Logo DBNL
Nederlandse Letterkunde. Jaargang 9 (2004)

Nederlandse Letterkunde. Jaargang 9

(2004)– [tijdschrift] Nederlandse Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Metrische vertalingen van Byron, Moore, Longfellow en Tennyson
door S.J. van den Bergh (1843-1868)
Rob van de Schoor

De dichtende drogist Sam Jan van den Bergh (1814-1868), oprichter en aanvoerder van het Haagse letterkundige genootschap Oefening Kweekt Kennis, zou met gemengde gevoelens hebben kennisgenomen van de aandacht die hem in de neerlandistiek ten deel valt. Die aandacht heeft hij hoofdzakelijk verdiend door zijn redacteurschap van De Spektator (1843-1847) en de almanak Aurora, door zijn vele contacten in de letterkundige wereld van zijn tijd, en zijn ‘epistolaire netwerk’, zoals dat in het potjeslatijn van onderzoeksscholen heet. Maar als het gaat om zijn poëzie, waaraan hijzelf de grootste waarde toekende, wordt hij met een meewarige glimlach afgewezen. We weten immers van Huet dat hij een ‘uit de nachtschuit gekomen Tollens, een opgegraven en weder overeind gezetten Helmers’ is en dat hij tot een poëtische richting behoort die ‘het tegenovergestelde van wegbereidend [is] geweest’.1 Toch verdient zijn poëzie beter beoordeling, al was het maar omdat zij door tijdgenoten zozeer werd gewaardeerd en ‘typisch’ genoemd mag worden voor de periode 1840-1860.

Onder de verschillende typen poëzie die S.J. van den Bergh met toewijding beoefende, nemen de vertaalde gedichten een belangrijke plaats in. Een voorlopige ordening van de indrukwekkende hoeveelheid gedichten die hij her en der publiceerde, maakt het mogelijk onderscheid te maken tussen bijschriftenpoëzie (het dichterlijke ‘praatje bij een plaatje’, vooral beoefend in letterkundige almanakken), huiselijke of aandoenlijke poëzie (waarin de invloed van Tollens bespeurbaar is), vaderlandslievende en historische poëzie (onder invloed van Withuys, Bogaers en Van der Hoop Jr.), natuurgedichten, veelal met een godsdienstige achtergrond; ‘erotische’ poëzie, gedichten over het (Scheveningse) volksleven en gelegenheidsgedichten. Uit de vertaalde gedichten is volgens Huet ‘het aroma van het oorspronkelijke vervlogen’, maar zij zijn goed leesbaar en lenen zich uitstekend voor een vergelijking met het origineel, die kan dienen om een indruk te krijgen van Van den Berghs poëzie- en vertaalopvatting. Tegelijkertijd wordt zichtbaar wat de vertaler stilistisch mogelijk achtte in het (dichterlijke) Nederlands, ten behoeve van een adequate weergave van de oorspronkelijke tekst.

Van den Berghs loopbaan als dichterlijk vertaler begon met een Nederlandse

bewerking van Anakreons Oden: poëzie die niet rechtstreeks uit het Grieks, maar uit het Duits vertaald was. Ook De gevangene op den Kaukasus van Poesjkin bewerkte Van den Bergh naar een Duitse tussenvertaling.2 Verder vertaalde hij - wel rechtstreeks uit de oorspronkelijke taal - verscheidene Duitse dichters3 en Franse poëzie van Auguste Barbier en Alphonse de Lamartine. De meeste aandacht ging evenwel uit naar Engelse en Amerikaanse dichters: Longfellow, Byron, Thomas Moore en Alfred Tennyson. Van den Berghs vertalingen van hun poëzie worden hier nader onderzocht, in het geval van Longfellow met bijzondere aandacht voor de gebruikte versvormen. Alle vertalingen zijn zorgvuldig vergeleken met de originele gedichten. Bij deze vergelijkingen gaat het erom ‘procédés, normen en strategieën’ van vertalen op te sporen, waarbij speciaal wordt gelet op veranderingen, uitbreidingen en inkortingen.4 Hieruit kan immers worden afgeleid welke aanpassingen aan de Nederlandse dichterlijke taal, of aan de Nederlandse poëtische smaak noodzakelijk werden geacht.

Door De Gids gevolmachtigd als vertaler

In De Gids van november 1858 verscheen een opstel van Mr. A. Carpentier over ‘Longfellow's jongste gedicht’, The Courtship of Miles Standish. De bespreking eindigt met de wens: ‘moge Sam van den Bergh of een ander het vertalen!’ Deze wens was ingegeven door Carpentiers klaarblijkelijke ingenomenheid met de vertaling door S.J. van den Bergh en B.Ph. de Kanter van Evangeline uit 1856. In de voorrede van deze vertaling spreken deze bevriende Haagse dichters over de moeilijkheden waarvoor een overzetting van de dichtvorm van Longfellows vers hen stelde. Moesten zij de hexameters van het origineel verzaken en kiezen voor de alexandrijn, of zelfs voor vier- of vijfvoetige jamben? Toen zij hadden besloten ‘het gemakkelijke aan het meer karakteristieke op te offeren’ en een vertaling in hexameters te maken, waren zij gaandeweg in hun keuze gesterkt en, aan het eind van hun arbeid, tot het inzicht gekomen ‘dat het metrum, waarin het oorspronkelijk dichtstuk is gedacht, het eenige is, waar het in onze taal in moet worden terug gegeven’. Zij meenden het bewijs te hebben geleverd dat ‘ook het Hollandsch niet minder geschikt is om zich te voegen in de voetmaat der Ouden, en ook in deze beurtelings zoetvloeiend en krachtig te zijn’. Wat Longfellow gelukt was met ‘de veel minder buigzame Engelsche taal’, de toepassing van de dichtmaat van Grieken en Romeinen, was nu ook in het Nederlands beproefd, zodat thans de hexameter, tot dan toe maar weinig beoefend in ons land, niet langer het burgerrecht mocht worden ontzegd.

Van den Bergh en De Kanter waren voorbijgegaan aan Kinkers model van de ‘klassieke’ hexameter, ‘die voor Hollandsche ooren nog al vrij wat hards en knarsends te verduwen geeft’ en hadden zich liever gehouden aan de regel, opgesteld door Gerrit Hesselink in zijn verhandeling Hollandsche dichtmaat en prosodie toegepast op het rythmus en metrum der Ouden (Amsterdam 1808).5 In wat volgt wordt nagegaan

hoe die regel luidde, in hoeverre die afweek van het voorschrift van Kinker, en welke vrijheden ten aanzien van de toepassing van Hesselinks regel de dichters zich veroorloofden.

Van Miles Standish verscheen in 1859 een vertaling door C.S. Adama van Scheltema6, die Sam Jan van den Bergh, die zich immers, na Carpentiers oproep in zijn Gids-artikel, beschouwde als gevolmachtigd vertaler, niet ervan weerhield een eigen Nederlandse bewerking te maken: opnieuw niet in alexandrijnen, waarvoor Adama van Scheltema had gekozen, maar in hexameters. De vertaling wordt voorafgegaan door een gedicht, opgedragen ‘Aan mijn vriend B.Ph. de Kanter’, waarin S.J. van den Bergh de worstelstrijd tussen alexandrijn en hexameter bezingt. Van den Bergh, aanvankelijk pleitbezorger van de (rijmende) alexandrijn (zesvoetige jamben), had zich door De Kanter laten overhalen tot de (rijmloze) hexameter (‘de statige zesvoet’)7:

 
O nog heugt mij de tijd, waarin ik,
 
met spottenden glimlach,
 
Immer uw streven vergold, als ge,
 
met blakenden moed,
 
Plaats in de tale der vaderen
 
vroegt voor de lokkende maten,
 
Eens de verrukking des Grieks,
 
eens ook des Romers geneucht.
 
'k Hoor nog den heftigen strijd voor het Rijm,
 
door mij-zelven gestreden;
 
'k Voel nog het bloed in mijn hart
 
gloeien bij 't ernstige pleit;
 
'k Zie nog uw vonklenden blik
 
als ge u gorddet voor 't zangerig rijmloos;
 
'k Lees er nog in hoe uw ziel
 
deelde in d'onbloedigen kamp.
 
