy hebt geen trek gehad, om met Uwen vriend U te onderhouden. Dit heet ik, hem vergeeten.¹⁷

Ongetwijfeld heeft Hoffham die woorden later betreurd, want zo goed als zeker werd Uylenbroek in 1790 in beslag genomen door het ziekbed van zijn vrouw. Zij werd op 16 september 1790 begraven.¹⁸ En wat speelde er in 1804 in het leven van Uylenbroek dat hij niet meer antwoordde? Tollens schrijft op 28 november 1804 enigszins teleurgesteld: ‘Myn lieve oude vrind! Gy schryft my niets, gy schryft my nooit: uit de oogen, uit het hart! Helaas! dat booze spreekwoord is maar al te waar!’¹⁹

Weinig klachten laten de auteurs daarentegen horen over wanbetaling. Naar gewoon gebruik betaalde Uylenbroek zijn auteurs uit in presentexemplaren. Zelfs de dichters die in de Kleine dichterlijke handschriften publiceerden kregen overdrukjes van elk geplaatst gedicht. Misschien dat Uylenbroek een enkele broodschrijver uitbetaalde, maar de auteurs die over een inkomen beschikten, moesten tevreden zijn met exemplaren.²⁰

De schaarse beschikbare gegevens wijzen erop dat Uylenbroek stukken minder gierig was dan iemand als Pieter Meijer die zijn auteurs afscheepte met zo weinig mogelijk presentexemplaren.²¹ Van het tweede deel Tooneelpoëzij ontving Nicolaas van Winter veertig exemplaren op groot papier.²² Zoon Pieter van Winter memoreert op 2 november 1804 de afspraak dat hij zestig exemplaren in octavo zal ontvangen van zijn vertaling van Horatius' lierzangen.²³

17 Brief d.d. 27 augustus 1790 [KB 133 M 140: 15].

18 Zij werd begraven in de oude lutherse kerk, ‘met een Lyk-Koets aangebragt’ [GAA: DTB 1136/69].

19 Brief d.d. 28 november 1804 [KB: 135 B 207].

20 ‘We weten uit de aantekeningen voor Immerzeel van 3 oktober 1808 dat Bilderdijk zijn - particulier gedrukte - huispoëzie betaalde aan Uylenbroek. Omgekeerd heeft Bilderdijk aan het auteursrecht nooit een financiële zijde gezien, zolang hij de advocatuur beoefende. Dit verzekert hij op 11 februari 1795 aan Uylenbroek’ [Breekveldt 1983, 132].

21 Zie De Vries 2005.

22 Brief d.d. 7 november 1786 [Collectie Six, doos 20].

23 Brief Pieter van Winter, Amsterdam 2 november 1804 [KB 133 M 140: 73].

Het fonds van Uylenbroek

Waar de meeste andere uitgevers grossierden in het uitgeven van verschillende categorieën lectuur om het financiële risico te spreiden, daar zou Uylenbroek een opvallend eenzijdig fonds opbouwen. Voor het overgrote gedeelte bestond het uit literatuur, oorspronkelijk of vertaald, wat doorgaans als een commercieel weinig interessante categorie werd beschouwd.²⁴ De overige categorieën die Uylenbroek volgens de veilingcatalogus van zijn fonds uit 1809²⁵ in huis had, was hij vermoedelijk door aankoop op veilingen machtig geworden, wellicht afkomstig uit de veilingen die hij zelf vanaf de jaren tachtig aan huis hield.²⁶

Ook hier hield Uylenbroek het overzichtelijk. Hij kocht voornamelijk stichtelijk werk aan, zonder enige twijfel met de hoop daarmee wat extra te verdienen, omdat religieus werk doorgaans goed verkocht,²⁷ zoals het Maandboek voor de vrienden van

24 Vergelijk ook de uitkomst bij Sommer 2002. Op grond van onderzoek van acht jaar recensies van vertaald werk in de Vaderlandsche Letteroefeningen concludeert Sommer dat Uylenbroek duidelijk een uitgever van letterkundig werk was. Na Allart en Leeuwesteyn eindigde Uylenbroek op de derde plaats in de rangorde van meest voorkomende uitgevers van vertaald werk [met dank aan Bram Schuytvlot].

25 Catalogus van eene fraaye verzameling Nederduitsche ongebonden boeken [...] 1809.

26 Zie onder meer Catalogus [1788], Catalogus [1789], Catalogus [1793] en Catalogus [1797]. Ik dank opnieuw Bram Schuytvlot voor deze gegevens.

27 Vergelijk de gemiddelde boekverkoop bij de Middelburgse uitgever Van Benthem waar theologische en stichtelijke lectuur met stip aan top stond [Kloek en Mijnhardt 1988, 59].

[p. 153]

Jezus van Houtkamp, nog slechts 43 exemplaren over. Van de Utrechtse predikant Jacobus Hinlopen kocht Uylenbroek de Leerredenen (1781) aan (90 exx. over), Overdenkingen (1793, 81 exx. over) en Gedachten (1800, 231 exx. over). Met werken als Het leven, de bedrijven en de gevoelens van dr. Martin Luther (1797, 35 exx. over) en Het leven, de gevoelens en de bedrijven van Calvyn (1796, 69 exx. over) nam de uitgever ook geen overdreven groot risico. Wel bleef hij zitten met 306 exemplaren van het Nieuwe Testament en Psalmen, gr. 8vo. voor bejaarde Lieden en 603 Psalmen, voor bejaarde lieden. Las de bejaarde medemens rond de eeuwwisseling niet meer of liet deze groep zich niet betuttelen? Het Tekenkundig jaarboekje voor 1802 zal eveneens met het oog op de omzet bij Uylenbroek zijn beland. Nog 206 exemplaren over. Verder valt vooral het gebrek aan diversiteit op. Uylenbroek deed niet in kinderboeken, geografisch of wetenschappelijk werk.

