Nederlandse Letterkunde. Jaargang 7

[p. 197]

Literatuurpsychologie
Nico Laan

Bijna alle inleidingen in de literatuurwetenschap bevatten een hoofdstuk over literatuurpsychologie. De enige vorm van psychologie die daarin wordt behandeld, is de psychoanalyse. In de ogen van psychologen is dat vreemd: ze hechten zo weinig belang aan de psychoanalyse dat ze haar geen vaste plaats geven in hun curriculum en er zelfs in de psychotherapie nog maar weinig gebruik van maken.¹

Het zijn de buitenstaanders die de psychoanalyse in leven houden. Onder hen bevinden zich niet alleen literatuurwetenschappers, maar ook theologen, pedagogen, filosofen, sociologen en historici. Dankzij hun inspanningen is Freud, zoals een aantal jaren geleden werd vastgesteld, na Lenin de meest geciteerde auteur in de geestes- en gedragswetenschappen.² Dat psychologen weinig respect hebben voor de man die zij bewonderen, lijkt het merendeel van de genoemde onderzoekers niet te deren. In feite betwisten ze hun autoriteit, maar het komt zelden tot een openlijke confrontatie.

Dat literatuurwetenschappers zich tot de psychoanalyse voelen aangetrokken laat zich onder andere verklaren uit gedeelde interesses. Reeds in de begintijd van de psychoanalyse werd zoveel aandacht besteed aan kunst en literatuur dat men een tijdschrift oprichtte - Imago - dat geheel gewijd was aan ‘de toepassing van de psychoanalyse op de geesteswetenschappen’.³ Liefde voor literatuur speelde een belangrijke rol, maar er waren ook psychoanalytici die tot dergelijke toepassingen werden gedwongen: ze hadden nauwelijks of geen patiënten en moesten dus, als ze wilden publiceren, onderwerpen zoeken die geen therapeutische ervaring verlangden. Ze werden daarin gestimuleerd door Freud, die zowel om wetenschappelijke als om strategische redenen veel waarde hechtte aan uitbreiding van het onderzoeksterrein.

Ook na Freuds dood bleven psychoanalytici zich interesseren voor literatuur, maar in de meeste overzichten ligt het accent op de beginjaren van de beweging. Dat geldt niet voor Schönau's Einführung in die psychoanalytische Literaturwissenschaft, een handzaam boek waarin zowel de ontwikkelingen in het Duitse taalgebied aan de orde komen als die in Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten.⁴

Nederlandse overzichten zijn nauwelijks voorhanden. Tot voor kort bestond er maar één boek op dit gebied: Verhoeffs De Januskop van Oedipus.⁵ Recent is daar het proefschrift van Nuijten bijgekomen.⁶ In beide wordt nauwelijks of geen aandacht

1 Schnabel 1995: 108. ‘Aan de psychoanalyse kan een psycholoog doorgaans geen touw vastknopen’ schrijft Van Heerden (1996:117) in zijn beschouwing over het gebruik van Freud in de literatuurwetenschap.

2 Van Heerden 1996: 145.

3 ‘Zeitschrift für Anwendung der Psychoanalyse auf die Geisteswissenschaften’ is de ondertitel van Imago. Zie voor een bloemlezing uit het tijdschrift Fischer 1980.

4 Schönau 1991.

5 Verhoeff 1981.

6 Nuijten 1999.

[p. 198]

besteed aan de (bestudering van de) Nederlandse literatuur en hetzelfde geldt voor kleinere publicaties als die van Schrover in Literatuur en context.⁷

Nu speelt de psychoanalyse een betrekkelijk bescheiden rol in de neerlandistiek, maar in sommige sectoren van het onderzoek is ze niet onbelangrijk. Bovendien lijkt de belangstelling de laatste jaren toe te nemen. Het is daarom misschien nuttig een kleine inventarisatie te maken, met het accent op de laatste decennia, gegroepeerd rond de drie thema's waarop de psychoanalytische beschouwingswijze zich vanaf het begin heeft geconcentreerd: de tekst, de schrijver en de lezer.

7 Schrover 1991. In Schönau 1985 wordt Hermans geïnterpreteerd, maar komt de bijdrage van de neerlandistiek aan de psychoanalytische literatuurbeschouwing niet aan de orde.