't Is me als zie ik uw jamben
 
nog krachtig en fier in 't gelid staan;
 
'k Hoor nog 't zesvoetige vaers,
 
waar gij het schoon van betoogt,
 
Daar ik d'Alexandrijn,
 
gebouwd door Da Costa, u schilder,
 
Of dien van Bilderdijk loof
 
waar hij zijn Segol ons maalt.
 
O 't was een kamp van genot, vol leering
 
en immer vol vriendschap,
 
Telkens hernieuwd met de kracht
 
die de overtuiging ons schenkt.
 
[...]
 
Later, betooverd door 't schoon
 
des zangers van Evangeline,
 
Waar hij het dulden ons maalt
 
van de beminnende vrouw,
 
Boog ik eerbiedig met u voor
 
den schoonsten der vormen van Hellas,
 
Toen we de Muze van 't West
 
hulden in 't Hollandsch gewaad.
 
Thands - verlokt door dien dichter,
 
dien held des gezangs aan d'Ohio,
 
Om hem te volgen in 't lied
 
dat er zijn glorie vermeêrt,
 
En op zijn snaren gezet
 
ter eer van de moedige Pelgrims,
 
Wie nog Amerika dankt
 
beide voor moed en geloof; -
 
Thands heb ik zijn Miles Standish
 
van Plymouth in statigen zesvoet
 
Nageschetst voor ons volk,
 
daartoe gespoord door den Gids,
 
En wordt mijn lied u gewijd,
 
omdat ge mijn meester geweest zijt,
 
Toen ik het schoon niet doorzag
 
van dees aanloklijke maat.
 
[...]

De Hollandse hexameter

De voorschriften die Kinker geeft voor het gebruik van de hexameter in de Nederlandse poëzie zijn buitengewoon gecompliceerd (en streng bovendien), omdat hij aan de toepassing van deze klassieke versmaat een ‘metrische prosodie’ ten grondslag legt, die voorziet in 27 klassen van lettergrepen, van kort tot zeer lang, ‘ter bepaling van de hoegrootheid der lettergrepen’.8 Deze classificatie van lettergrepen moet, in samenspel met de klemtonen die in de versregel vallen, bepalen of een woord(deel) past in het metrisch schema van de hexameter. Is het daarom al een heel gepuzzel om te bepalen of er sprake is van ‘zuivere dactylen’, nog meer problemen doen zich voor bij de bepaling van de spondeeën. Beide lettergrepen van de spondee moeten volgens Kinker even lang zijn: de spondee mag niet neigen naar jambe of trochee. Met deze strenge regel verwerpt Kinker de toepassing van de hexameter in de Duitse poëzie, waar dichters als Klopstock in de buigzaamheid van de Duitse taal een rechtvaardiging hadden gevonden om de ‘stroeve’ spondee te vervangen door een trochee, waardoor de hexameter vloeiender en natuurlijker klonk.9

Ook Hesselink is van mening dat de Duitse hexameters niet door de beugel kunnen. Zonder welomschreven prosodie is het onmogelijk te bepalen welke lettergrepen lang of kort zijn. Niet alleen de Duitse dichters, ook de Nederlandse vertalers van Klopstocks Messias, bezondigen zich daarom aan verwringing van de natuurlijke uitspraak van woorden, teneinde te voldoen aan de eisen van dactylus en spondee. Dezelfde lettergrepen die de ene keer kort zijn, moeten de volgende keer lang worden gemaakt. Om de Nederlandse navolging van de Duitse hexameter een halt toe te roepen, bestrijdt Hesselink de opvattingen over metriek van de Klopstock-vertalers C. Groeneveld en Mr. Johan Meerman.10 In een Narede tot de Nederduitsche vertaaling van Klopstock's Messias ('s Gravenhage: Gebroeders van Cleef, 1815), komt Johan Meerman terug op Hesselinks kritiek. Omdat Sam Jan van den Bergh weliswaar Hesselinks regels voor de hexameter tot uitgangspunt had genomen voor zijn vertaling van Longfellows Evangeline, maar diens bezwaren tegen Klopstocks versmaat niet deelde, is het interessant de discussie tussen Meerman en Hesselink aan een nader onderzoek te onderwerpen.11 Het gaat hier immers om een verschil van inzicht tussen een theoreticus en een vertaler, die, net als Van den Bergh, ervoor had gekozen de versmaat van het originele dichtstuk te handhaven. In het vervolg zal blijken dat deze keuze is ingegeven door de vertaalopvatting die Van den Bergh aanhing en die hij verdedigde tegen zijn vriend Jozef Alberdingk Thijm.

Hesselinks bezwaar tegen de willekeur waarmee Meerman lettergrepen lang of kort maakte, al naar gelang het uitkwam in het metrische schema van de hexameter, wordt door Meerman breedvoerig weerlegd. Hij zegt voor de hexameter geen andere vrijheid te verlangen dan de dichter altijd vergund was in de alexandrijn.12 Eerder waren jambische en trocheïsche versmaten ontworsteld aan de strenge voorschriften der Ouden, maar nu het erom ging de hexameter burgerrecht te verlenen

in de Nederlandse poëzie, stonden scherpslijpers als Kinker en Hesselink op: ‘nu beweert men, dat men zich aan alle hunne voorschriften van lang en kort, van quantiteit, van juist bepaalde tijdduuring der lettergreepen en voeten, onderwerpen moet: zonder zich meer, gelijk tot nu toe geschied is, met den regel des klemtoons hoofdzaakelijk te vergenoegen’.13 Hij drijft de zaak op de spits door zijn uitspraak dat het Nederlands eigenlijk geen zuivere trocheeën bezit. Het is daarom volstrekt vanzelfsprekend dat in de hexameter de dactylen afgewisseld mogen worden door trocheeën - of spondeeën zo men wil: de onderlinge verhouding tussen de lengte van de eerste en de tweede lettergreep is toch onbepaald, zolang de eerste maar lang is. Het verlies aan ‘quantiteit’ bij toepassing van een trochee in plaats van een spondee (de ‘waarde’ van een spondee is twee tellen), lost Meerman handig op: dan spreekt men de eerste lettergreep maar met ‘meerdere klem’ uit, zodat er een verhouding van anderhalf tot een half ontstaat, in plaats van één tot een half (zoals bij een gewone trochee).14 De bedenkingen die zijn geuit tegen de Duitse en Nederlandse hexameter, wegens het ontbreken van een prosodie waarin is vastgelegd welke lettergrepen kort en welke lang zijn, vindt Meerman uiteindelijk maar gezeur. De Nederlandse dichter heeft alleen te maken met de klemtoon, al moet hij zich soms wel rekenschap geven van de ‘duur’ van korte lettergrepen, ‘bezwaard met meerdere consonanten’:

Ik voor mij, na het herhaaldste en nauwkeurigste onderzoek, kan niet anders, zo men ooit in 't Nederduitsch eenen leesbaaren Hexàmeter te voorschijn brengen zal, dan de stipte navolging der Latijnsche regelen van lang en kort als volstrekt onaanneemelijk beschouwen, of ten eenenmaale geschikt om alle harmonie den bodem in te slaan; ja om, in plaats eener dichtmaat, slechts harde Prosa te leveren, en het leezen nog oneindig moeijelijker te maaken; en ik moet dus tevens den regel van den klemtoon als den eenigen beschouwen, die, even gelijk in den Alexandryn, voor onze taal berekend is. De Syllabe, op welke die klemtoon valt, bekoomt door den nadruk dien wij er aan geeven, door de rust die onze stem op dezelve neemt, de quantiteit eener lange. Over de andere, schoon met meerdere Consonanten bezwaard, vliegt dikwijls de stem zoo spoedig heen, dat wij ze nauwelijks bespeuren: doch het kiezen der Syllaben, waarin de minsten voorkomen, is buiten twijffel evenwel eene taak, die den Dichter opgelegd blijft.15

Door dit laatste toe te geven, aanvaardt Meerman alleen het uitgangspunt van Hesselinks prosodie: de observatie namelijk dat er behalve volstrekt lange en absoluut korte lettergrepen (respectievelijk zwaard, brand - weliswaar een korte klinker, maar een verlenging door twee consonanten -, graauw, klaauw, beest, en be, de, ge) een menigte lettergrepen bestaat die, afhankelijk van het aantal consonanten dat erin ligt opgesloten, langer of korter duren, maar altijd van ‘middelbare lengte’ zijn (bes, best, breed). De vijftien regels die Hesselink vervolgens opstelt om deze middenklasse te verdelen in langere en kortere lettergrepen16 - weliswaar een handzamer aantal regels dan Kinker had voorgesteld, maar nog steeds niet gemakkelijk toepasbaar -, zijn volgens Meerman nutteloos.

