Nederlandse Letterkunde. Jaargang 8

[p. 281]

[2003/4]

Religieuze en maatschappelijke factoren bij middeleeuwse tekst-productie
De Franse en Nederlandse Historiebijbel in de veertiende eeuw
Mikel M. Kors

1. Inleiding

Het esthetisch begrip van ‘literatuur als kunst’ is voor de studie van de Middelnederlandse letterkunde eerder een hinderpaal dan een hulpmiddel. In de mediëvistiek is het daarom gebruik om alle geschriften - ambtelijke bescheiden uitgezonderd - tot de literatuur te rekenen. We hebben in dat geval eerder met teksten van doen dan met letterkunde in de moderne zin van het woord. In de praktijk wordt onze lectuur en geschiedschrijving van deze letterkunde wel degelijk door allerlei (impliciete) esthetische waardeoordelen gestuurd. De onderhavige bijdrage richt zich puur op teksten en de wijze waarop zij geproduceerd en gerecipieerd werden, in een poging om de benaderingswijze van Bourdieu ook eens op middeleeuwse literatuur toe te passen.¹

Zo er ooit sprake kan zijn van een ‘autonoom’ literair veld,² zeker is dat dit in de zin die Bourdieu eraan gaf op de Middeleeuwen niet toepasbaar is. Uiteraard reflecteerden auteurs toen reeds over de vraag hoe teksten er uit zouden moeten zien, en dat gebeurde eveneens ten aanzien van geschriften in de volkstaal. Schrijvers bouwden voort op de klassieke rhetorica en de opvattingen van Augustinus over christelijke teksten.³ Maar veel ‘autonomie’ hadden auteurs niet en de ‘individuele’ kunstenaar bestond in de Middeleeuwen eenvoudig niet. Als we kijken naar tekstproductie en -verspreiding, zijn er wel verschillende actoren in de zin van Bourdieu te onderscheiden. We kunnen denken aan burgerij en adel die boeken willen lezen en kopen, vertalers of auteurs die de teksten maken, kopiisten die ze afschrijven, miniaturisten die de handschriften verluchten, boekbinders die ze inbinden, boekhandelaren die ze te koop aanbieden.

In deze bijdrage wil ik nagaan wat de invloed van religieuze en maatschappelijke factoren bij boekproductie is geweest. In de christelijke Middeleeuwen is er geen domein waarbij geloofsopvattingen geen rol spelen, dus ook niet bij de pro-

1 Bourdieu 1992.

2 Men zie Moser 2001, 201, vgl. ook 15-8.

3 Zie hierover b.v. Haug 1992, inz. 1-24. Ook in Haug 1997 wordt nader ingegaan op literatuurtheorie en individualiteitsbegrip in de Duitse middeleeuwse letterkunde.

[p. 282]

ductie van boeken. De invloed van de wereldlijke macht, die met de religieuze factor voortdurend interacteert (en niet zelden in belangrijke mate daarmee samenvalt), is daarbij ook een factor van gewicht. Om een concrete casus te hebben staan hier twee bijbelvertalingen in proza centraal: de Franstalige Bible histonale van Guyart Desmoulins en de Middelnederlandse Historiebijbel van 1361 van Petrus Naghel. Het voordeel is dat we hierdoor kunnen zien wat de verschillen en overeenkomsten zijn bij de productie van een bepaalde tekst in twee aangrenzende cultuurgebieden. Aangezien Frankrijk in de veertiende eeuw een zeer sterk centraal gezag had, hebben we te maken met een aanzienlijk verschil ten opzichte van de Nederlanden, waar het gezag meer lokaal van aard was en de steden een belangrijke rol vervulden. We zullen nagaan in hoeverre deze verschillende maatschappelijke constellaties invloed hebben gehad op de boekproductie.

2. De Historiebijbel in Nederland en Frankrijk

Een Historiebijbel omvat gewoonlijk alleen de historische boeken van de bijbel, wat wil zeggen dat uitsluitend de historisch verhalende stof wordt opgenomen, zoals de Pentateuch, de Kronieken en de Evangeliën. De profetische (zoals Jeremia en Jesaja) en didactische stof (bijvoorbeeld Spreuken en Wijsheid) ontbreekt. Vrijwel alle Historiebijbels in de volkstaal zijn geïnspireerd op een Latijns voorbeeld, de Historia scholastica van Petrus Comestor († 1179). De historische boeken zijn hierin ontleend aan de Latijnse Vulgata, soms in een bewerkte vorm en meestal uitgebreid met glossen en commentaren. De volkstalige traditie voegt hier later apocriefe en profane verhalen aan toe.

De Bible histonale is een Franstalige Historiebijbel die werd vervaardigd door Guyart Desmoulins (*1251-?).⁴ Guyart was kannunik in de stiftskerk van Aire-sur- Lys in Artesië, ca. dertig kilometer van het huidige Lille gelegen, in de buurt van Hazebrouck, precies de streek waar toen de Nederlands-Franse taalgrens liep. Hij werkte tussen juni 1291 en februari 1295 aan zijn vertaling. Een mogelijke opdrachtgever is de dochter van de hertog van Artesië, Mahaut. Mahaut, later hertogin van Artesië en Bourgondië, had een zeer belangrijk aandeel in het patronaat van de Parijse boekproductie in het eerste kwart van de veertiende eeuw. Zeker is dat zij kopieën liet vervaardigen van de Bible historiale. Er is in ieder geval een vroege link tussen Mahaut en deze bijbel. In 1316 werd haar kasteel te Asdin geplunderd. Vervolgens stelde men ter verkrijging van schadevergoeding een inventaris op van ontvreemde boeken; de volgende vermelding is in dit geval belangrijk: ‘la Bible en romans laquele madame a recouvree’ (De bijbel in het Frans, die mevrouw heeft teruggekregen).⁵ In 1316, twintig jaar na voltooiing van de tekst door Desmoulins, was een afschrift ervan in het bezit van Mahaut. In 1328 bestelde Mahaut bij de Parijse boekhandelaar Thomas de Maubeuge nog eens een kostbaar handschrift van de Bible histonale, wat de ‘band’ van de familie met deze ver-