Zijn grootse en enigste passie was de literatuur. Hij specialiseerde zich in toneelliteratuur en in poëzie. Fictioneel proza, romans, vindt men bij Uylenbroek amper. Tekenend zijn de eerste uitgaven die Uylenbroek en Soorbeek in 1779 onder de naam ‘De erven van David Klippink’ de wereld instuurden: gedichten, toneel, een epos. Wellicht was het de bekoring van hun prille huwelijksgeluk dat Soorbeek en Uylenbroek er toe dreef om zich over Bilderdijks Myne Verlustiging te ontfermen, een bundel erotische gedichten. Niet dat er veel bekendheid aan dit wapenfeit werd gegeven. De bundel werd louter gedrukt voor vrienden en verscheen in een kleine oplage, zonder auteursnaam en zonder impressum.²⁸ Een tweede werk dat in dat jaar verscheen was Willem de eerste, of de grondlegging der Nederlandsche vryheid (1779) een enorm epos van meer dan vijfhonderd pagina's van de hand van Jan Nomsz. Maar het feestelijkst moet ongetwijfeld Uylenbroeks eigen Merope, een Voltaire-vertaling, zijn geweest. Voortaan kon de schrijver zichzelf uitgeven. En dat deed hij met flair.²⁹

Het zwaartepunt van Uylenbroeks fonds werd gevormd door toneelliteratuur. De uitgever moet daardoor een belangrijke spil in het achttiende-eeuwse theaterleven zijn geweest. Lofzangen op acteurs als Johanna Cornelia Wattier en Andries Snoek werden door hem uitgegeven. De theaterwereld hield nauwlettend in de gaten wat er bij Uylenbroek verscheen. Acteur en theaterdirecteur Ward Bingley correspondeerde regelmatig met Uylenbroek: ‘Onlangs in handen krijgende Een Exemplaar van het Tooneelstuk “Wanhoop en Redding” bij u uitgegeven beviel mij hetzelve zo wel dat ik besloot hetzelve ten Tooneele te doen voeren, mits mijn Vrind Uijlenbroek als naar gewoonte, mij de daartoe nodige Exemplaaren ter leezing voor de Tooneelisten gelieve bij te zetten’.³⁰

Of Uylenbroek veel geld overhield aan de verkoop van die toneelstukken, die niet meer dan enkele stuivers kostten, valt te betwijfelen, hoewel ze in grote oplagen verschenen, vermoedelijk rond de vijftienhonderd exemplaren. Dit valt af te leiden uit de veilingcatalogus van Uylenbroeks fonds, waarop bijvoorbeeld nog 1255 exemplaren van Bartholomeus Ruloffs vertaling, Willem Tell (1791) genoteerd staan, 989 exemplaren van de tweede druk van Uylenbroeks Fenelon, overduidelijk

28 Aan Van Santen schrijft Bilderdijk in 1779 dat de oplage uit slechts twaalf exemplaren bestond [Bosch 1955, nr. 24], maar dit lijkt onwaarschijnlijk, omdat er vandaag de dag nog tien exemplaren over zijn [Breekveldt 1983, 112].

29 Daaronder Fenelon (1796), waarvan hetzelfde jaar een tweede druk verscheen; Cecilia of De dankbaarheid; tooneelspel (1797), Offer aan de vryheid, divertissement (1797); Epicharis en Nero. Treurspel. (1798); Het feest van Apollo, zinnespel (1799); Edipus, te Kolone. Zangspel (1799); Marianne, tooneelspel, met zangstukjes (1800). Vóór 1779 verschenen zijn toneelstukken bij Izaak Duim en Pieter Meijer. Een stuk als Teunis en Teuntje (1783) verscheen bij J. Helders en A. Mars. Ook Othello, of de Moor van Venetien (1802) verscheen bij Abraham Mars.

30 Brief van Bingley aan Uylenbroek, 1 november 1807 [KB: 133 M 140: 2]. Dit stuk van mevrouw Königsfeld-Mysenheim, werd op zaterdag 2 januari 1808 in Rotterdam opgevoerd en op dinsdag 5 januari in Den Haag. Ook meldde Bingley Vrindschap en Eerzucht op te zullen voeren, waarover Uylenbroek zal worden ingelicht [Brief van Bingley aan Uylenbroek, 28 december 1807 [KB: 133 M 140: 3].

[p. 154]

een verkeerde inschatting van de uitgever, 786 exemplaren van Hendrik Ogelwights De Vrindenraad (1790) en 802 exemplaren van de tweede druk van De Jagers (1803) van Bartholomeus Rekker (1768-1844) en Johannes van der Stam.

Het bataljon aan toneelvertalers dat Uylenbroek van kopij voorzag, is op zichzelf een onderzoek waard. Velen van hen zijn amper bekend. Het lijkt te gaan om een wonderbaarlijke mix van professionele broodschrijvers en amateurs die het een uitdaging vonden om naast hun reguliere werk af en toe een stuk te vertalen. Tot de laatste groep behoorde Bartholomeus Ruloffs (1735?-1801), orkestmeester van de schouwburg en ‘Felix Meritis’, componist, organist en dirigent. Maar wie waren Bartholomeus Rekker (1768-1844) en Johannes van der Stam? Goed voor een vertaling van bijvoorbeeld Het vermogen der vaderlyke liefde: tooneelspel (1798). Of Abraham Maas (1726-1804), vertaler van De wantrouwige: blyspel (1794)? Wie kent nog Johannes Houtman (1754-1825), vertaler van De Indianen in Engeland, blyspel (1791), of Hub. Van Overvest Kup, Celestine van Florian, of De minnares rechter over haar' minnaar (1805)? Tot vergetelheid gedoemd zijn ook Jan van 's Gravenweert (1790-1870) met Tancredo (1805) een vertaling van Voltaires treurspel en Jan van Panders (1747-1809) met De snoodaart naar beginzels, tooneelspel (1805).