Sam Jan van den Bergh heeft, blijkens de voorrede bij zijn Evangeline-vertaling, gekozen voor een tussenoplossing. Hij week soms af van Hesselinks prosodie (‘het metrische stelsel’) ten gunste van de klemtoon in de alledaagse uitspraak (zodoende gehoor gevend aan het ‘sireengevlei’ van het ‘rythmische stelsel’), terwijl hij ook de vrijheid nam spondeeën af te wisselen met trocheeën, in navolging van Klopstock. De ‘vloeiendheid van het vaers’ was daarmee volgens de dichter gediend, niettegenstaande Hesselinks bezwaren. Woorden op -heid, zoals schoonheid en stoutheid had hij daarom niet opgevat als spondeeën, zoals Hesselink voorschreef, maar - overeenkomstig de dagelijkse uitspraak - als trocheeën. Ook woorden als herwaarts en derwaarts had hij niet als spondeeën, maar als trocheeën behandeld. Tenslotte had Van den Bergh gezondigd tegen de regel dat één woord nooit een afzonderlijke versvoet uitmaakt, door samenstellingen als grootvader, hoefijzer, trekvogel, vaderland, huishouding en overvloed wel degelijk als dactylen te beschouwen.17 Lettergrepen van ‘middelbare lengte’ heeft Van den Bergh hun ‘metrische waarde’ (lang of kort) toegekend, op grond van de behoefte aan een lange of korte lettergreep, ‘naar gelang van de plaats die zij in het vaers besloegen’: een beslissing die in overeenstemming is met de pragmatische aanpak van Meerman.18

In zijn voorrede gaf Sam Jan van den Bergh al aan dat hij in zijn vertaling liever had gekozen voor een juist woord of juiste uitdrukking dan een omschrijving ‘waarover de prozodie gejuicht, doch de poëzij getreurd zou hebben’. In hoeverre de aanhankelijkheid aan de versmaat van het origineel de dichter-vertaler in moeilijkheden bracht als hij het oorspronkelijke gedicht zo precies mogelijk wilde vertalen, blijkt uit vergelijking van enkele passages uit Evangeline en Miles Standish met de Engelse verzen. In het geval van Miles Standish kan de vertaling van Adama van Scheltema nog bij deze vergelijking betrokken worden.

Longfellow

De recensies van Adama van Scheltema's vertaling van Miles Standish in De Tijdspiegel (‘Dichter-Marteling’), Het Leeskabinet en De Vaderlandsche Letteroefeningen lijken Van den Bergh gelijk te geven: de vervanging van de hexameters door alexandrijnen was geen goede keus geweest.19 De ‘Duitse’ hexameters waarin S.J. van den Bergh en zijn dichtvriend B.Ph. de Kanter in 1856 Evangeline hadden vertaald, waren hun door de kritiek geredelijk toegestaan, omdat Longfellow deze versmaat zelf had gebruikt. Lublink Weddik, die de vertaalde Evangeline besprak in De Tijdspiegel, noemde deze overplanting (door Longfellow) van de Duitse hexameter van Klopstock, naar Amerika, een ‘Amerikaansch germanisme’, dat thans door de beide vertalers ‘op Nederlandschen bodem’ was aangeland.20

De inhoud van het gedicht kan als volgt worden weergegeven. Miles Standish is de aanvoerder (‘hopman’) van de Puriteinse volksplanting in Plymouth (Massachusetts), die zijn huisvriend John Alden opdraagt de lieftallige Priscilla te vra-

gen of zij met hem wil trouwen. Alden is evenwel zelf verliefd op het meisje. Tijdens het onderhoud dat hij met haar heeft, bepleit hij met kracht het aanzoek van zijn vriend, hoezeer hem dat ook verdriet. Priscilla wil niets van Miles Standish weten, maar geeft te kennen dat ze wel belangstelling heeft voor de boodschapper: ‘Wààrom vraagt ge toch niet voor u-zelf, John?’ John Alden raakt daarop geheel van de kook: hij meent dat hij zijn vriend verraden heeft. Miles Standish vindt dat ook: verbitterd trekt hij ten strijde tegen de Indianen, die de kolonie bedreigen. Intussen groeit langzaam de liefde tussen John Alden en Priscilla en als er bericht wordt dat de Puriteinse hopman in de strijd is overleden, besluiten de geliefden te trouwen. Op de bruiloft verschijnt Miles Standish, als uit de doden herrezen, in de kerk en verzoent zich met zijn vriend.

De bespreking van Miles Standish, vertaald door Adama van Scheltema, in De Tijdspiegel, is heel geschikt om, vanuit een contemporaine waardering, deze Nederlandse bewerking met die van Sam Jan van den Bergh te vergelijken. De criticus getroost zich namelijk veel moeite om, aan de hand van tekstfragmenten, uit te leggen waarom Adama van Scheltema als vertaler van poëzie een mislukkeling is: ‘Wie zich slechts een oogenblik de moeite der vergelijking met het Engelsch getroosten wil, zal terstond ontwaren, dat hem hier een doode opgezette vogel wordt in handen gespeeld voor den krachtigen, zangerigen woudbewoner, waaraan Amerika zoo gaarne het oor leent [...].’ De corresponderende fragmenten uit de vertaling van Van den Bergh laten het verschil in vertaalwijze duidelijk uitkomen.

De recensent laakt de ‘vrije overbrenging’ bijvoorbeeld van deze regels uit de vierde afdeling van Miles Standish (rechts de vertaling van Adama van Scheltema; onder het Engels de vertaling van Van den Bergh):

Adama van Scheltema:
Like an awakened conscience, the sea was moaning and tossing.
Beating remorseful and loud the mutable sands of the sea-shore.		 De zee was in dit uur een beeldnis van 't geweten,
Als 't door verwijt, berouw en smart van een gereten,
In 't hart des menschen als met stormwind woedt en brandt.

Van den Bergh:
 
Als een ontwakend geweten, zoo zwoegde de zee
 
en zoo kreet ze,
 
Daar ze met jagend gebrul en luid op het
 
siddrende strand sloeg.

De cursiveringen in het citaat van Adama van Scheltema zijn aangebracht door de recensent en moeten doen uitkomen ‘hoe [...] het schilderachtige opgeofferd is aan het gemak van het rijm [geweten / gereten], hoe de poëtische dictie voor flaauwheid en matheid wijkt’. Met dit laatste worden misschien de loci communes bedoeld,

die Adama van Scheltema overal heeft ingevlochten, waardoor lange uitbreidingen zijn ontstaan (of, in de woorden van de criticus van De Tijdspiegel: de vertaler heeft ‘de goede kost met lang nat overgoten’). Hier zijn die stoplappige uitdrukkingen gebruikt in een onzuivere beeldspraak: de zee is als het geweten dat verward wordt door tegenstrijdige gevoelens (‘verwijt, berouw en smart’), welke verwarring dan weer wordt vergeleken met een woelende en brandende stormwind die waait in een menselijk hart. Van den Bergh blijft veel dichter bij het Engels en bezondigt zich alleen (wegens het metrum) aan ‘het siddrende [mutable] strand’.