4 Zie hierover. Potz McGerr 1983.

5 Richard 1886, inz. 237.

[p. 283]

taling laat zien.⁶ Hertogin Mahaut was via de huwelijken van haar dochters direct gelieerd aan de Franse kroon en behoorde daarmee tot de hoogste Franse adel. Een andere optie is, dat haar vader Robert II (overl. 1302) - een bekend mecenas van boeken, dichters en minstrelen - de opdracht tot de vertaling gaf.⁷

De Middelnederlandse Historiebijbel ontstond enige tijd later. De vertaling werd vervaardigd door een kartuizer uit Herne, in de buurt van Brussel, die waarschijnlijk met Petrus Naghel (?-†1395) geïdentificeerd kan worden.⁸ Petrus Naghel was vóór 1344 priester in het Vlaamse Aalst voordat hij rond genoemd jaar bij de kartuizers intrad, waar hij een halve eeuw leefde en werkte. In 1357 debuteerde Naghel met de vertaling van de Legenda aurea van Jacob van Voragine, toentertijd zeker het meest gebruikte en gelezen boek met heiligenlegenden. Zijn volgend project was de Historiebijbel, waarvan hij het eerste deel in januari 1360, het tweede ruim een jaar later voltooide.⁹ Hij verrichte dit vertaalwerk in opdracht van Jan Taye, die tot het stadspatriciaat van Brussel behoorde. Naast de Historiebijbel vertaalde Petrus Naghel voor dezelfde opdrachtgever nog diverse andere bijbelboeken, een project waarmee hij tot diep in de jaren tachtig van de veertiende eeuw bezig was.

6 Rouse & Rouse 2000, p. 183.

7 Robert II en Mahaut lijken in ieder geval serieuzer te nemen kandidaten als opdrachtgever dan een (onbekende) geestelijke (een hypothese van Potz McGerr 1983, 221-2).

8 Tot voor kort was hij bekend als ‘Bijbelvertaler van 1360’ (vgl. Kors 2000.) Sindsdien is er evidentie dat hij wellicht te identificeren is met Petrus Naghel; zie Kors 2003b

9 Het lijkt onwaarschijnlijk dat hij in korte tijd zoveel vertaald heeft. Het zal eerder zijn gegaan om het voltooien van de netversie van zijn vertaling.

3. Boekproductie in de late Middeleeuwen

Het beeld dat men zich van het kopiëren van boeken maakt (en dat geldt zelfs voor veel mediëvisten), is over het algemeen weinig realistisch. De bekende oude schoolplaat van Isings toont monniken die in de gewijde sfeer van een scriptorium bezig zijn op perkament teksten over te schrijven.

Figuur 1: J.H. Isings, In een middeleeuws klooster

In sommige kloosters waren dergelijke scriptoria zeker aanwezig, maar in de veertiende eeuw bestaat er eveneens een grote boekproductie buiten de kloosters. En die voltrok zich heel wat minder spectaculair. Onder specialisten was al langere tijd

[p. 284]

bekend dat er in de steden waarschijnlijk helemaal geen grote commerciële schrijf-ateliers waren.¹⁰ Onlangs hebben Rouse en Rouse een omvangrijk en belangwekkend onderzoek gepubliceerd over de middeleeuwse boekproductie in Parijs.¹¹ Uitvoering van de Parijse handschriften en hun enorme oplagen deden de geleerden in het verleden vermoeden dat hier uitgebreide ateliers achter moesten zitten, maar deze studie laat zien dat er zelfs in dit geval alleen sprake is geweest van samenwerkende individuen op projectbasis, waarbij de boekhandelaar de rol van tussenpersoon en coördinator van de werkzaamheden vervulde.¹² Hij (kennelijk waren slechts weinig vrouwen in dit métier aan te treffen) beheerste meestal ook een van de voor boekproductie benodigde vaardigheden (kopiëren, illumineren, etc.).¹³ Grote ateliers hadden ze zeker niet tot hun beschikking, eerder kleine kamertjes waarin ze hun ambacht uitvoerden, net zoals timmerlieden en wevers dat deden.

