Nederlandse Letterkunde. Jaargang 10

[p. 98]

O Fortuna
Tragiek, troost en vastberadenheid
Johan Oosterman

O Felle Fortuyne wat hebdy gewracht is de beginregel van een aangrijpend liedje in het Antwerps Liedboek dat al lang mijn belangstelling had, en het is ook, binnen het monsterproject dat de uitgave van het liedboek was, het eerste liedje geweest dat ik heb geëditeerd. Kort gezegd gaat het over Maria van Bourgondië die op haar sterfbed woorden van afscheid en troost spreekt tot haar verwanten.¹ Maria, geboren in 1457 en ten tijde van haar overlijden in 1482 nog pas 25 jaar oud, was haar vader Karel de Stoute opgevolgd na zijn dood op 5 januari 1477 op het slagveld bij Nancy. Het waren moeilijke jaren: de Franse koning probeerde het dreigende machtsvacuüm uit te buiten, het ging slecht met de economie, en het weer zat niet mee, kortom duurte en hongersnood teisterden Vlaanderen.² Aanvankelijk werd volop getwijfeld aan Maria's capaciteiten het bestuur over te nemen - ze was een vrouw immers, en nog piepjong - maar al gauw wist ze het vertrouwen en de harten van velen te winnen. Wie weet was het juist de behoefte aan hoop voor de toekomst die ervoor zorgde dat het volk, zeker in Brugge, Maria graag mocht. Groot was de tragiek dat juist zij al na vijf jaar overleed, na een ongelukkige val van het paard. Ze was pas een paar jaar getrouwd, had twee jonge kinderen, ze was jong en levenslustig. Wreed noodlot! O felle Fortuna, wat heb je aangericht, roept de dichter uit, en hij vervolgt: wat heb je onze machtige landsvrouwe aangedaan? In Brugge heeft ze het leven gelaten. Dit rampzalige lot treft velen. Moge Gods genade met haar zijn zodat ze zijn rijk binnengaat.³

De ‘Felle Fortuna’ uit dit lied waart op vele plaatsen rond door het Antwerps Liedboek. We kennen haar maar al te goed, deze godin, uit diverse Middeleeuwse teksten. Zeker op de overgang van Middeleeuwen naar Nieuwe Tijd treedt ze vaak op, en haar frequente verschijning in het Antwerps Liedboek past heel mooi in dit beeld.⁴ Het zijn bijna allemaal liefdesliedjes waarin ze voorkomt - bijna allemaal als ‘nieuw liedje’ aangemerkt. Een mooi voorbeeld van zo'n amoureus liedeken is Fortuyne, wat hebdy ghebrouwen? (AL 48). Het is een tamelijk kort lied: vier strofen van twaalf regels, waarbij de laatste vier telkens het refrein vormen. De minnaar die

1 Het gaat om lied 126 (Van der Poel e.a. 2004 dl. 1, 288-289, commentaar in dl. 2 op p. 300-302). Over Maria van Bourgondië Blockmans & Delva 1987 en Bruges à Beaune 2000, 21-107. Het lied en een variante versie ervan, worden besproken in Van der Graft 1904, 95-100.

2 Blockmans en Prevenier 1997, 217-226; zie ook Oosterman 2003, m.n. 153-157.

3 O felle Fortuyne, wat hebdy gewracht, / Wat hebt ghi nu bedreven / Aen een lansvrou van grooter macht? / Te Brugghe liet si haer leven! / Cranck Avontuer schent menighen man, / Goods gracie wil haer bistaen nochtan, / God wil haer Zijn Rijcke gheven.

4 Zie de diverse bijdragen in Liefde en Fortuna 1984. De liederen in het Antwerps liedboek waarin Fortuna figureert, zijn te vinden via het ‘Register van persoonsnamen en plaatsnamen’ in Van der Poel e.a. 2004 dl. 2, 569. Daaraan is toe te voegen lied 93 (radt van Avontueren). Voorts worden de begrippen fortuyne, avontuer etcetera ook in een niet-gepersonifieerde vorm gebruikt. Zie hiervoor de liederen 17, 50, 52, 119, 140, 147, 150, 189, 194, 200 en 215.