Een andere passage waaruit moet blijken dat in Scheltema's vertaling ‘niets van het plastische is overgebleven, niets van het diepe, uit een enkelen regel sprekend, behouden’, is die waarin John Aldens groeiende liefde, die telkens wordt afgeremd door zelfbeschuldiging, wordt vergeleken met een pelgrim die met boetvaardige pas (‘processie van Esternach’) Jeruzalem nadert:

Adama van Scheltema:
Thus as a pilgrim devout, who toward Jerusalem journeys,
Taking three steps in advance, and one reluctantly backward,
Urged by importunate zeal, and withheld by pangs of contrition;
Slowly but steadily onward, receding yet ever advancing,
Journeyed this Puritan youth to the Holy Land of his longings
Urged by the fervor of love, and withheld by remorseful misgivings.		 Gelijk men pelgrims, als zij opgaan met gebeden,
Drie schreden voorwaarts en dan één terug ziet treden,
Als teeken van verlangst en van boetvaardigheid,
Zoo kwam John Alden ook, door stille hoop gevleid,
Nu voor- dan rugwaarts gaand bij wisslend boezemprangen,
Steeds nader telkens weêr aan 't land van zijn verlangen.

Van den Bergh:
 
Zoo als een pelgrim vroom en gezet naar Jeruza-
 
lem heentrekt,
 
Daar hij drie stappen vooruit, en onwillig er één
 
achteruit doet,
 
Door zijn ijver gezweept en door boetende wroe-
 
ging weêrhouden,
 
Langzaam, immer toch voortgaand, wijkend, toch
 
immer vervordrend,
 
Reisde dees jongeling heen naar het heilige land
 
zijns verlangens,
 
Door zijn liefde gezweept en weêrhouden door 't
 
wroegend geweten.

De gemoedsgesteldheid van de beklemde vrijer wordt door Van den Bergh preciezer weergegeven, mede doordat hij de herhaling in de derde en zesde regel heeft overgenomen. Sommige regels, zoals de vierde, krijgen in Van den Berghs vertaling, door de trocheeën waarmee de kadans van de dactylen verstoord wordt, iets haperends, dat niet misstaat bij het omslachtige loopje. Maar niet overal heeft de vertaler het metrum onder controle: ‘vervordrend’ (in plaats van ‘vordrend’) moet een extra onbeklemtoonde lettergreep de versregel binnen smokkelen.

 

Evangeline speelt zich af in de voormalige Franse kolonie Acadië (thans New Brunswick en Nova Scotia), die in 1715 was overgenomen door de Engelsen. De inwoners van dit gebied werden door de nieuwe machthebbers van huis en haard verjaagd wegens hun sympathie voor de Fransen. De dag nadat de schone Evangeline zich verloofd heeft met de zoon van de smid, wordt hun dorp door de Engelsen ‘ethnisch gezuiverd’. De bevolking wordt op schepen gezet en het dorp in brand gestoken. Evangelines oude vader sterft van verdriet op het strand. Evangeline en Gabriël raken elkaar kwijt en zoeken elkaar gedurende de rest van hun leven, op tochten die hen kriskras door Noord-Amerika voeren. Uiteindelijk vindt Evangeline, die ziekenverzorgster is geworden in Philadelphia, haar geliefde terug in het hospitaal, waar hij overlijdt aan de pest.

De passage waarin de vuurzee wordt beschreven die Evangelines dorp verwoest, is illustratief voor Van den Berghs behandeling van het originele gedicht en zijn toepassing van de hexameter. Lang niet alle finesses van dit moeilijke fragment zijn juist weergeven: woordgroepen komen in een ander verband te staan (‘de kimmen’, ‘honderde gevels’), beschrijvingen worden vereenvoudigd (‘Columns of [...] smoke [...] were thrust through their folds and withdrawn’) of drastisch veranderd (de laatste regels). Van den Bergh verklapt ook eerder dan het Engelse origineel dat het om brand gaat (‘vuurgloed’; in het Engels is het dan nog ‘it’, dat naar ‘a light’ in de eerste regel verwijst). Opmerkelijk is de toegevoegde regel bij de martelaar (‘Die aan den moordstaak bidt, waarheen hij gesleept is door dweepzucht’). Het metrum is verantwoordelijk voor ‘honderdtal handen’ en de ‘ontkerkerde wind’:

Suddenly rose from the south a light, as in autumn the blood-red
Moon climbs the crystal walls of heaven, and o'er the horizon
Titan-like stretches its hundred hands upon mountain and meadow,
Seizing the rocks and the rivers, and piling huge shadows together.
Broader and ever broader it gleamed on the roofs of the village,		 Plotsling steeg in het zuiden een licht op, gelijk in den herfsttijd
Bloedig de maan uit de kimmen verrijst, en een Titan gelijkend,
Over gebergten en bosschen en weiden heur honderdtal handen
Strekt naar rots en rivier en tot één schaduw ze saamtast.
Breeder en breeder gloorde om de daken van 't dorpjen de vuurgloed,

Gleamed on the sky and the sea, and the ships that lay in the roadstead.
Columns of shining smoke uprose, and flashes of flame were
Thrust through their folds and withdrawn, like the quivering hands of a martyr.
Then as the wind seized the gleeds and the burning thatch, and, uplifting,
Whirl'd them aloft through the air, at once from a hundred house-tops
Started the sheeted smoke with flashes of flame intermingled.		 Glansde op de zee en de lucht en de schepen die wiegden voor 't anker.
Zuilen van rook verhieven, met flitsende vlammen verbonden,
Daar zich uit òp als waren 't de bevende handen eens martlaars,
Die aan den moordstaak bidt, waarheen hij gesleept is door dweepzucht.
En toen de ontkerkerde wind de sintels en brandende daken
Ronddreef wild door de lucht, van honderde gevels ze lichtend,
Trok de rook zich terug en heerschten de vlammen vrijmachtig.

Byron

Van den Berghs Byron-vertalingen: De Zeeroover en Lara, zijn uitvoerig bestudeerd door T. Popma in zijn studie Byron en het Byronisme in de Nederlandsche letterkunde (Amsterdam 1928).21 Popma's verzekering dat Van den Berghs vertalingen stijf en conventioneel zijn en povertjes afsteken bij de briljante verzen van Byron, getuigt van de Tachtiger-smaak die in 1928 een objectiever beoordeling van poëzie uit de eerste decennia van de negentiende eeuw belette. Interessant is wat hij opmerkt over de tegenstelling die werd gevoeld tussen de bedaagde, deugdzame poëzie van Lamartine, die Van den Bergh ook druk vertaalde, en de wild-romantische dichtkunst van Byron.22 De Nederlandsche Muzen-almanak (1837) bevat een gedicht van H.A. Spandaw, ‘Aan den Franschen dichter Alphonse de Lamartine’, waarin dit contrast wordt aangeduid; in dezelfde almanak van 1838 publiceerde Spandaw ‘Bijron en de Lamartine’ en komt ook Lamartines ‘De stervende dichter’ voor, vertaald door S.J. van den Bergh.23

Het is opvallend dat Van den Bergh in De Zeeroover ervoor gekozen heeft de vijfvoetige jamben van Byron af te wisselen met passages in dactylen. H. Pol, die de vertaling besprak voor De Gids24, veronderstelde dat de dichter deze keuze had gemaakt om te ontsnappen aan de eentonigheid van de vijfvoetige jamben. In het Engels voldoet deze versmaat, maar ze is ongeschikt voor het Nederlands, dat zoveel buigzamer is. De versificatie van de vertaler zou beter geslaagd zijn als hij deze ‘breidel’ had afgeworpen. Over het begin van het gedicht (het zeeroverslied), dat in dactylen is geschreven, zegt de criticus: ‘Het ongelukkigst is de Heer v.d.B. geweest in het dactylische metrum bij den aanhef. Waarom den voorslag (anacrusis) niet liever [kort] gelaten, dan [lang kort] genomen? Immers, bezat onze taal pyrrhichiën, dan zoude men, krachtens alle metrische regels, [kort kort] kun-

nen voorslaan, doch nu zijn wij genoodzaakt [lang kort] te gebruiken, hetwelk voorzeker zeer onrhythmisch klinkt.’ Als voorbeeld van wat hij bedoelt - één onbeklemtoonde lettergreep aan het begin van de versregel, die volgens het metrisch schema (dactylen) beklemtoond zou moeten beginnen - citeert Pol enkele regels van Tollens, waaronder: ‘Niet steeds is de liefde bestendig van duur’. Deze voorslag (bij Van den Berg twéé lettergrepen (lang-kort), als we Pol mogen geloven) is er waarschijnlijk voor verantwoordelijk dat Pol de regels uit de aanhef interpreteert als dactylen, maar Popma25 als (viervoetige) anapesten:

 
Over 't effene vlak van den blaauwenden vloed,
 
Met gedachten zoo grensloos als vrij van gemoed,
 
Overzien wy ons rijk en beschouwenwe ons huis,
 
Waar het koeltjen ons draag' en het golfjen slechts bruisch'.