Over de boekproductie in de Lage Landen bestaat geen vergelijkbare studie, in ieder geval niet waar het de periode vóór 1400 betreft. Het tamelijk rijke archiefmateriaal waarover Rouse en Rouse konden beschikken ontbreekt hier óf is nog niet goed genoeg bestudeerd om gelijkaardige conclusies te trekken. In de eerste helft van de veertiende eeuw lag het centrum van de boekproductie vrijwel geheel in de Zuidelijke Nederlanden, met name in het zuidwesten.¹⁴ De economische macht en culturele betekenis van het Noorden begint pas tegen het einde van de veertiende eeuw duidelijk vorm te krijgen. Centra als Brugge en Antwerpen, toentertijd belangrijke economische machten, kenden een omvangrijke boekproductie en de schaarse gegevens die er zijn laten zien dat er in gelijkaardige werkverbanden als in Parijs handschriften werden vervaardigd. Van sommige Franstalige handschriften wordt zelfs vermoed dat ze in Brugge zijn gemaakt, wat duidelijk laat zien dat de invloed van Parijs enorm moet zijn geweest op de uitvoering van handschriften. Ik kom daar nog op terug.¹⁵

10 Zie het overzichtsartikel Klein 1995.

11 Rouse & Rouse 2000.

12 Rouse & Rouse 2000, I, 237.

13 Idem.

14 Daarbij rekenen we het zuidelijk deel van Holland mee.

15 Deze paragraaf steunt in belangrijke mate op Klein 1995, 2-3, 14-5. - Voor boekproductie in en rond Brussel in de tweede helft van de veertiende eeuw zie men Kwakkel 2002.

4. De productie van de Historiebijbel in Frankrijk

De productie van een Historiebijbel bracht enorme kosten met zich mee. De mogelijkheid voor ‘gewone’ burgers om dit soort teksten te bezitten was gering. In de veertiende eeuw worden boeken nog op kostbaar perkament geschreven. Papier was vanaf 1370 wel beschikbaar, maar werd nog nauwelijks gebruikt. Bovendien schreven particulierenen hoogst zelden zelf af - in de vijftiende eeuw is dat meer en meer wel het geval -, maar was het kopieerwerk nog in handen van beroepsschrijvers. Een Historiebijbel was vrijwel altijd in twee delen en meestal geïllustreerd met zo'n 150 afbeeldingen.¹⁶ Behalve de boekhandelaar die het project coördineerde, waren er kopiisten, illuminatoren en boekbinders bij betrokken. Verder moest de tekst beschikbaar zijn en diende er perkament aangekocht te worden bij perkamentmakers. Duidelijk is dat alleen de kapitaalkrachtige elite zich een dergelijk boek kon permitteren, en in Frankrijk gaat het daarbij in eerste

16 Rouse & Rouse 2000, I, p. 253.

[p. 285]

instantie om de hoogste adel. De boekhandelaars hadden bij de marketing een spilfunctie. Reeds in de eerste decade zetten zij zich actief in voor de verspreiding van volkstalige literatuur, met name van de Bible historiale en de Legenda aurea, een verzameling heiligenlevens.¹⁷ Hun rol daarin kan moeilijk overschat worden. Interessant is niet alleen deze commerciële instelling, die niet principieel verschilt van die van een moderne uitgever, maar ook het feit dat de aanschaf van een dergelijk boek een aankoop met een hoge symbolische waarde was.¹⁸ Door de kostbare uitvoering liet men zien hoe groot de eigen rijkdom was. Het laten vervaardigen van geestelijke teksten in de volkstaal, en in het bijzonder de bijbel, betekende bovendien een machtsclaim, zij het op intellectueel niveau: niet langer bleven dergelijke werken voorbehouden aan de geleerde latinitas-traditie en de studie ervan bleef niet meer beperkt tot de intellectuele elite die voordien veelal uit geestelijken bestond. Deze emancipatie van de leek tot lezer van geestelijke teksten zal tot aan de reformatie een schrikbeeld van kerkelijke autoriteiten blijven. Het ging hier dus om een speciaal soort salontafelboeken, die opengeslagen op pagina's met illustraties, de macht, rijkdom én intellectuele ambities en claims van de bezitter moesten tonen. Het werd dan al gauw een must een dergelijk handschrift te bezitten. Tot en met de veertiende eeuw laat de overlevering in Noord-Frankrijk van Guyart Desmoulins' Bible historiale zich als volgt samenvatten:¹⁹

Figuur 2: productie van de Bible historiale in de veertiende eeuw

Het gaat hier om in totaal dertig (nagenoeg) volledige handschriften; fragmenten en excerpten zijn niet meegerekend. Bij het jaartal 1350 zijn vier handschriften geplaatst, omdat die niet preciezer gedateerd kunnen worden dan ‘eerste helft veertiende eeuw’. Bij het jaartal 1400 zijn vier handschriften gezet die in elk geval in de ‘tweede helft veertiende eeuw’ thuishoren. Niet opgenomen zijn dertien handschriften die geen preciezere datering hebben dan ‘veertiende eeuw’. De tabel toont een redelijk gelijkmatige spreiding in de tijd, met een piek aan het eind van de veertiende eeuw. Voor een voorbeeld van een Parijs handschrift uit de eerste helft van de veertiende eeuw zie men figuur 3.

De zelf gestimuleerde en gecreëerde vraag naar de Bible historiale dwong de Parijse boekhandelaren ertoe te streven naar kwantiteit en snelheid van levering; wie wilde tenslotte lang op zijn boek wachten?²⁰ Vooral hieruit is te verklaren dat er vaak meerdere kopiisten tegelijk aan het werk werden gezet en soms zelfs verscheidene miniaturisten. Het gevolg was wel dat de kwaliteit van met name de illustraties nogal eens te wensen overlaat. Zo komt het meer dan eens voor dat niet bij de tekst passende illustraties werden geplaatst of plaatjes eindeloos gerecycled werden in hetzelfde boek - maar kennelijk hadden de kopers daar geen probleem

17 Vgl. idem, 14.

18 Idem, 29: ‘Such books were often symbolic purchases, to judge from the pristine state of many that survive’ (hun observatie betreft de dertiende eeuw, maar geldt zeker ook voor de veertiende).

