Nederlandse Letterkunde. Jaargang 10

[p. 70]

Kortaf

Joost van den Vondel, Jeptha; Koning David hersteld; Faëton, J.W.H. Konst (red.) en Lucifer; Adam in ballingschap; Noah, Riet Schenkeveld-van der Dussen (red.). DELTA-reeks, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam 2004, ISBN 90 351 2652 1/NUR 301 en 90 351 27382/NUR 307, beide delen euro 29,95

Bij de presentaties van de zorgvuldig en aantrekkelijk uitgegeven Vondel-tragedies in de DELTA-reeks ontspon zich als vanzelf de discussie over de waarde van historische teksten voor hedendaagse lezers. Met de twee Vondel-delen in de hand kan een dergelijke discussie zinvol gevoerd worden vanuit de vraag op welke manier lezers de boeken zullen gaan gebruiken. Allereerst is daarbij de weergave van de tekst belangrijk. Voor beide delen geldt dat ze gebaseerd zijn op de gezaghebbende uitgave van de Wereldbibliotheek. Geheel terecht heeft men - zij het na veel discussie - ervoor gekozen de teksten te herspellen. Dit maakt ze al heel wat toegankelijker zonder dat dit aan inhoud of vorm schade berokkent. Ook zijn er kleine aanpassingen in naamvalsgebruik, klankweergaves en interpunctie gemaakt, die nauwkeurig worden verantwoord. De redacteuren van de verschillende delen gaan niet op precies dezelfde wijze te werk. Bij Konst vallen de naamvalsvormen in principe weg, tenzij dat ten koste zou gaan van rijm of metrum, Schenkeveld-van der Dussen heeft de naamvalsvormen gehandhaafd. Zij geeft hiervoor het argument dat de naamvallen een integrerend deel uitmaken van Vondels taal en bovendien diep verankerd zijn in zijn dichtsysteem. Dit zijn weliswaar principiële zaken, maar zonder een zorgvuldige vergelijking met de WB-uitgave is het verschil in aanpak tussen de twee editeuren nauwelijks merkbaar, zij het dat Konst een paar keer overcorrigeert: Abram is evenzeer de naam voor de aartsvader als Abraham, zodat de verandering in Jeptha (r. 220) tot Abra'm onjuist is; de wijziging van ‘Iö Pean’ in ‘Iô Paian’ in Faëton (onder andere r. 1371) dient geen doel en de vervanging van ‘deurwaersters’ door ‘deurwaardsters’ (Faëton r. 693) verliest een Nederlandse klankwet uit het oog.

Naast de kleine tekstingrepen vinden lezers steun in de annotaties. Ook deze zijn in beide delen gebaseerd op de WB-uitgave, echter met voortdurende aandacht voor hedendaagse lezers. Beide redacteuren hebben de aantekeningen en annotaties zorgvuldig geschift en aangevuld. Een opmerke-

[p. 71]

lijke aanvulling in cultuurhistorisch opzicht is het verklaren en voorzien van een achtergrond van bijbelse namen en gebeurtenissen, die de WB-redacteuren zo'n zeventig jaar geleden kennelijk nog algemeen bekend achtten. Voor de geschiedenis van Jeptha en koning David zou trouwens een landkaartje van het Oud-Testamentische Israël zinvol geweest zijn.

Natuurlijk is er bij annotaties altijd kritiek mogelijk. Zo wordt in het Berecht van Lucifer (p. 16) het begrip ‘Nijdigheid’ ten onrechte niet verklaard en zou een hedendaagse lezer bij de naam Scaliger meer geholpen zijn geweest met de annotatie ‘gezaghebbend literatuurtheoreticus’ dan met een verwijzing naar ‘Poetices 1,37’, waarvan mij geen enkele Nederlandse vertaling bekend is, en waarvan men maar moet weten dat ‘37’ niet verwijst naar een pagina, maar naar een paragraaf. Dat Scaliger hier (evenals in de WB-uitgave) meer dan honderd jaar is geworden ‘(1484-1585)’ zullen lezers hopelijk wel snel als drukfout voor 1558 onderkennen. Annotaties in het Berecht van Adam in ballingschap verwijzen bij Vossius wijselijk snel naar de WB-uitgave. De opsomming van geleerden in het Berecht van Jeptha krijgt echter een nog uitgebreider annotatie dan in de WB-uitgave. Werden daar de geleerden gevat onder de noemer ‘namen van uitgevers van Aristoteles en Horatius of schrijvers over de theorie der dichtkunst’, hier worden ze allen voorzien van jaartallen en titels van publicaties; Scaliger sterft hier trouwens in 1561!