Ook J.A. Alberdingk Thijm, die druk correspondeerde met Sam Jan van den Bergh, bespreekt in zijn brief van 7 juli 1843, waarin hij De Zeeroover beoordeelt, vooral metrische kwesties: onbeklemtoonde woorden die om wille van het metrum lang gemaakt moeten worden, enz. Maar hij gaat ook in op de vertaalopvatting van Van den Bergh, waarmee hij niet instemt:

Het is een fraaie vertaling; recht geschikt om wie Byron verstaat de lektuur in 't Engelsch gemaklijker te maken, en voor wie geen Engelsch kent van veel waarde. Als ik ook niet sympathizeer met Chateaubriands vertaalmethode (welke eenigzins, maar toch veel gemitigeerd, door u in uitoefening gebracht wordt) dan is het niet zoo zeer om dat ik de soort afkeur, dan wel om dat alle vertalen mij water in een mand scheppen schijnt, en ik daarom meer houd van navolgen, al krijgt de lezer dan ook, in plaats van iets zeer goed Engelsch, iets uitmuntend Hollandsch. Wat is het den lezer ook eigenlijk nut, dat hij Byron met zijne gebreken kennen leere - als wij, in plaats van dien Byron, een beteren en meer Hollandschen kunnen geven?

In dit brieffragment verwijst Thijm naar een eerdere uiteenzetting over zijn ideeën aangaande vertalingen, in een brief aan Sam Jan van den Bergh van 8 februari 1843. Nadat hij al enkele keren door Van den Bergh was aangespoord zijn vertaalopvatting nu eens te openbaren, waarop hij tot dan toe slechts besmuikte toespelingen had gemaakt, pakte Thijm in de genoemde brief uit met een verhandeling waarin hij een principieel meningsverschil tussen hemzelf en Van den Bergh construeerde:

Mijn eerste grondregel daarin is deze: Laat den vreemdeling spreken, als of hij een Hollander was; wat in de vreemde taal voegt, voegt niet in de onze. De vreemden hebben eene andere wijs van denken en bevatten en het zij men een stukjen geheel op Hollandschen bodem overbrengt of niet - men moet voorzichtig zijn, met wat andere natiën eigen en natuurlijk is, en ons vreemd, ongepast, soms walglijk voorkomt. Chateaubriand is ùw manier toegedaan: la traduction
interlinéaire serait le moins imparfaite26; maar moet men dan ook how do you do met hoe doet gij doen vertalen? De impressie, die de vreemde dichter op zijn landgenoten maakt, moeten wij op de Hollanders maken. Weet de vreemde lezer, wat de vreemde auteur met dit of dat woord bedoeld heeft, en weet de Hollander niet wat wij er meê meenen, dan moeten wij, door een omschrijving of andere hulpmiddelen, den lezer op de hoogte brengen. Vraag aan een Engelschman naar Milton - hij zal u zeggen, dat Milton, zeer verstaanbaar, goed en gebruikelijk Engelsch geschreven heeft. Vraag aan een Franschman naar den Paradis perdu van Chateaubriand, hij zal u zeggen, dat het slecht, vreemd, onverstaanbaar Fransch is. Wil men, als kuriositeit, staaltjens van de konstruktie der vreemde talen, of zeggingswijzen geven, of van de gewoonte der vreemden, om zekere woorden en wendingen, in hun dicht, toe te laten - 't is wel! maar dan moet men niet vergen, dat dit voor den Hollander zal wezen, wat het natuurlijke en landeigene voor den medevreemdeling des dichters is. [...]
Vertalen (dat is bij mij een zekere waarheid) kan bij geen menschelijk vermogen gedaan worden: zich inspireeren bij den vreemden poëet, en dan in de taal en den stijl, die ons eigen zijn, nazingen, is het al: in dat opzicht ben ik het geheel met Bilderdijk eens. Men begint reeds, zoodra men vertaalt, een der hoofdeigenschappen des vreemden gedichts te verliezen, de melodie, de gelaatstrekken, die tot het geheel van het uitheemsche kind even goed behooren als zijn ziel. Daar moet men iets anders voor in de plaats geven: de melodie zijner eigene taal; en, zooals Chateaubriand, den geheel uit het oog te verliezen, om in uiterlijkheden eene over éen komst na te jagen, die toch maar ingebeeld is, acht ik onraadzaam. Dat hebt gij wel nimmer gedaan, maar het denkbeeld van 't voortreffelijke der getrouwheid verleidt er al licht toe.

Op 12 februari 1843 reageerde Van den Bergh als volgt op deze stellingname:

Over 't vertalen ben ik 't gedeeltelijk met u eens - maar mag men met alle stukken zóó handelen? Ik hel wel wat tot Chateaubriands gevoelen over maar ik stem u toe dat het, als men geen plan heeft om den oorspronkelijken schrijver in alles terug te geven, men zooveel mogelijk verhollandiseren moet: ik houd dit echter voor een erg moeielijk werk en ik ben op dat punt lang na geen Bilderdijk.

Thijm noemt hier Chateaubriand als de pleitbezorger van de door Van den Bergh aangehangen vertaalopvatting, terwijl hij zichzelf beroept op Bilderdijk - voor Thijm een autoriteit op velerlei gebied - die een vertaling bepleitte die in een losse, aangename stijl, de ‘genie’ van het oorspronkelijk bewaart en dezelfde uitwerking op de lezer nastreeft.27 Als men Thijms met veel aplomb verkondigde verschil in opvatting tussen hemzelf en Van den Bergh al een bijdrage aan een discussie mag noemen - Van den Bergh reageerde weinig op zijn uitlatingen - dan is het een discussie in de traditie van de tegenstelling tussen de interpretatio- en de imitatio-aanhangers.28 Maar het is zeker waar dat Van den Bergh zijn best deed zo weinig mogelijk aan de dichtregels van Byron te veranderen. Dit in tegenstelling tot Beets, die niet schroomde in zijn Byron-vertalingen aanstootgevend geachte passages te verzachten.29

Moore

De ‘eastern romance’ Lalla Rookh (1817) van de Ierse dichter Thomas Moore (1779-1852) wordt in de eerste decennia van de negentiende eeuw in Nederland met bewondering gelezen en fragmenten eruit worden vertaald. Lalla Rookh is een raamvertelling (in proza), met de volgende (poëtische) onderdelen: ‘The veiled prophet of Khorassan’, ‘Paradise and the Peri’, ‘The fire-worshippers’ en ‘The light of the haram’. J.J.L. ten Kate vertaalde ‘Het Paradijs en de Peri’; S.J. van den Bergh en Adriaan van der Hoop Jr. ‘Het licht van den harem’.30 Dat ‘licht’ is de schone Nourmahal, aan wie Selim, de zoon van Akbar, zijn hart heeft verloren. Maar als iedereen in het dal van Kashmir zich opmaakt om het feest van de rozen te vieren, hebben Selim en Nourmahal ruzie. Het verdrietige meisje vraagt daarom Namouna, die over bijzondere gaven beschikt, voor haar een bloemenkrans te vlechten van uitgelezen kruiden, die een Peri zal aanlokken, ‘een geest wiens ziel is saamgesteld / Uit bloesemgeur en minnezuchten’. De geest schenkt het meisje een ‘wonder-luit’ en een goddelijk stemgeluid, om daarmee Selims verliefdheid opnieuw te doen ontbranden. Nourmahal mengt zich gesluierd onder de zangeressen op Selims feest. Nadat een Georgisch meisje voor de prins de geneuchten van de aardse liefde heeft bezongen, valt Nourmahal in met een lied waarin zij de trouwe liefde roemt en Selim uitnodigt met haar door de wereld te gaan. De prins raakt diep ontroerd door deze zang en sluit Nourmahal in zijn armen.