19 Deze gegevens zijn ontleend aan Bogaert 1991, 33.

20 Over dit fenomeen Rouse & Rouse 2000, I, p. 231

[p. 286]

mee.²¹ Topkwaliteit kon zeker geleverd worden, maar die was voorbehouden aan de Latijnstalige literatuur en daarmee aan de echte kenners, voor wie de samenhang en kwaliteit van tekst en illustratie kennelijk wel van belang was. De volkstalige literatuur had nu eenmaal een ‘lagere’ status, die zich ook in het eindproduct uit.²²

Figuur 3: Bible historiale, miniatuur bij het boek Daniel. Parijs, ca. 1320-1340 (Den Haag, K.B., 71 A 23, f. 229v)

Waar het bezit van een Historiebijbel de hoge adel zoveel status verschafte, kon het niet uitblijven dat op den duur ook de lagere adel en ten slotte ook de (zeer rijke) burgerij zich een dergelijk werk wilde aanschaffen.²³ Dat verklaart mede de vrij constante productie gedurende de veertiende eeuw en de ‘achteruitgang’ in kwaliteit.

21 Voorbeelden hiervan te over in Rouse & Rouse 2000, maar zie met name I, p. 235-60.

22 Aldus idem, 259-60.

23 Zie Potz McGerr 1983, 223.

5. De productie van de Historiebijbel in de Nederlanden

Zoals gezegd, voltrok de productie van Middelnederlandse handschriften zich gedurende de veertiende eeuw voornamelijk in de Zuidelijke Nederlanden. Van de Historiebijbel van 1361 is, afgezien van een paar fragmenten, nauwelijks veertiende-eeuws materiaal overgeleverd; hierover dadelijk meer. Dit biedt dus weinig vergelijkingsmateriaal met de Franse traditie. Er bestond echter in de veertiende eeuw nog een andere Nederlandstalige Historiebijbel, zij het dat deze op rijm was. Het gaat hier om de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant, die dit werk in 1272 voltooide. In opdracht van wie hij dit werk vervaardigde, is onbekend. Daar het een rijmtekst betreft, is die natuurlijk niet zonder meer vergelijkbaar met de franstalige prozaversie, maar de Rijmbijbel levert ons in elk geval interessante gegevens over boekproductie van bijbelteksten. Tot het jaar 1400 zijn 10 volledige handschriften

[p. 287]

bekend (fragmenten en excerpten wederom niet meegerekend). De gegevens laten zich als volgt samenvatten:²⁴

Figuur 4: productie van Rijmbijbel-handschriften in de veertiende eeuw

Het oudste complete handschrift stamt uit het einde van de dertiende eeuw en werd vermoedelijk te Brugge vervaardigd. Er zijn slechts zeer weinig handschriften met literaire teksten uit de Nederlanden bekend die tot de dertiende eeuw gerekend kunnen worden en dit is zelfs een van de twee volledig bewaarde codices uit deze periode!²⁵ Het andere handschrift komt eveneens uit Brugge en bevat opnieuw een werk van Maerlant, Der natueren bloeme. Voor de rest bezitten we uit de dertiende eeuw alleen een onvolledig handschrift (Sente Lutgart, vermoedelijk afkomstig uit Gent), alsmede een flink aantal fragmentarisch overgeleverde codices, waarvan soms niet meer dan een smal strookje perkament overbleef. Na 1300 blijft het zwaartepunt van de productie in de Zuidelijke Nederlanden liggen. Aangezien 9 van de 10 handschriften geïllustreerd zijn, is het mogelijk ze kunsthistorisch te localiseren.²⁶ Uit onderzoek blijkt dat de handschriften die voor 1350 zijn ontstaan, zeer sterke overeenkomsten vertonen met de te Parijs geproduceerde bijbels. Dit geldt zelfs voor de enige twee handschriften die in de Noordelijke Nederlanden zijn geproduceerd. Pas rond 1400 is er één handschrift aan te wijzen dat aan het begin staat van een Noord-Nederlandse traditie van boekverluchting. De zeer rijke uitvoering van de Rijmbijbel-handschriften doet vermoeden dat ze voor de adel werden vervaardigd.²⁷

Figuur 5: Rijmbijbel, initiaal aan het begin van de proloog tot het Nieuwe Testament, Zuidelijke Nederlanden, ca. 1300-1310 (Den Haag, K.B, 76 E 16, f. 71r)

24 De gegevens die de basis vormen voor deze grafiek, zijn ontleend aan Van Dael 1991, alsmede het handschriftenoverzicht in de bundel op p. 145.

25 Het dertiende-eeuws materiaal - zowel letterkundige als ambtelijke teksten - is volledig uitgegeven in het zogeheten Corpus Gysseling. Zie over de opkomst van het dertiende-eeuwse handschrift Kienhorst 1999.

26 Alle volgende gegevens zijn ontleend aan P. van Dael 1991.

27 Het moet wel worden gezegd dat van slechts een handschrift uit de veertiende eeuw de bestemmeling bekend is, namelijk het Groningse handschrift (zie Van Dael 1991, 106), dat als schenking voor Reinoud II, hertog van Gelre, bedoeld was. Het blijft natuurlijk de vraag in hoeverre we een dergelijk gegeven mogen extrapoleren naar de andere handschriften.