[p. 99]

hier aan het woord is is wanhopig - Ick en weet mi gheenen raet, laat hij zich al in de tweede regel ontvallen, en weer twee regels verder verzucht hij: Mijn herte wert geheel desperaet. Het is ook niet niks wat hem, een jonge vent uit Mechelen, is overkomen. Verliefd op een Brugse schone, achter slot en grendel in het gevang, om vervolgens te worden verbannen uit Brugge. Of gevangenname en verbanning iets te maken hebben met de liefdesaffaire, vertelt dit liedje niet. Alleen dat de minnaar de wanhoop nabij is, in het verderf gestort door Fortuna. Die doet zich hier voor als een onberekenbare noodlotsgodin. Zo kennen we haar, Fortuna, die in het Middelnederlands ook wel Aventure wordt genoemd.⁵

Die onberekenbaarheid is inderdaad bij uitstek een eigenschap van Fortuna. Ze is ‘iemand van wier trouw niemand verzekerd kan zijn’ wist Boethius.⁶ Dat lezen we ook in het lied Van die coninghinne van Denemercken (AL 125), even tragisch als het lied over Maria van Bourgondië (en waarschijnlijk naar het voorbeeld daarvan vervaardigd); ook hier neemt een jonge vorstin op haar sterfbed afscheid van man, kinderen, vrienden, familie. En ook hier wordt meteen aan het begin van het lied die onberekenbare godin verantwoordelijk gesteld: O radt van Avontueren, / Hoe wonderlijck draeyt u spille: / Den eenen moet ongeluc gebueren, / Die ander heeft so wel sinen wille. Soms zit het tegen, soms zit het mee, zou je de strekking van deze regels, misschien wat al te plat, kunnen samenvatten. En hoewel Fortuna maar al te vaak haar kwade gezicht toont, heeft ze ook een andere kant. In sommige liederen wordt ze neutraal voorgesteld - Wi drincken vruecht en droefheyt groot / Beyde uut Fortuynen schale (AL 49: 4) - terwijl in veel van de liederen waarin haar slechte, noodlottige kant op de voorgrond treedt, dit met epitheta wordt benadrukt: quade Fortuyn, felle Fortuyne, wreede Fortuyne. De wisselvallige godin heeft niet alleen maar een kwaad gezicht. Bovendien is de mens niet geheel willoos. Hij hoeft zich niet voetstoots te schikken naar Fortuna.

In lied 47, Fortuyne heeft mi verbeten, wordt het Fortuna-motief mooi uitgewerkt. De treurige en teleurgestelde minnaar is door Fortuna te grazen genomen, maar hij zit niet bij de pakken neer. Hij weet dat het radt van Avontueren onvoorspelbaar is, maar heeft ondertussen de overtuiging dat het lot ten goede zal keren: Al ligghe ick onder die voeten, / Ick sal noch rijsen wel. Dat vertrouwen is een schild tegen de wanhoop die hem in het begin te pakken heeft. Vertrouwen, standvastigheid, gelijkmatigheid, ofwel: constantia is bij uitstek het weermiddel tegen de grillen van Fortuna.⁷

Verdraghen moet ick leeren (AL 46: 1), staat in een van de liedjes, en in een ander lied staat: Daerom verdraecht, ick segt ten desen / Swijcht ende denct wel, wat ghi doet (AL 124: 3).⁸ Van den drie Blinde Danssen, de Westvlaamse vertaling van Pierre Michaults La Danse aux Aveugles, die in het jaar van Maria's dood verscheen bij Gerard Leeu te Gouda, is nog uitgesprokener over de mogelijkheid Fortuna te weerstaan. Op de vraag van de Acteur wat de remedie is tegen Fortuna's grillen, antwoordt Tverstant: Hij macht wel wederstaen mit sijnen eyghen wille [...] twelk dedelste is dat die mensche heeft.⁹

5 Bij een snelle verkenning via de Cd-rom Middelnederlands 1998 blijkt dat Aventure sterk overheerst in teksten van voor het midden van de vijftiende eeuw; in teksten van later datum verschijnt Fortuna zeer frequent. Dit geldt in het bijzonder voor rederijkersteksten en prozaromans.