Er bestaan opmerkelijke verschillen tussen Het licht van den harem door S.J. van den Bergh en het ‘nagelaten dichtstuk’ met dezelfde titel, uit het Engels overgebracht door A. van der Hoop Jr. en gepubliceerd in het jaarboekje Aurora voor 1843. Van den Bergh volgt nauwgezet het oorspronkelijke gedicht en verklaart bijzonderheden uit het oriëntaalse decor en toespelingen op oosterse bloemen, vogels en attributen in ‘aanteekeningen’; Van der Hoop daarentegen laat weg wat te veel uitleg vergt. Van der Hoop is bovendien preutser: de zinnelijke, oosterse atmosfeer, met een beschrijving van ontwakende haremmeisjes in de namiddag, of erotische toespelingen, is in zijn vertaling ‘gezuiverd’. Nourmahals zang, de voortzetting van het erotische lied van de Georgische schone, krijgt bij Van der Hoop bovendien een moralistisch bijgeluid, ‘dat den wulpschen vreugdetoon / Van 't vorig lied beschaamt’: haar lofzang op de standvastige liefde van het minnend paar, eindigt bij Van den Bergh met de regels: ‘En indien er een Eden mag bloeien op aard, / Het is hier, het is hier!’ (‘And, oh! if there be an Elysium on earth, / It is this, it is this’); bij Van der Hoop wordt dat: ‘Ach, bloeit er een Eden op aarde, / Getrouwheid-alleen geeft het waarde!’

Deze (en andere) verschillen blijken bij een vergelijking van de openingspassage van het gedicht, waarin de schoonheden van het dal van Kashmir worden beschreven bij zonsondergang, bij maanlicht en bij dageraad:

Wie heeft nooit van het dal van Cashmire vernomen,
Met zijn rozen, de schoonste waar 't bietjen op aast,
Met zijn tempels en grotten en schittrende stroomen,
Schoon als 't liefdevol oog, dat zijn golfjen weêrkaatst?		 Who has not heard of the Vale of Cashmere,
With its roses the brightest that earth ever gave,
Its temples, and grottoes, and fountains as clear
As the love-lighted eyes that hang over their wave?
 
ô Beschouw 't, als de zonne, met luchtig gewiegel,
Nog den zeeplas verguldt, eerze 't Westen verlaat,
Als een blozende bruid, die des nachts op heur spiegel
Nog vertoevend een blik werpt, alvorensze gaat.
Als de tempels weêrschittren door 't loof, datze omhult,
En de heilige plechtigheid ieder vervult;
Als de beden harmonisch in 't heiligdom zwellen;
Als de Priester de geuren van 't wierookvat strooit,
En er hier by het outer een gordel van bellen
Luide klinkt om 't gewaad, dat den danser omplooit.
Of beschouw het by nacht, als de maan van den trans
En paleizen en gaarden bestraalt met heur glans,
Wen, als 't vallen van starren, de waterval blinkt,
En het nachtegaallied, dat langs 't eiland weêrklinkt,
Wordt verwisseld met lachjens en echoos der voeten,
Uit het schemerend pad, waar zich minnende' ontmoeten.
Of beschouw het des morgens, als 't zonlicht, vol pracht,
Nieuwe wondren ontbloot en van luister doet gloren,
En fonteinen en koepels er wekt uit de nacht,
Als waar juist er een elk uit de zonne geboren;
Als de Geest van den geur met den morgen herleeft,
En zijn Harem van bloemen zacht-dartlend ontvliegt,
Wen de wind als een minnaar om 't espenloof zweeft,
Tot het trilt als de golf, waar zich 't koeltjen op wiegt.
Als het Oosten zoo gloeit als de hope onzer jeugd,
En de dag, die zijn purpre banier heeft ontvouwd,
Door het Bergportaal schijnt, dat, weêrschittrend van goud,
Zich ontsluit voor dit dal, 's Warelds zegen en vreugd.		 Oh! to see it at sunset, - when warm o'er the Lake
Its splendour at parting a summer eve throws
Like a bride, full of blushes, when ling'ring to take
A last look of her mirror at night ere she goes! -
When the shrines through the foliage are gleaming half shown,
And each hallows the hour by some rites of his own.
Here the music of pray'r from a minaret swells,
Here the Magian his urn, full of perfume is swinging,
And here, at the altar, a zone of sweet bells
Round the waist of some fair Indian dancer is ringing.
Or to see it by moonlight, - when mellowly shines
The light o'er its palaces, gardens, and shrines;
When the water-falls gleam, like a quick fall of stars,
And the nightingale's hymn from the Isle of Chenars
Is broken by laughs and light echoes of feet
From the cool, shining walks where the young people meet, -
Or at morn, when the magic of daylight awakes
A new wonder each minute, as slowly it breaks,
Hills, cupolas, fountains, call'd forth every one
Out of darkness, as if but just born of the Sun.
When the Spirit of Fragrance is up with the day,
From his Haram of night-flowers stealing away;
And the wind, full of wantonness, woos like a lover
The young aspen-trees, till they tremble all over.
When the East is as warm as the light of first hopes,
And Day, with his banner of radiance unfurl'd,
Shines in through the mountainous portal that opes,
Sublime, from that Valley of bliss to the world!

Van der Hoop Jr.
Wie heeft van Cashmires vallei nooit gehoord,
Van haar rozen, de schoonsten op aarde,
Haar tempels en grotten met bloemen omboord,
Haar wateren, ruischend met lieflijk akkoord
En klaar als 't kristal, dat in d'oogappel gloort
Der maagd, die er gloeiend op staarde?		 Ze is schoon die vallei, als de lieflijke glans
Der maan, met zijn mollige stralen, den trans
Van slot en paleizen met zilverstof tooit,
Of goud in 't kristal van den waterval strooit,
Als 't nachtegaallied, dat den maneschijn groet,
Moet zwijgen voor 't zingen der vrolijke jeugd,
Die, dartlend en hupplend met windsnellen voet,
In 't balsemrijk lover zich wijdt aan de vreugd.
 
Ze is schoon die vallei: - als de dalende zon
Haar beeld laat weêrkaatsen in daauwdrup en bron,
Der jonkvrouw gelijk, die het gloeiend gezicht
Vóór 't luiken der oogen naar 't spiegelglas richt;
Dan blinkt de moskee, met haar wanden van hout,
Door 't wieglende lover als zilver en goud,
De bidklepper dreunt langs de heuvelen heen,
En roept Allah's kroost ten gebede byeen,
Terwijl aan het lagere deel der vallei
De toovnaar in klemmende vingeren
Het wierookvat walmend laat slingeren,
Of verder, voor 't oog van der jonglingen rei,
De danser de klokjens doet klinken,
Die cierlijk aan 't dansgewaad blinken.		 Ze is schoon die vallei, als de morgen, ontwaakt,
Glimlachend de banden der duisternis slaakt,
En wondren op wondren verwekt voor het oog;
Wen 't zonlicht, ontvlamd aan den lichtblaauwen boog,
Paleizen, fonteinen, gebergten en dal
Weêr dagvaart, als waar' zy meestres van 't heelal,
En de Engel der geuren, door 't daauwvocht gebaad,
Zijn bloeiende Harem, de moschroos verlaat.
Als de uchtendwind, warsch van de vadsige rust,
De zijdene bladen der berkenroos kust.
Maar eerst als het Oosten de lichtvaan ontvouwt
En 't dragen des standerts den middag vertrouwt,
Dan eerst voegt aan 't dal van Cashmire de kroon
Der schepping, als 't Eden van frischheid en schoon.