Sommige toneeldichters kwamen simpelweg uit het fonds van David Klippink en waren na diens dood de weduwe en ververvolgens Uylenbroek trouw gebleven. Zoals Johannes Nomsz (1738-1803), een van de veelschrijvers en beter verkopende auteurs uit het fonds. Andere auteurs kwamen uit het prestigieuze fonds van Meijer. Zij prefereerden na Meijers dood in 1781 Uylenbroek in plaats van Gerrit Warnars die De Erven Meijer had overgenomen. Onder deze overlopers bevond zich onder meer Frans van Steenwijk (1705-1788). Ook de meest gevierde toneelauteurs van Nederland, Lucretia Wilhelmina van Merken (1721-1789) en Nicolaas Simon van Winter (1718-1795) gaven de voorkeur aan Uylenbroek boven Warnars, waardoor de uitgever twee bestsellerauteurs rijker werd. Het verschijnen van het tweede deel Toneelpoëzij in 1786 van het schrijvende echtpaar was iets waar heel toneelminnend Nederland al jaren reikhalzend naar uitkeek. De in een oplage van 799 exemplaren verschijnende bundel liep goed, zeker gezien het feit dat het moment van verschijnen uitermate ongelukkig was. Wie had er temidden van een burgeroorlog nog tijd en geld over voor toneel? Maar over het ‘debiet’ had Uylenbroek niet te klagen:

en dit is streelend en verheugend voor my, vooral als myn huis vol volk is, dat ik er in groei en bloei, en op den middag is myn' winkel meestyds prop vol, zo dat de heer De Visser er al een paar maal, uitkomende, al lagchende zeide: Uylenbroek, Uylenbroek, je moet je winkel uitleggen om je vrinden te bergen, en een vreemd heer inkomende vroeg my stilletjes: wat is hier te doen? is hier verkooping? Onder zo veel volks tot UEd. voordeel zo hartelyk te hooren praten, en my om meer werk te hooren vragen, is een volstrekt bewys dat de vier stukken voldoen, en geeft my geen kleintje waarachtig genoegen, gelyk ik dit heden met tranen van dankbaarheid in de oogen schrijf³¹

31 Brief van Uylenbroek d.d. 12 november 1786 [Collectie Six, doos 20].

[p. 155]

Een belangrijke pijler onder het fonds van Uylenbroek waren de werken van vrienden waarvan Bilderdijk, Hoffham, Nomsz en Izaak de Clercq de belangrijkste waren. Uylenbroek was een van de weinige personen die erin slaagde langdurige vriendschappen met lastige personen als Bilderdijk en Nomsz te onderhouden. Zo goed als alle werken van Bilderdijk verschenen bij Uylenbroek. Vreemd is dat in 1781 de officiële, gepagineerde en volledige uitgave van Myne Verlustiging op naam van de Leidse drukker Cornelis Hoogeveen Junior en de Erven D. Klippink tezamen verscheen, waarbij het financiële risicio geheel voor rekening van Van Hoogeveen kwam.

Dit alles op wens van de auteur, die, jurist als hij was, per acte liet vastleggen dat ‘het volle Copyrecht in volkomen eigendom alleen aan den dichter-zelven [bleef] toebehooren’.³² Waarom Bilderdijk voor Cornelis Hoogeveen koos blijft raadselachtig. De keuze voor Uylenbroek is duidelijker. Hij had immers de eerste, anonieme uitgave verzorgd. Zeker werd Uylenbroek er niet bijgehaald uit vriendschap, zoals Bosch meent, noch omdat Bilderdijk ‘een in Leiden studerende Amsterdammer was’,³³ maar omdat Uylenbroek toen al bekend stond om zijn nauwkeurige manier van uitgeven, terwijl iedereen wist dat Van Hoogeveen slordig met zijn kopij omging.³⁴ Als in 1784 de inmiddels berooide uitgever Van Hoogeveen probeert het kopijrecht voor Mijn verlustiging aan Uylenbroek te verkopen, zijn zowel Uylenbroek als Bilderdijk verbaasd, omdat Van Hoogeveen nooit de beschikking heeft gehad over het kopijrecht. Om het werk uit handen van Van Hoogeveen te houden, schenkt Bilderdijk Uylenbroek het kopijrecht, op voorwaarde dat de uitgever de nog niet verkochte exemplaren opkoopt. Hoeveel exemplaren dat zijn is onbekend, maar in 1809 resteren er nog altijd 237. Bilderdijk belooft Uylenbroek tevens het kopijrecht van Deukalion en Pyrrha en dat van Edipus.³⁵

Ook vriend Hoffham bleef Uylenbroek vanuit Duitsland trouw van kopij voorzien. In 1781 verschenen Hekelschriften, en andere gedichten, naderhand diverse komedies³⁶ en Gedichten en losse gedachten (1801). Vriend Izaak de Clercq leverde hoofdzakelijk toneelvertalingen: Saint Valori (1791, uit het Engels), Meriones, koning van Kreta (1786), een Voltaire-vertaling en Eduard en Eleonora (1787)), uit het Engels van James Thomson.

Naast toneelstukken en werken van vrienden werd een laatste, derde pijler gevormd door de werken van auteurs die Uylenbroek leerde kennen dankzij de genootschappen waarvan hij lid was. Zijn lidmaatschap van ‘Felix Meritis’ bracht hem in contact met latere bestsellerauteurs als Helmers, Loots³⁷ en Tollens, met iets minder getalenteerde, maar eveneens bekende auteurs als Abraham Vereul en Hendrik Harmen Klijn³⁸ en met broodschrijvers als Pieter Pypers (1749-1805) en Abraham Louis Barbaz. Van de eerste gaf hij Semiramis (1801) uit, een treurspel naar Voltaire, en Eemlandsch Tempe, of Clio op Puntenburgh: landgedicht (1803). Van de laatste zo'n beetje diens gehele oeuvre, onder meer Fabelen en vertelsels (1799-1801).