6 Boëthius 1990, 87.

7 vgl. Konst 2003, 56.

8 Lied 124 is als geheel een opvallend pleidooi van een minnaar die, geplaagd door Fortuna, oproept tot standvastigheid die tendeert naar lijdzaamheid.

9 Schuijt 1955, 51-52. Over deze tekst, en het verstand als remedie, zie Pleij 1990-b, 163-169.

[p. 100]

Juist mensen bij wie standvastigheid, gelijkmatigheid en de rede afwezig zijn, hebben het meest te vrezen van Fortuna. Zou Maria van Bourgondië, met wie ik mijn verhaal begon, juist daarom zo zwaar getroffen zijn door het noodlot? Twee contemporaine kronieken suggeren op zijn minst dat er zo'n verband is.

De Excellente kroniek van Vlaanderen, voor de periode waarover het hier gaat geschreven door Anthonis de Roovere, vertelt hoe Maria de winter van 1482 doorbracht in Brugge:

In desen selven tijt, die princersse Marye van Bourgoengien en liet haer niet gheraden [van (goede) raad voorzien] noch regieren, alsoo sy wel schuldich was van doene. Maer si liep menich warven spelen mert scaverdijnen ende met scricschoen up thijs [schaats; het betreft hier twee verschillende namen], tusschen der Ghendtpoorte ende der Cruyspoorte up die meerschen [ondergelopen land], ende viel dicwijls meneghen quaden val, alsoo dat spel in heift, ende haer joncfrauwen hadden seer grote ghenouchte met haer te dien tijt gheduerende¹⁰

Maria vermaakte zich op het ijs met haar hofdames, en hield zich verre van staatszaken, iets waarmee ze zich juist wel zou moeten bezighouden. Maar ze liet zich niets gezeggen, aldus de kroniek. Daar kwam nog eens bij dat ze onderdak bood aan Filips van Huerne, de heer van Gaasbeek, die uit Gent verbannen was. Een expliciete veroordeling van haar gedrag lezen we niet in de kroniek, maar tussen de regels door wordt toch duidelijk dat Maria zich onverantwoordelijk gedraagt: ze laat zich niets gelegen liggen aan haar raadgevers. Het noodlot moest wel toeslaan, en dat gebeurde dan ook:

Item ontrent den vastenavent die princesse reedt spelen met hueren state, ende huer peert subbelde [struikelde], so dat si viel vanden peerde daer si huer mede quetste. Maer si sloucht al van monde [wilde er niet over spreken], ende wilder nyet of gheseyt hebben, huer blijder ghelatende [zich opgewekter voordoend] dan si te moede was. Niet yeghenstaende die voors. val wart appostumerende [zwerend] seere periculueselic [gevaarlijk] also dat so corts daer naer sieck wiert, ende viel te bedde.¹¹

De vorstin is roekeloos, onverstandig en eigenwijs, en hoewel het verhaal na deze passage eerst nog bladzijdenlang uitweidt over andere zaken, weten we dat de dood onafwendbaar is. Maria sterft op 27 maart 1482 aan de gevolgen van de verwondingen die ze heeft opgelopen bij de val van haar paard. Ze had gewaarschuwd moeten zijn, denk je onwillekeurig. En ze had helemaal gewaarschuwd moeten zijn door wat ze in haar eigen getijdenboek dagelijks had kunnen zien: een afbeelding van zichzelf, te paard, opgejaagd door de dood (zie afbeelding)!¹²

10 Excellente cronike 1531, f. 223v. Over de Excellente kroniek, Oosterman 2001. De kroniek is hier geciteerd naar de druk die in 1531 verscheen bij Willem Vorsterman te Antwerpen.

11 Excellente cronike 1531, f. 224ra.

12 Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Kupferstichkabinett, Ms. 78 B 12, f. 220v. Zie hierover Kren en McKendrick 2003, 183-186. Over deze miniatuur: ‘The female figure among the living in the miniature The Three Living and the Three Dead, which illustrates the Office of the Dead, represents Mary; the initials MM appear on her horse's harness.’ (p. 185-186).