Beide vertalingen kennen - net als het Engelse gedicht - een afwisseling van viervoetige jamben, met fragmenten in viervoetige anapesten, maar Van der Hoop volgt niet de wisselingen in het origineel. Hij heeft zich ook forse ingrepen in de tekst veroorloofd: de toespraak van de Seraf (of Peri), ‘die, naar 't schijnt, bestaat / Uit licht en harpmuzyk’, ontbreekt bij Van der Hoop, die meteen opstoomt naar het avondlijke tuinfeest van Selim, waar Nourmahal haar geliefde verleidt met zang en muziek. Zijn vertaling is over het algemeen veel vrijer, en getuigt soms van onbegrip, zoals blijkt uit onderstaande zomer-/herfstmetafoor:

Daar 's een schoonheid, die nimmer veranderen mag,
Als de zonnige loop van een zomerschen dag,
Altijd schijnend en nimmer door schaduw verzacht,
Tot de min valt in slaap, door eenzelvige pracht.
ô Dus was niet de schoonheid, neen, niets van dit al,		 There's a beauty, for ever unchangingly bright,
Like the long, sunny lapse of a summer-day's light,
Shining on, shining on, by no shadow made tender,
Till Love falls asleep in its sameness of splendour.
This was not the beauty - oh, nothing like this,

Dat zoo'n tooverglans gaf aan die schoonste van 't dal;
Maar die lieflijkheid steeds in beweging, die speelt
Als het licht, aan een schaâuwrijken herfstdag bedeeld,
Nu eens hier en dan daar, schenkend gloed, waarze zweeft,
Van den mond tot de kaak, van de kaak tot aan de oogen,
Nu eens schittrend van licht, dan van mist overtogen,
Als de droom, die een Heilge van 't hemelrijk heeft.		 That to young Nourmahal gave such magic of bliss!
But that loveliness, ever in motion, which plays
Like the light upon autumn's soft shadowy days,
Now here and now there, giving warmth as it flies
From the lip to the cheek, from the cheek to the eyes;
Now melting in mist and now breaking in gleams,
Like the glimpses a saint hath of Heav'n in his dreams.

Van der Hoop Jr.
 
Het zonlicht gelijk, dat ondoofbaar van gloed
 
By zomerdag de oogen dof schemeren doet,
 
Zoo is er een schoonheid, die hem, die haar mint,
 
Betoovrend bestraalt, maar ook kluistert en
 
blindt.
 
Die schoonheid was 't deel niet van Selims vrien-
 
din,
 
Neen, 't was die bevallige zoetheid van zin,
 
Die 't hart van den minnaar verwarmende boeit:
 
De herfstzon gelijk, die op 't palmenbosch gloeit,
 
Maar vaak, door de schaaûw van een wolkjen
 
bedekt,
 
Aan 't donkergroen lover haar schijnsel onttrekt;
 
Die schoonheid, die somtijds zich schuchter ver-
 
bergt,
 
Door schijnbare koelheid den liefdegloed tergt,
 
Maar eindlijk, bezweken voor 's minnaars geweld,
 
In tranen en tedere kussen versmelt;
 
Hem voorsmaak verschaft van een hoogere
 
vreugd,
 
Als 't droomen van 't Eden den vroome verheugt.

Tennyson

Kort na zijn overlijden in 1868 verscheen Van den Berghs vertaling van Henoch Arden31, een boek dat in 1887 nog een tweede druk beleefde. Tennysons beroemde

vertelling van de doodgewaande echtgenoot die van de zee terugkeert, maar zijn plaats in het gezin ziet ingenomen door zijn jeugdvriend, voor het eerst gepubliceerd in 1864, werd in de negentiende eeuw ook nog vertaald door J.L. Wertheim (1882) en Isaäc Esser (1897).32 Hun vertalingen zijn geschreven in rijmloze, vijfvoetige jamben. Uit een vergelijking tussen Van den Berghs gedicht en de twee latere Nederlandse bewerkingen blijkt niet alleen een verschillende vertaalopvatting, maar ook dat tussen 1869, 1882 en 1897 de dichterlijke taal onmiskenbaar een versobering heeft ondergaan. De herdruk van Van den Berghs vertaling in 1887 moet beslist ouderwets hebben aangedaan. In het onderstaande is de aandacht gevestigd op Van den Berghs bewerking van het Engelse gedicht: fragmenten uit de vertalingen van Wertheim en Esser dienen alleen om de genoemde verschillen te illustreren.

 

De eenvoud van Tennysons verzen33 lijkt de Nederlandse bewerker niet te voldoen: veelvuldig zoekt hij naar verdichterlijking van de al te sobere Engelse uitdrukkingen. De meest in het oog lopende aanpassing aan de heersende poëtische smaak is de toepassing van het rijm, dat soms vreemd afsteekt bij de ‘blank verses’ van Tennyson. Dichterlijke uitweidingen veroorlooft de vertaler zich vooral in passages die gaan over huiselijkheid en huwelijksgeluk, terwijl bijvoorbeeld de morele bepaling van Philips gedrag, die uit vriendschap en hartelijkheid handelt, maar ook minder nobele beweegredenen heeft om zich aan Annie op te dringen, wat verwaarloosd wordt (‘At which, as with a kind anger in him, / “The ship was lost” he said “the ship was lost”’, vertaald als: ‘Waarop hij zuchtte smartlijk aangedaan / 't Schip is vergaan, helaas! het is vergaan.’). Des te verrassender is een moralistische interpretatie die zeer wel te vermijden was geweest, aan het eind van het gedicht. Als Henoch na zijn jarenlange afwezigheid zijn vrouw, Philip en kinderen bespiedt, dreigt hem een kreet te ontsnappen, ‘Die dat geluk eensklaps had kunnen storen / Als 't oordeel dat den zondaar dringt in de ooren’ (‘like the blast of doom’).

Een ander soort uitbreiding in de Nederlandse vertaling wordt veroorzaakt door de behoefte handelingen, gedachten en gevoelens explicieter te maken, uit te leggen of te interpreteren. Opnieuw lijkt de vertaler geen genoegen te nemen met de soberheid van Tennyson. Als Philip er niet bij kan zijn als de jeugd uit het stadje hazelnoten gaat rapen, geeft Tennyson tussen haakjes de reden: ‘(His father lying sick and needing him)’; Van den Bergh verschaft duidelijkheid omtrent aard van de verpleging: ‘Zijn vader had den jongling noodig, want / Krank was hij en gesteld op Philips praat’ - een taak die hoogstnoodzakelijk was wegens het rijm ‘[...] Philip kwam wat laat’.

Het rijm stelt vaker zijn eisen: stoplapperige toevoegingen als ‘Beproefd werd zijn geduld en trouw met eenen, / Tot andermaal een half jaar was verdwenen’, of ‘Zweert ge op den Bijbel, die daar ginds staat (vanwege ‘“Dood!” riep het goede schepsel, “welk een praat!”’), of ‘Zijn wederkomst ten verren landen uit, / Zijn wederzien van Annie, zijn besluit’. Een opsomming van alles wat Henoch mist van

zijn geboortestreek als hij alleen op zijn eiland is, wordt bekort door rijmdwang en de onmogelijkheid om telkens kernachtig (én in hexameters) weer te geven wat er bedoeld wordt. Een ‘peacock-yewtree’ maakt dan weinig kans: eerder omslachtig vertaald als ‘de iepenboom [die], geschoren en gesnoeid / Den vreemden vorm eens paauws had aangenomen’:

Zijn kindren, hun gesnap, zijn lieve vrouw,
Zijn kleine woning, de opwaartsgaande weg,
De molen, 't eenzaam adelijk gebouw,
Zijn paard, zijn boot, de dichte taxisheg,
De duinen, waarom najaarsneevlen waren,
Het zacht geloei van 't huiswaart keerend vee,
De zoete geur der afgevallen blâren,
En 't dof geluid der vaalgekleurde zee.		 The babes, their babble, Annie, the small house,
The climbing street, the mill, the leafy lanes,
The peacock-yewtree and the lonely Hall,
The horse he drove, the boat he sold, the chill
November dawns and dewy-glooming downs,
The gentle shower, the smell of dying leaves,
And the low moan of leaden-color'd seas.