32 Bosch 1955, 130.

33 Breekveldt 1983, 114.

34 Blijkens een brief van Bilderdijk uit 1796: ‘De brief dien ge my van U. toezendt, is vol van de gewone vriendschapsbetuigingen en geheel en al in den ouden stijl en toon; hy verzoekt myne goedkeuring over 't plaatsen van mijne stukjens in de nieuwe schakeering, en te mogen weten, waar hy 't Exemplaar voor mij &c. zenden zal, voorts niets bijzonders. Ik zal hem andwoorden by den brief, dien ik zal zien hier in te sluiten. Het is onwaar, dat ik ooit een Contract met hem gesloten heb. Ik heb hem eenmaal het Copyrecht van myn verlustiging, 't welk ik my by Uitdruklyke Acte voorbehouden had, om dat ik het morsen van Hoogeveen met de werken, kende, by Acte present gedaan, maar nooit iets anders met hem verhandeld. of hy mocht dat contract noemen, dat ik op zijn verzoek hem de stukjens die hy onder zich heef, toevertrouwd heb, om er in de schakeering naar zijn verkiezing gebruik van te maken, mits my van ieder stukjen dat hy plaatste, eenige los te laten drukken; 't geen hy ook altyd standvastig gedaan heeft.’ [Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1988, 159] Breekveldt 1983 meldt op 116-117 nogal wat misslagen van Van Hoogeveen, zoals het eigenhandig aanpassen van een tekst van Bilderdijk die niet binnen de bladspiegel paste.

35 Breekveldt 1983, 117.

36 Al stond 'er de galg op! Of de verydelde tooneelkomparitie (1783); De Broek, Voorspel (1784); De Boerenschouwburg, kluchtig blyspel (1801); De kluchtige Opera, tooneelfragment (1801); Gedichten (1801) en Losse gedachten (1801).

37 Van Loots gaf Uylenbroek uit: Eeuwzang (1801), De Overwinning der Nederlanders (1799), De Dwinglandy (1800), Zeeslag (1795), Schouwburg-Aanspraak (uit de jaren 1792, '96, '98, '98, '99, 1800), Schouwburg Memorie (1795), Armoede en Grootheid, tooneelspel, De Lykroof, blyspel. De volkswoede (1802), De algemeene vreede gesloten te Amiens (1802), Beschaving het geluk der volken (1802), Beschouwing van Amsteldam (1803), Leonidas (1804), De Batavieren ten tyde van (1805), De voortreffelykheid van den mensch (1805).

38 Van de eerste gaf Uylenbroek onder meer uit de op 11 februari 1795 in ‘Felix Meritis’ voorgelezen Redevoering over de gelijkheid der Menschen (1795). Van de laatste onder meer De mensch een volmaakbaar wezen (1805).

[p. 156]

Van de Felicianen belandde R.H. Arntzenius met Dichtlievende uitspanningen (1801) bij Uylenbroek, evenals Hendrik Ogelwight Jr. (1764-1841), die er lol in had om af en toe een toneelstuk te vertalen, zoals Mathilde (1800) en De twee Figaroos (1802). Ook advocaat Quirijn de Flines (1771-1847), auteur van Epitre sur la vraie liberté a mon ami Mr. E.H.B... (1799), kende Uylenbroek uit ‘Felix’, evenals de kunstschilder D.A. van de Wart (1767-1824) wiens De vrindschap, het tegenwigt der rampen deezes levens, zedendicht (1801) en Waardigheid der Hollandsche natie in den tegenspoed, met betrekking tot kunsten, wetenschappen en fraaye letteren (1808) hij uitgaf.

Vanzelfsprekend kwamen de leden van het genootschap ‘Kunst door vrindschap volmaakter’, dat Uylenbroek zelf in 1801 hielp oprichten, ook in het fonds terecht. Hier moet men denken aan werken van auteurs als H.A. Spandaw, Gedichten en redevoeringen (1803), Pieter van Winter, Horatius lierzangen (1804) en van P.H.A.J. Strick van & tot Linschoten Gedichten (1808) en Winter-recepten (1809).

Kleine dichterlijke handschriften

Een project waarbij zo goed als alle auteurs uit het fonds van Uylenbroek waren betrokken, tevens het bekendste project van de uitgever, was de reeks Kleine dichterlijke handschriften (1788-1808), jaarlijkse bloemlezingen van eigentijdse poëzie; een idee dat hem door Hoffham (1744-1799) was ingefluisterd.³⁹ Men moest behoorlijk koppig zijn, of overtuigd van een bepaalde zaak, om zo'n project te starten. De markt voor poëzie werd in de jaren zeventig en tachtig overvoerd met reeksen bundels van talloze dichtgenootschappen, zodat de rek er eind jaren tachtig uit leek te zijn.

Voorgaande initiatieven op het gebied van bloemlezingen waren bovendien een kort leven beschoren. Zo startte het gezelschap onder de zinspreuk ‘Arbeyd en Yver’ te Leiden in 1767 een maandblad op, dat zich nadrukkelijk afzette tegen de toenmalige Bydragen. Het beloofde meer contemporaine dichtstukjes te plaatsen dan in de Bydragen het geval was, als ook bij het recenseren meer ‘de Dichtkundige Fraaiheeden aan te teekenen, en ons niet optehouden met lastige hairkloveryen over de Nederduitsche Taal, en 't geen daar toe behoort, als weetende, hoe lastig zulks veelmaals in de voorn. BYDRAAGEN niet alleen ons maar veele andere gevallen is’.⁴⁰ Het bleef bij dit ene deel.