[p. 288]

We kunnen dus vaststellen dat in de (zuidelijke) Lage Landen in de eerste helft van de veertiende eeuw hetzelfde potentieel als in Parijs aanwezig was voor het vervaardigen van prachthandschriften in de volkstaal, en dat de centra van boekproductie waarschijnlijk in Gent en Brugge moeten worden gezocht. De boekhandelaren hadden vermoedelijk hetzelfde soort publiek: de hoge adel. In het Franse taalgebied is het een bekend en al eerder genoemd fenomeen dat deze handschriften ook bij de lagere adel en hogere burgerij in trek kwamen. Een dergelijk publiek lijkt bediend te zijn geworden door degene die waarschijnlijk de Historiebijbel van 1361 vervaardigde, Petrus Naghel. Voor zover wij kunnen nagaan werkte hij in opdracht van voornamelijk Brusselse burgers, die behoorden tot het stedelijk patriciaat; lagere adel kortom.

Petrus Naghel begon zijn carrière met de vertaling van de Legenda aurea van Jacob van Voragine, die hij in 1357 voltooide. Samen met de Bible historiale was in Frankrijk de vertaling van de Legenda aurea een van de commerciële succesnummers, zoals we hebben gezien. Het lijkt er dus enigszins op dat de productie van deze Franstalige handschriften de begeerte had gewekt bij Nederlandstaligen, want in 1361 voltooit Naghel de Historiebijbel, op verzoek van de Brusselse patriciër Jan Taye. Of hij de Legenda aurea-vertaling eveneens voor een particulier maakte is niet zeker, maar het is wel opvallend dat er door een zekere Naghel een schenking werd gedaan van een Latijns Legenda aurea-handschrift, wat een mogelijke beloning voor vertaalactiviteiten kan zijn geweest.²⁸

Op het eerste oog lijkt het opmerkelijk dat een lid van de kartuizerorde op verzoek een vertaling maakt voor een burger in Brussel. Anderzijds is het natuurlijk zo dat nieuwe kloosterlingen niet in een klooster worden geboren, maar in gewone gezinnen: veel families onderhielden dan ook nauwe betrekkingen met religieuze instellingen, vooral door het doen van schenkingen, die zo indirect hun familieleden ten goede kwamen. Zo bestond er een heel netwerk van Brusselse financiers die aantoonbaar het klooster te Herne ondersteunden; de familie van Jan Taye hoorde daar ook bij.²⁹ Niet zelden liet men boeken vervaardigen voor familieleden die in het klooster zaten. Lodewijc Thonijs bijvoorbeeld liet voor zijn zuster Maria de Regel van Benedictus vertalen door Petrus Naghel.³⁰ Daar stond tegenover dat Lodewijc een groot weldoener was van het klooster te Herne. In deze gevallen kan het klooster dus als een productiecentrum worden gezien. Of de handschriften vervolgens door beroepskopiisten werden vervaardigd of in het klooster zelf, is een open vraag, want harde bewijzen daarvoor ontbreken vooralsnog. Al lijkt het eerste afschrift van de Regel van Benedictus in Herne zelf tot stand te zijn gekomen, een bijzonder mooi exemplaar is dat niet, waarschijnlijk was het een echt gebruiksboek voor in het klooster, dat een betrouwbare tekst moest bieden maar niet mooi uitgevoerd hoefde te zijn.³¹ De situatie in Parijs liet zien dat het niet ongewoon was dat een vertaler een kopie van zijn tekst maakte, waarna er voor de opdrachtgever een mooi dedicatie-exemplaar van werd gemaakt.³²

28 Zie Kors 2003b.

29 Idem

30 Studie en tekstuitgave in Coun 1980.

31 Vergelijk Kwakkel 2002, 143-5.

32 Rouse & Rouse 2000, I, 243.

[p. 289]

Veel succes lijkt de Historiebijbel van 1361 in eerste instantie niet te hebben gehad. Ongetwijfeld zal Jan Taye een mooi exemplaar hebben ontvangen, en het is zeker dat Naghel rekening hield met een verdere verspreiding, getuige zijn vrij precieze aanwijzingen voor kopiisten die we in de diverse prologen tot de bijbelboeken aantreffen. Toch zijn uit de veertiende eeuw maar twee fragmenten overgeleverd die deel kunnen hebben uitgemaakt van een handschrift met (een versie) van de Historiebijbel van 1361.³³ Eén fragment hoort thuis in het derde kwart van de veertiende eeuw en moet in Holland worden gelocaliseerd. Het andere stamt uit de oostelijke helft van Nederland, mogelijk zelfs uit het overgangsgebied naar Westfalen. Er zijn geen indicaties dat er ooit heel veel meer is geweest. We beschikken slechts over gegevens van twee Gentse burgers die waarschijnlijk Naghels Bijbelvertaling, of in ieder geval een gedeelte daarvan, in bezit hadden. De eerste is Meester Symoen Eylaers, waarschijnlijk een chirurgijn, die in een akte van van 5 juli 1376 j deel van der Biblen aan zijn zoon Reinkine naliet (zijn overige boeken waren allemaal in het Middelnederlands, dus er is geen reden te vermoeden dat het om een Latijnse bijbel gaat). De tweede is Jan Wasselins, overleden in 1388, die een Bibele in vlaemsche bezat.³⁴ Een schrale oogst indien men bedenkt dat De Pauw voor het Gentse materiaal zo'n veertigduizend akten heeft bestudeerd. Dit beeld van een geringe verspreiding wordt bevestigd door de tot nu toe verschenen delen van het Corpus catalogorum Belgii, waarin alle bibliotheekcatalogi en andere indicaties van middeleeuws boekenbezit (b.v. testamenten) zijn opgenomen. Het betreft hier het materiaal uit de provincies West-Vlaanderen, Brabant en Henegouwen, de gewesten waar de Historiebijbel van 1361 zijn eerste verspreiding moet hebben gehad.³⁵

Het feit dat we over slechts twee fragmenten beschikken, geeft nog een heel andere indicatie, namelijk dat het waarschijnlijk om betrekkelijk eenvoudig uitgevoerde handschriften zal zijn gegaan. Handschriften met miniaturen werden immers zelden zonder meer weggegooid of gerecycled, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de veertiende-eeuwse overlevering van Maerlants Rijmbijbel, waarvan bovendien nog tal van fragmenten bewaard bleven. De beide schamele restanten van de Historiebijbel van 1361 laten geen schrift van een hoog niveau zien. Eén was zo klein geschreven dat het alleen voor privé-lectuur kon dienen, het ander is in een vrij grof maar duidelijk schrift, zodat het geschikt was voor groepslectuur of voorlezing in een kloostergemeenschap. De burgers die in het bezit kwamen van de Historiebijbel van 1361 hadden blijkbaar uiteindelijk niet de nodige middelen om zich een een rijk geïllustreerd handschrift aan te schaffen. Naast de status die ook een sober handschrift met zich meebracht, zal het de bezitters toch meer nog dan de eigenaars van kostbare codices om de teksten zelf zijn gegaan. Een aanwijzing daarvoor vormt het feit dat Jan Taye later door Petrus Naghel nog veel meer bijbelboeken liet vertalen, waardoor een van de meest complete bijbelvertalingen uit de Europese Middeleeuwen ontstond.

Juist die fixatie op de bijbeltekst kan weleens een verklaring vormen voor het

33 Zie Kors 2003a.

34 De Pauw 1879, 162 en 168. - Het is natuurlijk niet helemaal uit te sluiten dat het in beide gevallen om Maerlants Rijmbijbel gaat.

35 Derolez 1997 en 2001. - Helaas ontbreekt nog het deel met de belangrijke provincie Oost-Vlaanderen, al wordt deze lacune enigszins gecompenseerd door het onderzoek van De Pauw in het Gentse materiaal.

[p. 290]

relatief geringe succes dat de Historiebijbel van 1361 tot het jaar 1400 had. Al was het lezen van de bijbel door leken van kerkelijke zijde nooit verboden, het hangt er altijd maar van af welke leken dat doen. De Franse adel stond in dezen vrijwel buiten schot: de Franse koning bepaalde zelf in belangrijke mate wie paus werd en op het moment dat hem de keuze onwelgevallig was, liet hij zijn kandidaat gewoon hof houden te Avignon, een feit dat bekend staat als het Westers schisma (1378-1417). De invloed van de clerus bleef daardoor beperkt, vooral omdat vele leden van de hoge Franse adel bisschop of kardinaal waren. De greep van de adel op het episcopaat kan men dan ook moeilijk overschatten. De adel in de Zuidelijke Nederlanden kon zich eveneens het nodige permitteren, zowel inhoudelijk als financieel, getuige de hierboven behandelde, aanzienlijke productie van kostbaar uitgevoerde Rijmbijbel-handschriften.

Waarom de lagere adel en de burgerij in de Zuidelijke Nederlanden dan toch op de een of andere manier gehinderd werden deze teksten te lezen, is een kwestie die nadere aandacht verdient. De Bijbelvertaler van 1360 beklaagt zich in zijn prologen herhaaldelijk over het feit dat de clerus absoluut niet wil dat leken de heilige schrift lezen en dat zij zijn vertaling met vijandigheid tegemoet zal treden. Hij moet geweten hebben dat dit niet helemaal waar was, want hij kende Maerlants Rijmbijbel en gebruikte die bij zijn vertaling. Hij zal dus eerder bepaalde leken op het oog hebben gehad, mensen die niet zo'n hoge maatschappelijke status hebben gehad, dat ze zich zomaar aan de mening van de clerus konden onttrekken. Jan Taye uit Brussel, van lage adel en schepen van de stad behoorde kennelijk tot die categorie.

Een bijzondere rol in het religieuze klimaat van de tweede helft van de veertiende eeuw spelen de diverse ketterse groeperingen die met grote heftigheid de kop opsteken. Dit is vooral het geval in de streken ten oosten van onze huidige landsgrenzen. Van de zijde van de kerkelijke overheid werden tal van decreten uitgevaardigd die een scherpe vervolging van ketters en hun geschriften beogen. Toen die effectief bleken, vluchtten de ketters naar de Nederlanden. Daarop vaardigde Keizer Karel IV op 17 juni 1369 een decreet uit, waarin hij de inquisitie opdraagt ketterse geschriften actief op te sporen en te vernietigen. In deze tekst valt op dat ook boeken in de volkstaal die de bijbel tot onderwerp hebben tot de verdachte literatuur worden gerekend ‘zodat leken van de beide geslachten niet door een verkeerd begrip tot ketterij en dwalingen geraken’.³⁶ Dit betekent dus dat deze geschriften weliswaar op zich niet ketters hoeven te zijn, maar dat hun uitwerking op het geloof gevaarlijk wordt geacht. Nu bevat, zoals eerder opgemerkt, een Historiebijbel niet alleen bijbeltekst, maar ook tal van commentaren die met dit decreet in de hand gemakkelijk als verdacht kunnen worden gezien. Weliswaar had de oekaze niet direct betrekking op Brabant, waar deze bijbelvertaling ontstond, maar enkele jaren later, in 1373, vroeg Karel IV aan zijn leenheren, waaronder dit keer de hertog van Brabant, om actieve steun aan de pauselijke inquisiteur.³⁷ Het verslechterend klimaat laat zich ook afleiden uit de prologen tot bijbel-

36 De tekst van het decreet is afgedrukt in Fredericq 1889, Nr. 212, S. 215-217.

37 Dergelijke decreten hebben er mogelijk toe bijgedragen, dat zelfs een beroemd (en orthodox) auteur als Jan van Ruusbroec in de problemen kwam met zijn mystieke traktaten in de volkstaal (zie hierover Kors 2001).