Wertheim Soera Rana
Zijn kind'ren, hun gekeuvel, Annie, 't huis,
De steile straat, den molen, 't lomm'rijk bosch,
Het vergelegen slot en de iepenlaan,
Zijn schimmel en de boot, door hem verkocht,
De kille morgens in November, 't grauw
En vochtig duin, de milde regenbui,
De geuren van het welkend loover, en
De weeklacht des loodkleur'gen oceaans.		 [...] de kinderkens,
Hun snappen, Annie, en het kleine huis,
De steile straat, den molen, 't lommerloof,
De' als pauw gesnoeiden ijf en 't eenzaam Slot,
't Paard dat hij dreef, de boot die hij verkocht,
't Kil uchtendkrieken in November, 't duin,
Nog scheemrend in den dauw, stil regenweêr,
Den reuk van dorrend blad, en 't zacht geklaag
Van een loodkleurge zee.

In menige passage is van al deze typen uitbreidingen een ratjetoe gemaakt, naar de dichterlijke smaak van dat moment:

En, zacht de hand aan 't wiegjen slaande, sprak
Hij teêr: ‘dit schaap, zoo sukkelend en zwak -
Ik heb er hem te liever om. God zegen’
Ons jongste ventjen, nu en t'allen tijd.
Wanneer ik van mijn reis terug ben, rijdt
Hij zeker op de kniën van zijn vaârtjen,
Als eens onze oudste jongen, dapper paardtjen.
'k Verhaal hem dan gedurig voor en na
Van wat ik zag aan verre vreemde stranden,
En doe van pret hem klappen in de handen. -		 Then lightly rocking baby's cradle ‘and he,
This pretty, puny, weakly little one, -
Nay - for I love him all the better for it -
God bless him, he shall sit upon my knees
And I will tell him tales of foreign parts,
And make him merry, when I come home again.

Wertheim Soera Rana
En,’ ging hij voort, terwijl zijn hand de wieg
Des kleinen zachtkens op en neêr bewoog,
‘En wat dat zieklijk bloedje daar betreft...
Wat zeg ik? 'k heb er hem te liever om.
Wanneer ik t'huis kom, rijdt hij op mijn knie,
En ik verhaal hem dan van Oost en West,
En van de vreemde landen, die 'k bezocht,
Totdat hij vriend'lijk lacht. [...]		 En luchtig schomm'lende aan zijn zuiglings wieg:
‘En hij, dit lief, dit teêr en zwaklijk ding,
‘Want 'k heb het kind er slechts te liever om,
‘God zegen’ hem, hij zit eens op mijn knie,
‘En 'k doe verhalen hem van 't vreemde land,
‘En maak hem vroolijk, als ik huiswaarts keer.

Van den Bergh mist betekenisvolle herhalingen, zoals de beschrijving van de plaats (‘waar 't sluikend bosch daalt naar den heuvelrand’) waar Philip als jongen Annie en Henoch in innig samenzijn bespiedde en besefte dat zijn kans op geluk verkeken was: ‘Just where the prone edge of the wood began / To feather toward the hollow’. Op dezelfde plek, ‘waar naar den heuvelrand / Het slinkend boschjen afloopt’, maakt Philip zeventien jaar later de geschiedenis ongedaan door Annie ten huwelijk te vragen. Het herhaald gebeier van de kerkklokken, bij gelegenheid van Annies beide huwelijken, is wel opgemerkt: lijkt de eerste keer de vertaling: ‘Dus trouwden zij en bij hun echtverbond / Klonk vrolijk klokgeklep het stadjen rond’, wat overdadig voor ‘So these were wed, and merrily rang the bells’, de tweede keer passen deze beide Nederlandse versregels goed bij de gevarieerde herhaling in het origineel: ‘So these were wed and merrily rang the bells, / Merrily rang the bells and they were wed’.

Soms verongelukken vergelijkingen: ‘Him, like the working bee in blossom-dust, / Blanch'd with his mill, they found’ wordt dan: ‘maar hij / Was wit van meel bestoven als de bij, / En kon toch zóó niet meêgaan op hun beê’. De laatste versregel is toegevoegd, als verklaring van de aanvankelijke onwilligheid van Philip om met de kinderen mee te gaan. Een pijnlijk mislukte beeldspraak kan worden aangetroffen in de beschrijving van Henochs heimelijke bezoek aan het huis waar Philip, zijn vrouw en de kinderen wonen. Het licht dat uit de ramen naar buiten schijnt, verleidt hem een blik naar binnen te werpen, waar hij getuige zou zijn van hun huiselijk geluk: ‘De zachte gloed van een gezellig licht / Blonk nu uit Philips huis hem in 't gezicht, / Zoo als het licht der baak den zeemeeuw doet, / Totdat hij zich op 't glas te bersten stoot / En 't zwervend leven eindigt in den dood.’ (‘By and by / The ruddy square of comfortable light, / Far-blazing from the rear of Philip's house, / Allured him, as the beacon-blaze allures / The bird of passage, till he madly strikes / Against it, and beats out his weary life.’)34

Tot besluit: oorspronkelijke en vertaalde poëzie

Sam Jan van den Bergh heeft nooit hexameters gebruikt voor zijn oorspronkelijke, verhalende gedichten. Wat men in zijn poëzie wel vindt, is de afwisseling van metra zoals die voorkwam in de vertalingen van Byron en Moore, waarschijnlijk opnieuw om de eentonigheid van de jamben te doorbreken. In Trudesinde (1842) zorgt het lied van een dichterlijke harpist, in zevenvoetige trocheeën, ervoor dat de lezer even mag uitrusten van de viervoetige jamben. De eerste strofe luidt als volgt:

 
Wat de zon is voor het aardrijk, is de vreugde voor 't gemoed;
 
Daarom throone ze in dees wanden, zette ze ieder 't harte in gloed;
 
Gaat de zonne schuil in wolken, de aard wordt dan in rouw gehuld,
 
En wanneer de vreugd voorby ging, wordt de borst met smart vervuld.

Deze versvom kan misschien het best beschreven worden als ‘tweeledige langverzen, zamengesteld uit twee trochaïsche verzen, één van vier en één van drie voeten, maar waarvan ten minsten het laatste op een staande cadenz uitgaat’.35 Deze zevenvoetige maat heeft ‘een aanmerkelijke pauze’ in het midden van de versregel, in Trudesinde aangegeven met een grote spatie. Dat Van den Bergh niet terugschrok voor proefnemingen met het metrum, blijkt uit het tweede deel van de tweede regel uit het aangehaalde fragment, waar de trocheeën zijn vervangen voor dactylen.

 

Wie meent dat de vertaalde poëzie van S.J. van den Bergh soms duister en gezocht is, vol gekunstelde samenstellingen en eigenaardige woorden die alleen optreden om te voldoen aan metrum of rijm, kan dezelfde verschijnselen waarnemen in zijn oorspronkelijke poëzie - en die van vele tijdgenoten. En wie van oordeel is dat de vertaalde hexameters niet loepzuiver zijn, kan vaststellen dat de voor het Nederlands zoveel ‘natuurlijker’ geachte jamben de dichter soms ook een stok tussen de benen staken. Maar dat neemt niet weg dat de vertaalde gedichten van Van den Bergh - want daartoe hebben we ons hier bepaald - menigmaal onze bewondering afdwingen: door hun ‘zangerigheid’, maar ook door de vindingrijkheid waarmee de dichter, zonder diepgaande kennis van het Engels en met gebruikmaking van bescheiden hulpmiddelen36, lastige vertaalproblemen oploste. Meer nog dan op een precieze weergave van het oorspronkelijke dichtstuk was de aandacht van de dichtende vertaler gevestigd op de eisen van het gekozen metrum; een keuze die op zichzelf een principiële uitspraak impliceerde over de verhouding tussen het Nederlands en de vreemde taal in kwestie, meer in het bijzonder over de prosodische eigenaardigheden van beide talen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs