Nederlandse Letterkunde. Jaargang 10

[p. 77]

[2005/2]

Het Antwerps Liedboek in de Deltareeks
Dieuwke van der Poel

Onlangs is een nieuwe editie verschenen van het Antwerps Liedboek, de bundel als Een schoon liedekensboeck in 1544 door Jan Roulans in Antwerpen gedrukt is. Dat dit Antwerps Liedboek belangrijk en intrigerend is, is al sinds de negentiende eeuw bekend toen een vurige romantische interesse ontstond voor alles wat middeleeuws was of leek. Ook latere generaties werden geboeid door de bundel: geen ander liedboek uit het Nederlandse of Duitse taalgebied, ja zelfs uit Europa, heeft zoveel wetenschappelijke aandacht getrokken als het Antwerps Liedboek. Er zijn tussen van 1855 tot 1982 vijf edities geweest, de onlangs verschenen uitgave is de zesde. Het is tevens de eerste complete editie die geschikt is voor een groot publiek: de twee andere volledige uitgaven (Hoffmann von Fallersleben en Joldersma) richtten zich op specialisten en een derde (Hellinga) gaf slechts bij minder van de helft van de teksten een toelichting. Er was nog een reden waarom een nieuwe editie wenselijk was en die houdt verband met de bijbehorende muziek. In het boekje uit 1544 zijn alleen teksten overgeleverd, geen muziek en zelfs wijsaanduidingen ontbreken. Het drukken van muzieknotatie was waarschijnlijk te duur en bovendien niet nodig; dit waren immers de liedjes die iedereen kende. Maar een lied is geen lied zonder muziek: het is juist de combinatie van tekst en muziek die deze kunstvorm zo bijzonder maakt. Al eerder, in 1972, verscheen een uitgave waarin musicologen en neerlandici samenwerkten en waarin 87 melodieën met Antwerps Liedboek-teksten waren opgenomen (de welbekende uitgave Vellekoop-Gerritsen). Sindsdien heeft de methodiek van de reconstructie van melodieën grote vorderingen gemaakt, met als belangrijke mijlpaal de verschijning van het Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600 (2001). Hierdoor is het thans mogelijk gebleken om voor maar liefst 142 van de 217 verschillende liedteksten een melodie te vinden die authentiek mag worden genoemd. In het verlengde hiervan kon nog een ander desideratum vervuld worden. Opnames van gezongen uitvoeringen van niet minder dan 36 liederen door Vlaamse en Nederlandse zangers en muzikanten zijn aan de editie toegevoegd.

De Deltareeks bood een geschikt kader voor een nieuwe editie van juist dit boek. Veel van de liedteksten zijn ook nu nog sprankelend, grappig of ontroerend

[p. 78]

voor een breed publiek, zeker als een woordverklaring de belangrijkste semantische obstakels wegneemt. Bovendien betekende de inbedding in de Deltareeks voor ons als editeurs dat we ons moesten beperken. Veel liederen zijn zo interessant dat er een heel artikel en soms een heel boek over geschreven had kunnen worden (en over een aantal liederen is inderdaad in het verleden reeds een monografie verschenen), maar wij hadden het streven om de commentaar niet veel langer te laten zijn dan het lied zelf. In zekere zin zijn we de beperking van de Deltareeks dankbaar - de uitgave had nog eens tweemaal zo omvangrijk kunnen worden, maar dan zou het boek nog lang niet verschenen zijn.

Het is de redactie van de Deltareeks (in het bijzonder Paul Wackers) die het initiatief heeft genomen voor deze nieuwe editie. In de herfst van 1998 werd de Canadese onderzoekster Hermina Joldersma gepolst. Zij was in 1982 aan de University of Princeton op dit liedboek gepromoveerd, maar zoals zoveel Amerikaanse dissertaties was haar studie nauwelijks beschikbaar in Europa. Zij besloot dat de editie het hele liedboek moest omvatten en stelde een groep editeurs samen waarin verschillende disciplines vertegenwoordigd waren. Het Antwerps Liedboek staat op de scheidslijn tussen middeleeuwen en nieuwe tijd, daarom waren er onderzoekers nodig die zich thuis voelden op het gebied van oraliteit en middeleeuwse literatuur, en anderen die gespecialiseerd waren in rederijkersliteratuur. Veel liederen hebben wortels en vertakkingen in een Europese traditie, die uiteraard niet buiten beschouwing kon blijven. Elk liedje is te beschouwen als een klein labyrint van taal - dat vergde een doorgewinterde lexicoloog. En het was vanzelfsprekend dat er muziek bij moest komen. De melodieën moesten dus gereconstrueerd en liefst ook gezongen. Het team was overigens in korte tijd samengesteld: ieder voelde zich aangetrokken door de uitdaging om van dit omvangrijke boek, en die 217 teksten een verantwoorde en voor velen leesbare editie te maken. Wij hebben er ongeveer vier jaar over gedaan met diverse vergaderingen maar vooral veel overleg per e-mail. Er is bijna geen enkel gedeelte van de editie aan te wijzen waaraan niet door verschillende mensen geschreven en geschaafd is. Zo is het de interdisciplinaire editie geworden die deze verzameling liederen werkelijk tot haar recht laat komen, met alle teksten in een kritische editie, compleet met woordverklaringen, commentaar, melodieën, gezongen uitvoeringen en dat in een boek dat, zoals alle delen uit de Deltareeks, prachtig is vormgegeven door Hannie Pijnappels. Dat liedboekje uit het zestiende-eeuwse Antwerpen is het meer dan waard.

Hierna volgen de teksten van de lezingen die door de editeurs gehouden zijn bij de presentatie van Het Antwerps Liedboek op 18 november 2004 te Utrecht. Sommige bijdragen komen direct voort uit het onderzoek voor de editie (Van der Poel, Geirnaert en Grijp), andere laten zien welk onderzoek mogelijk is met materiaal uit deze editie als uitgangspunt (Joldersma, Oosterman). Het is de wens van de editeurs dat de nieuwe editie de vakgenoten zal inspireren tot hernieuwd onderzoek naar het beroemdste liedboek uit de zestiende eeuw.

[p. 79]

Literatuuropgave

Bruin, M. de, en J. Oosterman (samenst.), m.m.v. C. Strijbosch e.a., Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. Repertory of Dutch songs until 1600. 2 dln. Gent/Amsterdam 2001.

Hellinga, W. Gs (ed.), Een Schoon Liedekens-Boeck. in den welcken ghy in vinden sult. veelderhande liedekens. oude ende nyeuwe om droefheyt ende melancolie te verdryven. 's-Gravenhage 1941.

Hoffmann von Fallersleben, H. (ed.), Antwerpener Liederbuch vom Jahre 1544. Nach dem einzigen noch vorhandenen Exemplare hrsg. Hannover 1855. Horae Belgicae 11.

Joldersma, H. (ed.), ‘Het Antwerps Liedboek’: a critical edition. 2 dln. Ann Arbor, MI 1982.

Poel, D.E. van der (eindredactie), D. Geirnaert, H. Joldersma en J. Oosterman, Het Antwerps Liedboek. Reconstructie van de melodieën door L.P. Grijp. 2 dln. Tielt 2004. Delta.

Vellekoop, K., H. Wagenaar-Nolthenius, W.P. Gerritsen, A.C. Hemmes-Hoogstadt (ed.), Het Antwerps Liedboek. 87 melodieën op teksten uit ‘Een Schoon Liedekens-Boeck’ van 1544. 2 dln. Amsterdam 1972.