Evenals in de Griffioenreeks is het commentaar van de editeuren - bescheiden - achterin de uitgaves geplaatst als Nawoord. Het zijn in beide boeken korte schetsen; Jan Konst richt zich vooral op de vraag hoe volgens Vondel een goede tragedie eruit diende te zien. Hij geeft een helder overzicht van de theoretische ontwikkeling die Vondel doormaakte en weeft zijn bespreking van de drie stukken daar zorgvuldig in. Riet Schenkeveld geeft wat meer aandacht aan de bijbelse en theologische achtergronden, waarbij een paragraaf getiteld ‘Engelenpsychologie’ wellicht extra nieuwsgierig maakt; ook bespreekt zij steeds de ontvangst door tijdgenoten. Beiden verdedigen de keuze van ‘hun’ drie tragedieteksten. Voor Schenkeveld ligt dit betrekkelijk eenvoudig omdat Vondel zelf de relatie tussen de stukken in zijn ‘Opdracht’ bij Noah formuleert. Konst stelt als verbindende factor dat het handelen van Jeptha, David en Febus als schuldtragiek te duiden is (p. 297); daarenboven wijst hij erop dat in alledrie de stukken het moment geaccentueerd waarop de hoofdpersonen hun ongeluk definitief moeten aanvaarden (p. 300). Deze redenering is plausibel. Dat Konst echter ‘hun ongeluk’ voor alledrie de vaders definieert als ‘de dood van hun eigen kind’ is te oppervlakkig. Gaat het er in David en Faëton om dat vaders moeten toezien hoe hun over het paard getilde zoons ter wille van een groter, maatschappelijk belang worden gedood, in Jeptha is er een vader die zijn volledig gehoorzame dochter willens en wetens ter dood brengt en daar pas achteraf spijt van krijgt. Juist de verschillen in de stukken tussen het optreden van de vaders (en moeders) enerzijds, de kinderen anderzijds dragen onder

[p. 72]

andere in genderperspectief een veld van interpretatiemogelijkheden in zich, die nu verdoezeld zijn.

Hoewel de tragedies natuurlijk allereerst belangrijk zijn als toneelteksten, heeft de redactie ervoor gekozen de door Vondel toegevoegde inleidende opdrachten en berechten vooraf te laten gaan aan de eigenlijke tekst. Het lijkt mij dat dit een onnodige barrière opwerpt voor een brede groep lezers; de Inhoud zoals die door de dichter steeds in een paar zinnen wordt geformuleerd, had kunnen volstaan. De inleidende teksten waren beter op hun plaats geweest, voorafgaand aan het Nawoord, waarin ze (door Schenkeveld-van der Dussen) nog apart besproken worden. Daar zou dan ook aandacht kunnen zijn besteed aan cultureel interessante feiten, bijvoorbeeld dat Vondel Anna van Hooren, aan wie Jeptha is opgedragen, gemalin van de heer van Vlooswijck noemt, maar diezelfde Cornelis van Vlooswijck, die Koning David hersteld figuurlijk in ontvangst mocht nemen, niet als gemaal van mevrouw Van Hooren presenteert.