[p. 291]

boeken die Petrus Naghel later vertaalde. In zijn prologen tot de Historiebijbel van 1361 spreekt hij nog slechts de vrees uit dat zijn vertaling weerstand bij de clerus zal ontmoeten, maar bij zijn latere overzetting van Ecclesiastes heet het:

Mer nochtan weten wi, want het is ons nu kenlec datter vele selen sijn die dit werc meer selen achterspreken overmits hatie dan van doechden prisen (...) [Nochtans weten wij, want het is ons nu duidelijk geworden, dat er veel meer mensen zullen zijn die deze vertaling zullen belasteren uit nijd dan haar om haar deugden prijzen].³⁸

Uit de formulering ‘het is ons nu duidelijk geworden’ blijkt dat het werk van Petrus Naghel actieve weerstand heeft ondervonden. Als we de overgeleverde handschriften van zowel Rijmbijbel als de Historiebijbel van 1361 bekijken, valt op dat uit de tweede helft van de veertiende eeuw slechts vijf handschriften bekend zijn - een duidelijke indicatie dat de verspreiding van dit soort teksten stokte.

Later in de veertiende eeuw werd in de Noordelijke Nederlanden bijbellectuur door leken bepaald niet aangemoedigd. Rond 1390 schreef Gerard Zerbolt van Zutphen zijn traktaat De libris teutonicalibus (‘Over boeken in de volkstaal’), waarin hij uiteenzet welke religieuze literatuur leken mogen lezen.³⁹ Hij gaat daarbij uitgebreid in op de op de vraag of het legitiem is dat leken de Schrift lezen. Daarbij blijkt dat hij een sterk restrictieve opvatting heeft: alleen de Evangeliën en de Handelingen der Apostelen zijn veilig om te lezen. Het traktaat toont verschillende zaken. Uit de vraag naar de legitimiteit blijkt zowel de wil van leken om de bijbel in de volkstaal te lezen als een zekere noodzaak om die tegen eventuele kritiek te verdedigen. Het standpunt dat de auteur zelf inneemt laat eerder een grote terughoudendheid zien dan veel enthousiasme; een dergelijk traktaat kan in ieder geval bezwaarlijk de productie van bijbelhandschriften hebben gestimuleerd. De feitelijke overlevering bevestigt dat beeld volkomen.⁴⁰

Rond 1430 begint er in de Nederlanden een grote productie van veelal fraai geïllumineerde handschriften op gang te komen.⁴¹ Het is natuurlijk, gezien de harde feiten uit de veertiende eeuw, verleidelijk een verband te zien met het feit dat de Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden dan onder Bourgondisch bestuur zijn gekomen - en waren niet juist de Bourgondiërs de grote mecenassen van de fabelachtige opbloei van de miniatuurkunst?⁴² Verder onderzoek naar de productie en verspreiding van de vijftiende-eeuwse bijbel zal dat moeten uitwijzen.

38 Ebbinge Wubben 1903, 90, regels 28-30.

39 Zie Staubach 1997.

40 Deze paragraaf steunt op Kors 2003c.

41 Men zie Hindman 1977.

42 Men zie bijvoorbeeld Marrow 1990.

6. Conclusies

Het voorgaande heeft duidelijk gemaakt dat de Franse Historiebijbel gedurende de hele veertiende eeuw een publiek heeft gevonden. De belangstelling ging uit van de hoogste Franse adel en enige belemmeringen bij de productie lijken er niet te zijn geweest. In de Zuidelijke Nederlanden is eerder het omgekeerde het geval

[p. 292]

geweest. Zowel de Historiebijbel van 1361 als Maerlants Rijmbijbel uit 1272 werden in de tweede helft van de veertiende eeuw slechts spaarzaam gekopieerd, waarschijnlijk vanwege het feit dat de clerus niet wilde dat leken dergelijke lectuur tot zich konden nemen én vanwege het feit dat het lezen van geestelijke werken door de inquisitie ontmoedigd werd. Daar komt nog eens bij dat er een duidelijke Noord-Zuid-tegenstelling is vast te stellen. De handschriftenproductie had de Zuidelijke Nederlanden als zwaartepunt, omdat hier steden als Gent, Brugge en Antwerpen een koopkrachtig en ambitieus publiek hadden, dat zijn status ook met boeken wilde verhogen. Oriëntatie op en beïnvloeding door de koopkrachtige Franse adel is daarbij zeker een factor van belang geweest. Het Noorden daarentegen liep economisch en cultureel achter en er valt dan ook nauwelijks enige zelfstandige productie van belang te ontdekken.

In de Zuidelijke Nederlanden en Parijs is hetzelfde potentieel aan vaklieden voorhanden om boeken van een hoog niveau te vervaardigen. Een kapitaalkrachtige clientèle was eveneens aanwezig. Waar de omstandigheden goed vergelijkbaar waren, moeten de verschillen in productie en verspreiding van Historiebijbels verklaard worden uit maatschappelijke en religieuze factoren.