Enkele jaren later was ook een tweede Leids initiatief tot mislukken gedoemd. Van de Schatkamer der Nederlandsche Dichteren, vermoedelijk een initiatief van de Leidse genootschapsuitgever Cornelis van Hoogeveen, zijn maar twee jaargangen bekend, één uit 1771 en één uit 1775. Volgens het voorbericht verscheen de Schatkamer maandelijks en beoogde het een bloemlezing te zijn van de mooiste en ‘keurigste’ dichtstukken van Nederlands belangrijkste dichters. Naar het voorbeeld van Franse en Duitse bundels werden gecanoniseerde en contemporaine dichters gebloemleesd en was het de bedoeling ‘den jongen Dichteren, de voortreflijkste

39 Hoffham 1992 13 en 31, noot 23. Zie over Hoffham de inleiding bij deze editie door Jacqueline de Man.

40 Dichtlievende uitgaven, eerste deel I 1767, Voorberigt, 2. Van Lelyveld trachtte ooit enkele dichtstukjes in dit maandblad te plaatsen ‘omdat zij voor den Denker niet passen, en voor de Oefenschoole niet goed genoeg zijn’ [Wille, De literator I, 196, noot 11].

[p. 157]

voorbeelden ter navolginge’ aan te bieden.⁴¹ Verder dan een paar jaargangen kwam de serie niet.

Eigenlijk waren alleen de dichtgenootschappen succesvol geweest, maar na vijftien jaar maatschappelijk verantwoorde poëzie leek het einde van dit soort poëzie nabij. Dat Uylenbroek eind jaren tachtig wel slaagde in zijn opzet had inderdaad te maken met een zeker pragmatisme. De Dichterlijke handschriften verschenen net als de genootschapsbundels maar een keer per jaar, maar waren qua inhoud lang niet zo veeleisend. ‘Het werkje, waarvan thans de eerste proeve het licht ziet, heeft ten oogmerk den Nederlandschen letterminnaar, onschuldig, te vermaken, en tevens den opbouw der Nederduitsche dichtkunde te bevorderen’. Waar de dichtgenootschappen zichzelf verplichtten tot het publiceren van inhoudelijk verantwoorde poëzie met een hoog nuttigheidsgehalte voor het vaderland, daar beoogde Uylenbroek slechts vermaak: ‘Eene verzameling van dien aart kan wel niet uit louter meesterstukken bestaan, schoon men de hoogstmogelyke volkomenheid bedoele; doch vaerzen, die, ten aanzien der kunst en der zedelykheid, of ten aanzien van eene dier beiden, warelyk slecht zyn, zullen 'er zeker nooit in worden geplaatst.’⁴² ‘Pièces fugitives’, liefdesgedichten en ander persoonlijk gelegenheidswerk, genres die in de dichtgenootschappen bij voorkeur werden geweerd, verzekerden Uylenbroek in de loop der jaren van voldoende kopij.

Ongegeneerd opende Uylenbroek de eerste schakering uit 1788 zelf, met het dichtstuk ‘Ferdinand aan Leonard’. Bijdragen van onder andere Bilderdijk, Helmers, Hoffham, Vereul en Roullaud, maakten dit deel tot een aangenaam gevarieerd bundeltje. De Vaderlandsche Letteroefeningen oordeelden positief. Pech was dat Johannes Kinker zijn voornemen om een echt kritisch literair tijdschrift op te richten, uitvoerde in 1788. Nummer 12 van deze De Post van den Helicon maakte gehakt van de Kleine dichterlijke handschriften.⁴³ Hetgeen overigens geen enkel effect had op het voortbestaan van de serie. Tot aan de dood van Uylenbroek in 1808 hield de formule stand en daarmee maakte ze haar doelstelling meer dan waar. Toen rond 1790 nauwelijks nog genootschapsbundels verschenen, waren de Handschriften zo goed als het enige platform waarin dichters hun nieuwe werk konden presenteren, ook al waren dat voornamelijk Amsterdamse dichters. De reeks groeide uit tot een vertrouwd en gerespecteerd podium, zodat zelfs Kinker, tien jaar na zijn dodelijke recensie, in de elfde schakering uit 1798 een dichtstuk plaatste onder de weinig flamboyante titel ‘Will en Betsy’. In totaal zagen twintig ‘schakeeringen’ het licht.⁴⁴ Bilderdijk zou een van de trouwste leveranciers van dichtstukken blijken te zijn, hoewel hij vanaf januari 1798 nieuwe bijdragen weigerde te schrijven omdat de uitgever in 1795 uit vreugde over de Bataafsche Omwenteling drukte ‘In het eerste jaar der Bataafsche vrijheid’.⁴⁵ Ook Hoffham leverde tot zijn dood in 1799 geregeld bijdragen. In de loop der jaren wist Uylenbroek het peil van de reeks redelijk te handhaven, hoewel hij in de negende bundel uit 1796, naast veertien kundige bijdragen van Bilderdijk, zelf niet terugdeinsde voor rijmpjes als deze. ‘Gedachten eens mans, terug gekeerd van het begraven zyner vrouw’ was van eigen makelij:

41 Schatkamer der Nederlandse Dichteren I 1775, Voorbericht, 8.

42 Kleine dichterlyke handschriften I (1788), Bericht [ongepagineerd].

43 Zie ook Johannes Kinker 1993.

44 Tussen 1823 en 1827 verscheen in zes delen nog een beknopte uitgave van deze Handschriften.

45 Zie Breekveldt 1983, 128-129.

[p. 158]

 

Myn Regyntje is overleden; 'k heb haar de oogjes toegekuscht:

 