De Delta-reeks beoogt de belangrijkste werken uit de oudere Nederlandse letterkunde permanent beschikbaar te houden voor een algemeen publiek met literaire belangstelling. Met de uitgave van twee delen tragedies van Vondel heeft de redactie op uitnemende wijze haar taak vervuld. De tekstbezorgers zijn Vondel-kenners van naam, die zich met grote vakbekwaamheid hebben ingezet om de historische teksten leesbaar te maken voor een hedendaags publiek, zonder ook maar ergens afbreuk te doen aan de teksten die Vondel ooit schreef. Deze blijken opnieuw prachtig. Het taal- en dichtvermogen dat Joost van den Vondel zijn naam heeft bezorgd, moet ook lezers van nu kunnen meeslepen. De drie door Schenkeveld uitgegeven teksten werden aangeboden aan Hans Croiset. Dit was geen loos gebaar. We weten dat met een vakbekwame en geïnspireerde regisseur als Croiset Vondel ook nu nog kan boeien. We treden dan een andere wereld binnen en kunnen ons verwonderen over allerlei theologische en politieke kwesties die niet meer van deze tijd zijn, we kunnen ook de confrontatie aangaan met de ethische keuzes en de vanzelfsprekendheden van een man voor wie de jonge, Nederlandse samenleving een uitdaging betekende en een reflectie nodig maakte, - en dat allemaal in een taal die meeslepend en vormend is.

A. Agnes Sneller

Lex van de Haterd, Om hart en vurigheid. Over schrijvers / kunstenaars van tijdschrift / uitgeverij De Gemeenschap 1925-1941. Haarlem (In de Knipscheer) 2004, 352 pp, ISBN 90-6265-566-1. 29,50.

Over het katholieke literair-culturele tijdschrift De gemeenschap, dat tussen 1925 en 1941 verscheen, en zijn belangrijkste redacteuren is veel gepubliceerd. Zo promoveerde Harry Scholten in 1978 op de studie Aspecten van het tijdschrift De gemeenschap en kwam in 1986 een Schrijversprentenboek over dit tijdschrift uit. Van meer recente datum zijn onder meer de biografie van Michel van der Plas Daarom, mijnheer, noem ik mij katho-

[p. 73]

liek (2000) over Anton van Duinkerken en de bundel Anton van Duinkerken: een veelomvattend mens (2003). Over Jan Engelman verscheen in 2000 een verzameling artikelen in de uitgave Op gezang en vlees belust en Mathijs Sanders besteedde in het hoofdstuk ‘Om hart en vurigheid’ van zijn dissertatie Het spiegelend venster (2002) aandacht aan de poëtica van De gemeenschap.

Het zijn dezelfde woorden, ontleend aan een brochure van Van Duinkerken, die de titel vormen van het boek dat Lex van de Haterd schreef over De gemeenschap: Om hart en vurigheid. Wat voegt deze studie toe aan het vele dat inmiddels bekend is? Het antwoord op die vraag vormt zonder meer de rechtvaardiging van deze publicatie. Allereerst is die gelegen in de omstandigheid dat de vormgeving van het tijdschrift, in tal van opzichten een essentieel facet, tot nu toe weinig aandacht heeft gekregen. Een soortgelijke onderbelichting in de secundaire literatuur viel de uitgeverij ten deel, die gelieerd was aan het tijdschrift en dezelfde naam had. De betekenis van Van de Haterds boek ligt voor alles in het gegeven dat beide veronachtzaamde aspecten thans voor het eerst royaal belicht worden.

In het eerste deel wordt een schets gegeven van het literair- en kunsthistorische kader. Deel twee, met tweehonderdvijftien bladzijden verreweg het omvangrijkste deel, bevat een verzameling geschreven portretten van de belangrijkste medewerkers van het tijdschrift en de uitgeverij. Deel drie behelst de alfabetische en chronologische fondslijst van de uitgeverij. Het boek wordt gecompleteerd met bibliografieën, een samenvatting en conclusie, en een register op personen, tijdschriften en uitgeverijen.

Het zijn vooral deel II en III en, niet het minst, de honderden door het hele boek opgenomen illustraties die reliëf geven aan de vormgeving van de honderdvierenzeventig afleveringen van het tijdschrift en de honderddrieënveertig titels die bij de uitgeverij verschenen. De illustraties zijn uiterst gevarieerd in formaat en inhoud: behalve geschilderde, getekende en gefotografeerde portetten zijn het afbeeldingen van tekeningen, houtsneden en fotocollages die onder meer als vignet in of omslag van tijdschrift en boeken dienden. Van de eenentwintig portretten of hoofdstukken uit deel II zijn er slechts enkele aan schrijvers als Engelman, Van Duinkerken, Antoon Coolen en Albert Kuyle gewijd. Vijftien portretten gaan over gezichtsbepalende architecten, grafici, schilders, typografen en fotografen. Niet in de laatste plaats zijn zij het die met hun figuratief expressionistische, constructivistische en typofotografische omslagontwerpen, illustraties en typografie het tijdschrift en de door De Gemeenschap uitgegeven boeken veelal een modernistisch aanzien gaven.

Uiteraard concentreert Van de Haterd zich in deze hoofdstukken op activiteiten ten behoeve van tijdschrift en uitgeverij. Aldus worden van gerenommeerde kunstenaars als Otto van Rees, Joep Nicolas, Leo Gestel, Sybold van Ravesteyn, Gerrit Rietveld, Paul Schuitema en Charles Nypels kanten belicht waaraan in kunsthistorische publicaties over hen in de regel voorbij wordt gegaan. Voor minder bekende

[p. 74]

kunstenaars als Henri Jonas, Andries Oosterbaan, Cuno van den Steene en Lambert Simon vormen deze hoofdstukken de eerste beschrijving van hun artistieke werkzaamheden voor tijdschrift en uitgeverij. De auteur toont zich in dit deel, en dan vooral in de vijftien portretten van de beeldend kunstenaars, een zorgvuldig observator die met kennis van zaken, zij het soms wat al te opsommend, ingaat op technieken, stijlkenmerken, thema's, motieven, stromingen en invloeden. Voor de lezers van Nederlandse letterkunde zullen naar ik vermoed de teksten over de beeldende dimensies van De gemeenschap en de beschouwingen over de uitgeverij het meest interessant zijn.

Wat de neerlandicus Van de Haterd in deel I en in de schrijversportretten evenwel over de literaire aspecten van het tijdschrift zegt, stelt teleur. Dat aan de bekende data en feiten niet of nauwelijks iets wordt toegevoegd, dat in het betoog nogal wat onjuistheden staan, dat de argumentatie meer dan eens weinig overtuigt door het negeren van relevante bronnen, en tal van polemische divagaties de tekst van met name deel I hinderlijk ontsieren, dat alles doet afbreuk aan de kwaliteit van deze monografie.

Zo benadrukt de schrijver de ‘betekenisvolle rol’ die Marsman in Het getij heeft gespeeld. Maar wat kan die rol geweest zijn? De gedichten die hij naar dat tijdschrift opstuurde werden stelselmatig geweigerd; een publicatie van zijn hand is niet in Het getij te vinden. Van de Haterd laat Theo van Doesburg in 1921 redacteur van Het getij worden. Maar die functie heeft hij nooit bekleed, net zomin als Henri Bruning redacteur van De vrije bladen is geweest, zoals beweerd wordt. Een overzicht van de receptiegeschiedenis van De gemeenschap in de letterkundige handboeken begint met Knuvelders Handboek tot de moderne Nederlandse letterkunde uit 1953. Volgens de auteur is dit boek ‘tot ver in de jaren tachtig het toonaangevende handboek van de Nederlandse literatuur’ gebleven. Ik ga voorbij aan de wat te ruime formulering ‘Nederlandse literatuur’ in dit citaat en meen te kunnen constateren dat van de renommee die deze literatuurgeschiedenis in de jaren vijftig in katholieke kringen had in de jaren tachtig weinig tot niets meer over was. Voor een impressie van de ontvangst in die periode - en daar was het de schrijver om te doen - had de tiende druk van Knuvelders Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde uit 1982 geraadpleegd moeten worden. Daarin immers heeft Knuvelder een herziene en aangevulde versie van zijn verhaal over de Nederlandstalige literatuur na 1916 gepresenteerd, een versie die niet het minst voor het interbellum in tal van opzichten de accenten anders legt dan in 1953.

In de jaren tussen de twee wereldoorlogen publiceerde F. Bordewijk bij De Gemeenschap zijn romans Blokken (1931), Knorrende beesten (1933) en Bint (1934). Van de Haterd typeert het proza van deze romans, zonder daar overigens op in te gaan, telkens onbekommerd als proeven van Nieuwe Zakelijkheid, terwijl zowel contemporaine kritische als recente wetenschappelijke reflecties juist deze karakterisering voor Bordewijks vroege romans problemati-

[p. 75]

seren, zoniet verwerpen. Volgens Van de Haterd zou Ilja Ehrenburgs nieuw zakelijke roman 10 pk het leven der auto's (1929) Kuyle hebben geïnspireerd om als directeur van De Gemeenschap een roman als Bint uit te geven. Wat Kuyle vooral aansprak in Ehrenburgs befaamde industrieroman, zo lezen we, was de felle anti-kapitalistische tendens ervan en de moderne reportage-achtige stijl (eenvoudige grammaticale constructies, defictionaliserende presentatie van vele namen, getallen en feiten). Dat Kuyle warm liep voor dergelijke zaken geloof ik graag, maar in Bint zijn deze stilistische en ideologische eigenschappen ver te zoeken.

Over Kuyle gesproken: als bekend was de rol van deze prominente Gemeenschap-redacteur in de literatuur definitief uitgespeeld toen hij in de jaren dertig radicaliseerde tot een overtuigd fascist en antisemiet, die zich na de oorlog, ondanks vele veroordelingen, niet schuldig voelde over zijn collaboratie. Van de Haterd besluit zijn portret van Kuyle met een citaat uit 1958 waarin een vraagteken wordt gezet bij het feit dat de toonaangevende literaire kritiek hem doodzweeg. Die vraag of twijfel is nog tot daaraan toe. Het getuigt echter van weinig goede smaak om hier George Kettmann aan het woord te laten, een notoire nationaal-socialist en antisemiet, die na de oorlog onder meer werd veroordeeld tot een gevangenisstraf en publicatieverbod van tien jaar.

Tenslotte nog een enkel woord over de polemische uitweidingen waarin met name literatuurhistorici worden gekapitteld omdat zij auteurs als Bordewijk, Marsman en Van Ostaijen uitvoerig en positief bespreken zonder aandacht te besteden aan De gemeenschap of in te gaan op de relatie van deze schrijvers met het tijdschrift of de uitgeverij. Het wordt enigszins potsierlijk als Van de Haterd de oorzaak daarvan zoekt in gebrek aan kennis, onder anderen bij Anbeek en Dorleijn. Zij zouden bijvoorbeeld niet weten dat de drie eerste romans van Bordewijk bij De Gemeenschap werden uitgegeven en dat Knorrende beesten en het grootste gedeelte van Bint in De gemeenschap werden voorgepubliceerd. Ook zouden zij er niet van op de hoogte zijn dat werk van Van Ostaijen en Marsman bij De Gemeenschap verscheen en dat Marsman in het tijdschrift gepubliceerd heeft. Het is jammer dat Van de Haterd op deze bedenkelijke manier discussieert en niet inziet dat de gesignaleerde omissie vooral betekent dat Bordewijk, Van Ostaijen en Marsman in de literaire historiografie terecht niet beschouwd worden als auteurs die representatief zijn voor De gemeenschap. Hoe non-conformistisch, progressief en ruimdenkend De gemeenschap in bepaalde opzichten ook geweest mag zijn, het tijdschrift is en blijft immers au fond een door en door katholiek periodiek, zoveel wordt eens te meer duidelijk uit Om hart en vurigheid: ‘Kunst en literatuur hadden een functie: het ging niet alleen om schoonheid, maar ook om het uitdragen van de katholieke boodschap.’

Hans Anten