Literatuurlijst

Bogaert, P.-M. (ed.), Les Bibles en français. Histoire illustrée du moyen âge à nos jours. Turnhout, 1991.

Bourdieu, P., Les règies de l'art. Genèse et structure du champ littéraire. Parijs, 1992.

Coun, Th., De oudste Middelnederlandse vertaling van de Regula S. Benedicti Hildesheim 1980 (=Regulae Benedicti Studia. Supplementa, 8).

Dael, P. van, ‘De illustraties bij de proloog en het scheppingsverhaal in de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant: woord en beeld’, in: J. van Moolenbroek & M. Mulder (red.), Scolastica willic ontbinden. Over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Hilversum, 1991 (=Middeleeuwse studies en bronnen, 25), 105-25.

Derolez, A. et al. (eds.), Corpus catalogorum Belgii. The medieval booklists of the Southern Low Countries. I: Province of West Flanders. Brussel, 1997^2; IV: Provinces of Brabant and Hainault. Brussel, 2001.

Ebbinge Wubben, C.H., Over Middelnederlandsche vertalingen van het Oude Testament. Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederlandsche Bijbelvertaling. Leiden, 1903.

Fredericq, P., Corpus Documentorum Inquisitionis Haereticae Pravitatis Neerlandicae. Verzameling van stukken betreffende de pauselijke en bisschoppelijke Inquisitie in de Nederlanden. Eerste deel: tot aan de herinrichting der Inquisitie onder Keizer Karel V (1025-1520). Gent-'s-Gravenhage, 1889.

Gysseling, M., Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300. Reeks I: Ambtelijke bescheiden. Reeks II: Literaire handschriften [totaal 16 delen]

Haug, W., Literaturtheorie im deutschen Mittelalter. Von den Anfängen bis zum Ende des 13. Jahrhunderts. Darmstadt, 1992^2.

Haug, W., Brechungen auf dem Weg zur Individualität. Kleine Schriften zur Literatur des Mittelalters. Studienausgabe. Tübingen, 1997.

[p. 293]

Hindman, S.L., Text and image in fifteenth-century illustrated Dutch Bibles. Leiden 1977 (=Verzameling van Middelnederlandse Bijbelteksten. 1: Miscellanea).

Kienhorst, H., ‘De Wrake van Ragisel-fragmenten. Lay-out en opkomst van het literaire handschrift in de dertiende eeuw’, in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 6 (1999), 49-66.

Klein, J.W., ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies’, in: Queeste 2 (1995), 1-30

Kors, M.M., ‘Bijbelvertaler van 1360 OCart (?)’, in: Deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Band 11,1. Berlin, 2000, 249-56.

Kors, M.M., ‘Ruusbroec en de crisis van de mystiek’, in: Ons geestelijk erf 75 (2001), 116-24.

Kors, M.M., ‘Job en Psalmen binnen het oeuvre van de Bijbelvertaler van 1360. Naar aanleiding van de oudste handschriften met de Zuid-Nederlandse bijbelvertaling’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 119 (2003), 20-40.

Kors, M.M., ‘Die Schenkung einer Legenda aurea-Handschrift und die Identität des Bijbelvertalers’, in: A. Berteloot, H. van Dijk & J. Hlatky (eds.), ‘Een boek dat men te Latine heet Aurea Legenda’. Beiträge zur niederländischen Übersetzung der Legenda aurea. Münster, 2003, 19-34 (=Niederlande-Studien, 31).

Kors, M.M., ‘Die Bibel für Laien: Neuansatz oder Sackgasse? Der Bibelübersetzer von 1360 und Gerhard Zerbolt von Zutphen’, in: N. Staubach (ed.), Kirchenreform von unten: Gerhard Zerbolt von Zutphen und die Brüder vom gemeinsamen Leben. Frankfurt am Main, 2003 (=Tradtion - Reform - Innovation. Studien zur Modernität des Mittelalters, 6) [ter perse]

Kwakkel, E., Die Dietsche boeke die ons toebehoren. De kartuizers van Herne en de productie van Middelnederlandse handschriften in de regio Brussel (1350-1400). Leuven, 2002 (=Miscellanea Neerlandica, 27).

Marrow, J.H e.a., The Golden Age of Dutch manuscript painting. New York, 1990. Tentoonstellingscatalogus.

Moser, N. De strijd voor rhetorica. Poëtica en positie van rederijkers in Vlaanderen, Brabant, Zeeland en Holland tussen 1450 en 1620. Amsterdam, 2001.

Pauw, N. de, ‘Bijdragen tot de Geschiedenis der Middelnederlandsche Letterkunde in Vlaanderen’, in: Nederlandsch Museum 6,2 (1879), 129-76.

Potz McGerr, R., ‘Guyart Desmoulins, the vernacular master of histories, and his bible historiale’, in: Viator 14 (1983), 211-44.

Richard, J.-M., ‘Les livres de Mahaut comtesse d'Artoise et de Bourgogne 1302-1329’, in: Revue des questions historiques 21 (1886), 235-41.

Rouse, R.H. & Rouse, M.A., Illiterati et uxorati. Manuscripts and their Makers. Commercial Book Producers in Medieval Paris (1200-1500). Turnhout, 2000.

Staubach, N., ‘Gerhard Zerbolt von Zutphen und die Apologie der Laienlektüre in der Devotio Moderna’, in: Th. Koek & R. Schlusemann (eds.), Laienlektüre und Buchmarkt im späten Mittelalter. Bern-Berlin-Frankfurt am Main-New York-Paris, 1997, 221-289.