[p. 101]

Afbeelding 1: begin van de Vigilie, met een afbeelding van drie levenden, opgejaagd door de Dood. De vrouw te paard is identificeerbaar als Maria van Bourgondië. Miniatuur in het getijdenboek van Maria van Bourgondië, Vlaanderen, ca. 1480. Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Kupferstichkabinett, Ms. 78 B 12, f. 220v-221r.

Het relaas in de Excellente kroniek bevat de nodige tragiek, maar het kan allemaal nog tragischer. Dit sijn die wonderlijcke oorloghen vanden doorluchtighe hoochgheboren Prince, keyser Maximiliaen, een kroniek die de jaren 1477 tot 1482 beslaat, beschrijft de gebeurtenissen verhalend en vaak heel persoonlijk van toon.¹³ Deze kroniek geeft niet, zoals in de Excellente kroniek een tamelijk neutrale weergave, maar bevat een felle veroordeling van Maria's gedrag: Twas seer ghevrosen dat dye lieden alle ten ijse liepen. Vrou Marie die seer wilt van gheeste was ende hoochmoedich, begheerde met haren ghesinne ten ijse te wesen.¹⁴ Ze wordt gewaarschuwd, maar weerspreekt die waarschuwingen op hoge toon en gaat schaatsen. Dolle pret natuurlijk. Er wordt volop gelachen, en als iedereen over elkaar duikelt lacht ook Maria: ende altemet vielen dat si tuymelden opt ijs, daer vrou Marie self om loech. Maria komt zelf ten val, bezeert zich lelijk, en een van haar raadslieden zegt nogmaals: Zie je wel, ik had u toch gewaarschuwd. Maar Maria lacht hem uit. De kroniekschrijver neemt dan even het woord: niet door de val op het ijs maar door haar val van het paard zal ze de dood vinden, so ic u noch wel vertellen sal alst so verre comt. We zijn voorbereid.¹⁵

En dan volgt de beschrijving van de rit te paard, een vrolijke jachtpartij buiten de stad Brugge. Opnieuw gedraagt Maria zich onbesuisd. Plotseling ziet ze een reiger: in eenen beemt oft weye sach Vrou Marie die hertoghinne, dye seer wilt van gheeste was - hier opnieuw zo'n sterk veroordelende typering - noch eenen reygher die in dye beemden stont. Sy sloech haer peert metter hant om dat voort gaen soude, ende wilde rijden over een gracht. Het peert miste tvoets, ende het vielers over bol, Vrou Marie vielder onder, ende tpert lach op haer lijf, so dat si al gheborsten was.¹⁶ De ernst van de situatie is meteen duidelijk. Op een draagbaar wordt ze terug naar Brugge gebracht. En dan ligt

13 Uitgegeven door Jappe Alberts 1957; over de kroniek Van Vlaenderen 1984 en Pleij 1990-a, 58 (die m.i. ten onrechte de typering van Maria's gedrag positief opvat).

14 Jappe Alberts 1957, 144.

15 Jappe Alberts 1957, 145.

16 Jappe Alberts 1957, 150.

[p. 102]

Maria ziek te bed, de dood voor ogen. Het is haar verdiende loon, had ze maar niet zo onbezonnen moeten leven. Maar juist op haar sterfbed blijkt haar grootheid.

Afbeelding 2: Maria van Bourgondië op haar sterfbed, omringd door haar verwanten en de bisschop van Doornik. Houtsnede uit de Excellente cronike van Vlaenderen. Willem Vorsterman, Antwerpen, 1531, f. 223v. [Ex. Den Haag, KB, 1084 B 15].

Iedereen, en vooral Maximiliaan, haar man, maakt zich grote zorgen - O Marie, mijn lief, mijnen troost, hoe vaerdy? - en een paar dagen later, als duidelijk is dat ze niet meer zal genezen, komt Maximiliaan in de kamer van zijn vrouw. Die hertoghe, haer aensiende als een seer bedroeft man, vielen die tranen uut sijn ooghen van groten rouwe die hy hadde in sijn herte. Hartverscheurend is het tafereel dat de kroniek vervolgens beschrijft: het ontroostbare verdriet van Maximiliaan, van Filips en Margareta, haar jonge kinderen, en van alle verwanten aan het hof. Maria spreekt woorden van troost en heeft groot vertrouwen in God, en dan neemt ze afscheid van haar beminden: Orlof, hertoghe Maximiliaen [...], wi twee sullen lacen haest ghesceeden sijn. Adieu Philips [...], sone jonck van jaren, die moederloos sijn sult eer lanc termijn. Adieu Margriete, dochtere, adieu jonghe weesen, ghy verliest u moedere alte tijlijcken, maer ick en cans niet verby, ic moet se volghen dye ghene dye vore sijn. Adieu Ravestein, adieu Nassau, Adieu Oranje, Adieu Gruuthuse, Adieu mijn lieve volk. Maria neemt uitgebreid afscheid. Dan ontsteekt de bisschop van Doornik een kaars, en zegt ze nog eenmaal: Adieu kinderen ende man, Adieu dits een scheiden sonder wederkeeren. En na een laatste gebed tot God, geeft ze de geest.¹⁷

De sterfscène is zorgvuldig gecomponeerd door de kroniekschrijver en heeft tot voorbeeld gediend voor de schrijver van het lied van Maria van Bourgondië,

17 Jappe Alberts 1957, 154-155.

[p. 103]

dat vrijwel parallel verloopt met de roerende afscheidsscène in de kroniek.¹⁸ Deze biedt, zo te zien, het antwoord op de suggestie dat Maria het er zelf naar gemaakt heeft. Dat ze Fortuna zou hebben getart. De auteur van de Wonderlijcke oorloghen moet ook alle belang hebben gehad bij een voorstelling die juist tot empatie met de overleden vorstin zou leiden en tot steun voor haar opvolgers. Hij behoorde tot de entourage van Maria en/of Maximiliaan of stond in nauw contact met die kringen, iets wat misschien ook gold voor de schrijver van het lied.¹⁹ Dat wil niet zeggen dat hij er maar op los fantaseerde. Allerlei details maken het aannemelijk dat de beschrijving van de tragische laatste dagen van de jonge vorstin in overeenstemming zijn met de werkelijke gebeurtenissen.²⁰ Of dat ook geldt voor de geëtaleerde emoties is niet te controleren. Maar hoe dan ook valt er op goede gronden meer te zeggen over die dramatische dagen in maart dan we lezen in het droge verslag dat het officiele Registre des Mémoires biedt: Aujourd'hui xxvii de mars, l' an mil 1482, Madame Marie de Bourgogne termina vie par mort en la ville de Bruges, et luy vint la maladie d'une chute qu'elle fist, à l'aler à l'esbat au dehors ledit Bruges.²¹

Maria leefde vaak frivool, maar had je van een jonge vrouw als zij iets anders mogen verwachten? De boodschap van kroniek én lied is dat dit lot, dat Fortuna haar heeft aangedaan, onterecht was. Maar de boodschap is meteen ook dat ze die wispelturige godin uiteindelijk wist te weerstaan, door waardig haar lot te dragen, door niet te verzinken in wanhoop.

Dat die vrolijk levende Maria in haar laatste momenten waardig en vastberaden blijkt, tot troost is voor haar naasten en bezorgd is om het lot van haar geteisterde volk, vergroot de tragiek van de gebeurtenissen en verdiept het besef dat we allemaal zijn overgeleverd aan de grillen van Fortuna. Dat wie vandaag gelukkig is, morgen diep bedroefd kan zijn, dat wie vandaag de koning te rijk is, morgen als bedelaar langs de straten kan gaan, maar ook dat wie vandaag niets heeft morgen in goeden doen kan zijn, en dat wie vandaag wordt afgewezen door zijn lief, misschien morgen toch in haar armen ligt. Of in die van een ander, zoals bezongen wordt in weer ander prachtlied uit dat geweldige Antwerps liedboek (AL 94).

18 Zie hierover Van der Poel e.a. 2004 dl. 2, 301-302.

19 Over de auteur van de kroniek Jappe Alberts 1957, i-ii; Van Vlaenderen 1984. Over de auteur van het lied is niets bekend, maar de propagandistische teneur ervan maakt duidelijk dat het moet zijn ontstaan in kringen die belang hadden bij een stabiele situatie na de dood van Maria, en dus aan loyaliteit aan het Bourgondische bestuur.

20 De omstandigheden rond haar val en ziekteverloop worden bevestigd door De Witte e.a. 1982. Ook de aanwezigheid van veel van de in de kroniek genoemden, kan bevestigd worden, waaronder die van Maximiliaan (anders dan, op basis van een aantal bronnen, nog verondersteld werd in de editie, Van der Poel e.a. 2004 dl. 2, 302). Zie hiervoor Vander Linden 1934, 117.

21 Hommel 1945, 340-341.

Literatuuropgave

Blockmans, W. en A. Delva, ‘Maria van Bourgondië’. In: Nationaal Biografisch Woordenboek 12. Brussel 1987, kol. 487-494.

Blockmans, W. en W. Prevenier, De Bourgondiërs. De Nederlanden op weg naar eenheid 1384-1530. Amsterdam, 1997.

Boëthius, De vertroosting van de filosofie. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien door R.F.M. Brouwer. Amsterdam, 1990.

Bruges à Beaune. Marie, l'heritage de Bourgogne. Paris / Beaune, 2000.

Cd-rom Middelnederlands. Den Haag, 1998.

[p. 104]

Graft, C.C. van der, Middelnederlandsche historieliederen. Epe, 1904.

Hommel, L., Marie de Bourgogne ou Le grand heritage. Bruxelles, 1945

Jappe Alberts, W. (ed.), Dit sijn die wonderlijcke oorloghen van den doorluchtighen hoochgheboren prince, keyser Maximiliaen. Hoe hij eerst int landt quam. Ende hoe hij vrou Marien troude, Rijksuniversiteit te Utrecht. Instituut voor middeleeuwse geschiedenis. Groningen, 1957.

Konst, J.W.H., Fortuna, Fatum en Providentia Dei in de Nederlandse tragedie, 1600-1720. Hilversum, 2003.

Kren, Th. en S. McKendrick (red.), The Renaissance. The Triumph of Flemish Manuscript Painting in Europe. Los Angeles, 2003.

Liefde en Fortuna in de Nederlandse letteren van de late middeleeuwen. Colloquium Gent 23 en 24 november 1983. Speciaal nr. van: Jaarboek De. Fonteine 34 (1984).

Linden, H. van der, Itinéraires de Marie de Bourgogne et de Maximilien d'Autriche (1477-1482). Bruxelles, 1934.

Oosterman, J., ‘De “Excellente cronike van Vlaenderen” en Anthonis de Roovere’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 118 (2002), 22-37.

Oosterman, J., ‘Brugge, bid God om vrede. Vroomheidsoffensief van vijftiende-eeuwse rederijkers.’ In: B. Ramakers (red.), Conformisten en rebellen. Rederijkerscultuur in de Nederlanden (1400-1650). Amsterdam, 2003, 149-161.

Pleij, H. (1990-a), ‘Literatuur en natuurgenot in de late middeleeuwen: het paradijs op aarde’. In: H. Pleij, Nederlandse literatuur van de late middeleeuwen. Utrecht, 1990, 17-78.

Pleij, H. (1990-b), ‘De laat-middeleeuwse literatuur als vroeg-humanistische overtuigingskunst’. In: H. Pleij, Nederlandse literatuur van de late middeleeuwen. Utrecht, 1990, 158-191.

Poel, D.E. van der (eindredactie), D. Geirnaert, H. Joldersma en J. Oosterman, Het Antwerps Liedboek. Reconstructie van de melodieën door L.P. Grijp. 2 dln. Tielt 2004. Delta.

Vlaenderen B. van, ‘Verhalende bronnen en mentaliteitsgeschiedenis. Het voorbeeld van een anonieme, ongedateerde kroniek over de jaren 1477-1482: “Die wonderlijcke oorloghen van Keyser Maximilien”’. In: Handelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, nieuwe reeks, 38 (1984), 35-68.

Witte, H. de e.a., Maria van Bourgondië, Brugge: een archeologisch-historisch onderzoek in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Brugge, 1982.