Zy heeft nu in 't vreedzame aardryk, en ik in myn huisje rust.⁴⁶

46 Kleine dichterlyke handschriften IX (1796) 132.

Uylenbroek, de politiek correcte

Wat scheelt 'er aan, mijn goede Piet?
Deugt uwe Constitutie niet?
Uw brief doet zulks mij vreesen;
‘Zo ge U met de uwen wel bevindt,
Dan vaart gij beter dan uw Vrind.’
Dat geeft hy mij te leezen.
Wat scheelt den burger? is hij ziek?
Of mooglyk wat hypochondrich?
Zyn we ook hierin, Confraters!
Vrind Pieter, geef U dan niet toe!
Zie, ik weet best, wanneer en hoe
Men 't doel word van de praaters?⁴⁷

Epistels als deze, afkomstig van J. van Walré, laten zien hoeveel goodwill Uylenbroek genoot bij zijn dichterlijke vrienden. De ruim tachtig brieven die de Koninklijke Bibliotheek bewaart, geven wat dat betreft een uniform beeld. Uylenbroek rijst er uit op als een bijna te aardige man, van wie iedereen blijft houden, ondanks een paar eigenaardige karaktereigenschappen. Op vileine streken is de uitgever niet te betrappen, hooguit is hij wat slordig.

Als vader lijkt hij bijna voorbeeldig als we zijn stiefdochter, Petronella Klippink, mogen geloven, die hem beschrijft als de ‘Bewerker van myn heil en leidsman van myn jeugd!’. Uylenbroek heeft haar als zijn eigen kind aangenomen en als haar moeder in 1790 sterft, belooft hij haar opnieuw trouw: ‘Een trouw, op menschenliefde en godsdienst vast gegrond’. Ook als Uylenbroek, na enkele jaren alleen met zijn dochter te hebben gewoond, opnieuw trouwt met Cornelia Maria Janszen,⁴⁸ wordt de harmonie tussen vader en dochter niet verstoord, zelfs niet als er drie nieuwe kinderen aan tafel verschijnen.

Uw gade, die ik steeds, door dankbaarheid gedreven,
Als moeder minnen zal en eeren om haar deugd,
Zy in uw grysheid nog de wellust van uw leven!
Uw kroost schenke u altoos eene onvervalschte vreugd!⁴⁹

Vriendschappen vormden met zekerheid de basis van Uylenbroeks fonds,⁵⁰ waarmee niets gezegd wil zijn over Uylenbroeks zakelijke instinct. Hoewel we hem nooit over geld of over zakelijke transacties horen, slaagde hij erin zijn bedrijfsvoering

47 Brief in dichtvorm Van Walré d.d. 3 december 1800 [KB 133 M 140: 37].

48 Op 1 februari 1793 gaat het paar in ondertrouw [GAA: DTB 759/518]. Janszen zal overlijden op 31 december 1801 [Bosch 1955, 249].

49 Petronella Klippink, ‘Aan myn' vader Pieter Johannes Uylenbroek, by myne meerderjaarigheid’. Amsterdam 24 juli 1796. Zie ook ‘Ter verjaring van mynen zoon Pieter Johannes Uylenbroek’, een gedicht dat Uylenbroek in 1800 schreef op de derde verjaardag van zijn zoon [Beide gedichten in een bundel waarin de losse dichtstukken van Uylenbroek bij elkaar zijn gebonden, berustend op de KB: 1350 D 23].

50 Zoals ook Breekveldt 1983, 132 concludeert dat vriendschap het fundament was van de verhouding tussen Bilderdijk en de uitgever.

[p. 159]

gaande te houden en kennelijk ook op de juiste momenten toe te slaan. Vele jaren na de dood van Uylenbroek noteert Bilderdijk in een brief: ‘De uitslag van de verkooping van Allarts Copyen benieuwt my. Maar Allart heeft op verr' na niet alles. Uylenbroek in zijn tyd, had zich (voor 1795) meester gemaakt van 't kopyrecht van alle mijne werken. Maar wie weet, waar zy vervaren zyn?’⁵¹

Het is de politiek die uiteindelijk een wig drijft tussen Uylenbroek en Bilderdijk. De laatste schrijft al op 3 mei 1793 te vrezen dat de vriendschap is bekoeld omdat Uylenbroek niet terugschrijft.⁵² Nu hoefde dat weinig te betekenen, gezien Uylenbroeks niet al te betrouwbare schrijfgedrag, maar feit is wel dat Uylenbroek er niet over peinsde de politieke, lees orangistische gedichten van Bilderdijk te drukken vanwege hun verschillende opvattingen.⁵³

Zelf was de uitgever een overtuigd patriot, hoewel hij daar weinig ruchtbaarheid aan gaf. Voor ingewijden moet het echter duidelijk zijn geweest. Zijn lidmaatschap van het departement letterkunde van ‘Felix Meritis’ zei feitelijk voldoende, aangezien zich in dit departement, net als in de meeste andere literaire gezelschappen, hoofdzakelijk patriotten verzamelden.⁵⁴ Uylenbroeks fonds verraadde niettemin niets en straalde een en al neutraliteit uit, ook omdat Uylenbroek tot 1795 vermeed politiek getint werk, van welke signatuur dan ook, uit te geven. Iemand als Bilderdijk, die in het buitenland toefde, heeft daardoor lange tijd Uylenbroeks politieke voorkeur niet goed kunnen inschatten. Pas in 1795, toen de kansen voor een patriotse machtsovername leken te stijgen, werd duidelijk dat Uylenbroek op de hand van de patriotten was. Waar Bilderdijk in 1795 nog verwachtte dat zijn Ibn Doreid, waaraan een onvervalst orangistisch voorwoord vooraf ging, als gebruikelijk bij Uylenbroek zou verschijnen, daar was zijn vrouw beter op de hoogte. In de brief die zij hem op 18 april 1795 schreef, las Bilderdijk: ‘Wat dunkt u van Uilenbroek? De voorreden en Silhouët schynen zeer gevaarlyke uitzichten voor dien man te hebben ik wenschte dat gy 't Silhouët [van haarzelf] kost zien het is een meesterstuk in dat kunstgedeelte en ik verzeeker my van u 't zelfde oordeel, by de beschouwing daar van heeft my Uilenb: altoos voor een patriöt beschreven’.⁵⁵

Pas toen er geen enkel risico meer dreigde, kwam Uylenbroek openlijk voor zijn patriottisme uit. Dat was na de Bataafse Omwenteling. Een kleine, euforische eruptie van patriots sentiment was het gevolg. Uylenbroeks auteurs publiceerden de ene jubelzang op de vrijheid na de andere.⁵⁶ Ook de uitgever zelf deed een duit in het zakje. In 1797 verscheen van hem een eenvoudig ‘divertissement’, bewerkt uit het Frans, onder de titel Offer aan de vryheid, dat werd opgevoerd op de schouwburg. Op onder meer de melodie van de Marseillaise werd de vrijheid aanbeden, op het toneel aanwezig in de vorm van een beeld op een marmeren voet met daarvoor, het onvermijdelijke altaar waarop geofferd zou worden. De offerande van Uylenbroek blonk bepaald niet uit in subtiliteit. Wist men niet beter, men zou Uylenbroek op grond van dit stuk verdenken van militairistische neigingen. Behalve dooddoeners als ‘Zo stort de Batavier nooit tranen dan van vreugd’ en ‘Veel liever dood, dan slaafsch te leven!’, valt vooral de verheerlijking van het oorlogsgeweld op:

51 Brief d.d. 28 januari 1818 aan Valckenaer [Breekveldt 1983, 136, noot 17].

52 Bosch 1955, 290.

53 Breekveldt 1983, 130.

54 Zie De Vries 2001, hoofdstuk 4.

55 Bosch 1955, 41. Een week later, op 24 april 1795, schrijft Bilderdijk vanuit Groningen aan Outhuys over Ibn: ‘Wil Uylenbroek niet, een ander zal ook niet willen. Misschien ware 't best, 't stukjen voor eigen rekening te doen drukken [...]’ (idem, 49). Het werk zou verschijnen bij de orangistische uitgever J.F. Jacobs de Agé in Den Haag.

56 Van Barbaz, Vaderlandsche lierzangen, op de Bataafsche omwenteling en Lierzang, op de verklaring van de onafhangkelykheid der Bataven, door de Franschen, en het vredeverbond dier beide volken. Van J.C.C. den Beer Poortugael, Lierzang, aen het volk van Nederland, bij zijnen overgang uit den staet der verdrukking tot dien van vrijheid en gelijkheid, van Abraham Vereul, Redevoering over de gelijkheid der menschen, beschouwd als dat algemeen beginsel, het welk den vrijen Nederlander tot gids behoort te strekken in het vestigen zijner politiecque en burgerlijke vrijheid. Anoniem verschijnt, Gelykheid. Vryheid. Broederschap, Zangen, vervaardigd op verzoek van het comité revolutionair, te Amsteldam, ter viering van het feest der alliantie, tusschen de Bataafsche en Fransche Republieken, den 19den van wiedemaand, 1795, Volkszangen, vervaardigd, op verzoek van het Comité Revolutionair, te Amsteldam, ter viering van het vryheidsfeest, den 4den. Van lentemaand, 1795.

[p. 160]

 

Choor

 

En zodra de krygswoede gloeit,

 

Vliege elk, met blyheid,

 

Voor beider vryheid,

 

Vol vuur, waar de oorlogsdonder loeit,

 

Vol vuur, waar de oorlogsdonder loeit.⁵⁷

Bespeuren we hier duidelijk de invloed van het Franse voorbeeld, gelukkig herkennen we de Nederlandse mentaliteit weer in een door Uylenbroek geschreven gedicht op Washington. Dit naar aanleiding van de herdenking van Washingtons dood, drie maanden na dato overigens, op 21 maart 1800 in Felix Meritis.

Wat nieuwe kreet van rouw in de algemeene plagen!
Is 't niet genoeg dat Mars, die, nimmer zat van bloed,
Door Azië en Europe woed,
Veel duizend duizenden zyn geessels voelen doet?
Moet ook Amerika van bittren weedom klagen?
Wat nieuwe kreet van felle smart
Doorsnyd van dáár ons 't krimpend hart!⁵⁸

Als schrijver, zoveel wordt wel duidelijk, is er weinig aan Uylenbroek verloren gegaan, hoewel hij toch als de uitvinder van de ‘burgerlijke Heroïdes’ de geschiedenis is ingegaan, een totaal onopgemerkt gebleven feit.⁵⁹ De schrijver zelf lijkt zijn beperkingen maar al te goed hebben ingezien, of andere mogelijkheid: hij was tevreden met zijn vertaal- en dichtwerk en de status die hij genoot als toneelauteur en ambieerde verder geen positie als topauteur. De Van Winters vonden het onbegrijpelijk dat Uylenbroek niet ambitieuzer was en zijn talent niet beter benutte:

Het Stukje voor den Schouwburg is in zyn soort zeer goed; maar, myn Vriend, iemand die doen kan 't geen gy doen kunt, is dat niet wat jammer dat die zich aan dergelyke kleine Stukjes te veel bepaalt. Uw kunstvermogen wyst u een plaats voor aan; waarom blyft gy u op te kleine onderwerpen vermoeijen, daar de groote u meerder dan de meeste, en zo wel als iemand zyn toebetrouwt. Kies een stof uwer eigene kundige behandeling waardig, om daar door uw welverdienden roem te bevestigen. Geen roos, geen kiespyn, en dan aan 't werk; wie weet wat gy ons in het voorjaar vertoont⁶⁰

Waarschijnlijk doelden de Van Winters op het in 1783 opgevoerde toneelspel Teunis en Teuntje, een navolging van het Franse Toinon et Toinette, bedoeld om ‘een aantal verwerpelyke kluchten, die den Amsteldamschen schouwburg te lang ontluisterd hebben’ te verdringen.⁶¹ Er wordt een uitermate simpele moraal gepredikt, eentje die uit Uylenbroeks hart gegrepen lijkt te zijn:

57 Offer aan de vryheid, p. 16.

58 Washington.

59 Witsen Geysbeek V 1824, 422: ‘dit was inderdaad een geheel nieuw kunstvak in onze taal, waarvan men hem als den schepper mag aanmerken’.

60 KB 133 M 140: 46 Leiden, 15 december 1783.

61 Teunis en Teuntje (1783), Voorbericht.

[p. 161]

 

Met ware liefde, en reine zeden,

 

Geen' overvloed, een weinig wyn,

 

En door geen boezemsmart bestreden,

 

Kan ieder licht gelukkig zyn.⁶²

Amen. Uylenbroek overleed op 16 december 1808 te Amsterdam. Een dag na zijn overlijden werd Epicharis en Nero in de koninklijke schouwburg opgevoerd. Drie dagen na zijn begrafenis, in de Lutherse kerk op 21 december 1808, was het de beurt aan Meropé.⁶³ Enkele maanden later verscheen de vierde druk van Uylenbroeks debuut Fedra.

Laten we eindigen met de woorden van Johannes Kinker:

Hij kon den stroom niet keeren
Der laffe rijmlarij, die opborlde uit uw' grond,
Het bolgezwollen vocht niet uit uw beemden weeren,
Noch in zijn' tragen, doch ontembren vloed bezweren,
Die 't zalig oord der kunst ontluisterde en verslond;

Maar dankt hem, dat zijn vlijt den ouden roem bewaarde,
Het schuimende moeras, waar hij 't vermogt, bestreed,
Voor de onervaren hand 't Bataafsche speeltuig snaarde,
Een' rijken voorraad, voor een beter toekomst, gaarde,
En d'eersten schemerglans dier eeuw verrijzen deed.⁶⁴

62 Idem, 10.

63 Aldus een noot in de bundel Treurvaerzen 1809, 10.

64 Treurvaerzen 1809, 94, zonder titel.

Literatuur

Breekveldt, Willem, Bilderdijk en Uylenbroek. In: Voortgang: jaarboek voor de Neerlandistiek 4 (1983) 109-139.

Catalogus eener aanzienlyke verzameling [...] boeken. Amsterdam: Pieter Johannes Uylenbroek [1788].

Catalogus eener ongemeen keurige verzameling [...] boeken. Amsterdam: Pieter Johannes Uylenbroek [1789].

Catalogus eener uitmuntende verzameling [...] werken. Amsterdam: Pieter Johannes Uylenbroek [1793].

Catalogus eener zeer fraaije verzameling [...] boeken. Amsterdam: Pieter Johannes Uylenbroek [1797].

Catalogus van eene fraaye verzameling Nederduitsche ongebonden boeken, waaronder voorname copyen, tooneelspelen, assortimenten en kopere platen. Welke onder de boekverkopers zullen verkogt worden, op Dinsdag en Woensdag, den 23sten en 24sten mei 1809 ten huize van de Wed. Zegenboge, in de herberg Bramenburg, op de Overtoomsche Weg, buiten Amsteldam. Amsterdam, bij Cornelis Cóvens.

Dichtlievende uitgaven, door het Genootschap Door arbeyd en yver. Deel I. Leiden 1767/'68.

Hoffham, O.C.F., Proeve van slaapdichten. Bezorgd door Jacqueline de Man. Leiden 1992.

Kinker, Johannes, De Post van den Helicon 12. Editie en nawoord: André Hanou. Amsterdam 1993.

Kloek, J.J. en W.W. Mijnhardt, Leescultuur in Middelburg aan het begin van de negentiende eeuw. Middelburg 1988.

[p. 162]

Kleine dichterlyke handschriften. Deel 1-20. Amsterdam 1788-1809.

[Messchert, Willem], Brieven van Mr. Willem Bilderdijk aan Pieter Johannes Uylenbroek. Te Amsterdam, bij W. Messchert. 1836.

Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1795-1797. Uitgegeven door J. Bosch, H.W. Groenevelt en M. van Hattum. Utrecht 1988.

Schatkamer der Nederlandsche Dichteren. Geöpend door een genootschap van dichtminnaeren, onder de spreuk: Nut vermaek. I en II, Leiden 1771 en 1775.

Sommer, Johanna Almut, ‘Vertaald uit het Hoogduitsch...’ Een onderzoek naar Duitse vertalingen in de Vaderlandsche Letteroefeneningen (1796-1803), met bijzondere aandacht voor geschriften met religieuze thematiek. Doctoraalscriptie Geschiedenis Vrije Universiteit Amsterdam 2002.

Treurvaerzen, ter gedachtenisse van den verdienstelyken dichter Pieter Johannes Uylenbroek, overleden te Amsterdam, den 16 van wintermaand, 1808. Amsterdam 1809.

Vries, Marleen de, Beschaven! Letterkundige genootschappen in Nederland 1750-1800. Nijmegen 2001.

Vries, Marleen de, Uitgegeven... en uitgebuit. Over achttiende-eeuwse bestsellerauteurs, liegende uitgevers, stiekeme privileges en het gedeeld auteurschap. In: De Achttiende Eeuw 2005-1, 36-52.

Wille, J., De literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiën over de tweede helft der achttiende eeuw. Dl. 1 Zutphen 1937.

Witsen Geysbeek, P.G., Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel V. Amsterdam 1824.

Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door financiële steun van de ‘Maatschappij der Nederlandse letterkunde’.