De tekst

Psychoanalytische interpretatie van literaire teksten bestaat sinds 1907. In dat jaar publiceerde Freud ‘Der Wahn und die Träume in W. Jensens Gradiva’.⁸ Later schreef hij nog over King Lear en The Merchant of Venice. Het is niet bekend wanneer de Freudiaanse interpretatie in de neerlandistiek geïntroduceerd werd, maar in het interbellum lijkt de belangstelling ervoor gering. Later zal een impuls zijn uitgegaan van het boek van Rümke over Van den koele meren des doods, hoewel de schrijver geen pur sang analyticus was.⁹

Uiteenzettingen over het voor en tegen van een psychoanalytische interpretatie zijn nauwelijks voorhanden. Een uitzondering biedt het proefschrift van Marres. Zijn uitgangspunt klinkt nu, zo'n twintig jaar later, wat ouderwets: een interpretatie moet voortkomen ‘uit de tekst zelf’ en alleen in die gevallen waarin dat niet lukt, mag een beroep worden gedaan op een ‘theorie’.¹⁰ Haar functie is die van ‘zoeklicht’. Ze toont mogelijkheden waar men anders aan voorbij was gegaan. Volgens Marres biedt de psychoanalyse een interpretator weinig hulp. Om te beginnen is haar wetenschappelijke status ‘omstreden’.¹¹ Over de aard van de kritiek wordt weinig gezegd, maar het simpele feit dat Marres haar vermeldt, is al opmerkelijk. De meeste interpretatoren gaan aan de kritiek voorbij, zelfs wanneer ze afkomstig is van collega-literatuurwetenschappers, van wie sommigen een belangrijke rol spelen in het debat over de status van de psychoanalyse.¹²

Een tweede manco zou zijn dat de psychoanalyse eerder fungeert als ‘projectieapparaat’ dan als ‘zoeklicht’.¹³ Daarmee wordt bedoeld dat men zich in de psychoanalyse niet aan de feiten houdt. Marres onderscheidt twee varianten: het negeren van feiten die niet in de theorie passen en het toevoegen, of misschien is het beter om te zeggen: het verzinnen, van feiten. Bij dat laatste moet men denken aan beweringen over het bestaan van onbewuste drijfveren of motieven die niet in de tekst worden vermeld of gesuggereerd.

Marres' conclusie luidt dat een interpretator voorzichtig moet zijn met de psychoanalyse en haar enkel kan gebruiken ter verheldering van werk ‘waarvan de auteur [...] dezelfde kijk heeft als de ontwerper van het [psychoanalytisch] sys-

8 Alle beschouwingen van Freud over kunst en literatuur zijn opgenomen in deel 10 van de Studienausgabe: Freud 1969.

9 Rümke 1964. Zie voor Rümke's houding tegenover de psychoanalyse Bulhof 1983: 290f.

10 Marres 1983: 87.

11 Marres 1983: 256.

12 In Nederland geldt dit voor Van het Reve. Zie o.a. Van het Reve 1982, 1990. Andere, buitenlandse, voorbeelden van literatuurbeschouwers die het wetenschappelijk gehalte van de psychoanalyse ter discussie stellen zijn Crews 1998 en Webster 1995.

13 Marres 1983: 261.

[p. 199]

teem’.¹⁴ Hij is niet de enige die er zo over denkt. Een groot deel van de psychoanalytische tekstinterpretaties is gewijd aan auteurs die belangstelling hebben getoond voor de psychoanalyse. Het bekendste voorbeeld is Hermans, maar het geldt ook voor Claus of Mulisch. De keuze voor een psychoanalytische benadering wordt vaak met een beroep op die belangstelling verdedigd. Zo schrijft Dupuis in zijn proefschrift over Hermans dat hij enkel ‘externe elementen’ in zijn beschouwing zal betrekken als daar in de tekst naar wordt verwezen, of als de auteur er duidelijk gebruik van heeft gemaakt.¹⁵ Voor de psychoanalyse geldt dat laatste. Vandaar dat het boek een hoofdstuk bevat over de gezinssituatie.

In het geval van Mulisch is er het probleem dat hij weliswaar belangstelling heeft laten blijken voor de psychoanalyse en haar ook meer dan eens tot onderwerp heeft gekozen, maar het literaire gebruik van de leer afwijst. In de redenering van Marres en Dupuis zou dat betekenen dat men zijn werk niet psychoanalytisch mag duiden, maar anderen gaat dat te ver. Zo beweert De Rover dat Mulisch' proza wel degelijk een ‘psychologisch verhaalniveau’ bezit en dat de psychoanalyse bij uitstek geschikt is om dit te bestuderen.¹⁶

De lijn in het onderzoek moet sowieso niet worden overdreven. Er worden ook psychoanalytische interpretaties gegeven van auteurs die bezaar maakten tegen de psychoanalyse, zoals Nijhoff.¹⁷ In het merendeel van de gevallen laat men zich leiden door Freud, maar er wordt ook wel eens een beroep gedaan op concurrenten als Jung of Adler.¹⁸ Het werk van latere psychoanalytici blijft meestal ongebruikt. Dat geldt zelfs voor Lacan, de psychoanalyticus die zowel in Frankrijk als elders een grote aantrekkingskracht uitoefent op literatuurwetenschappers en ook in ons land veel aandacht heeft gekregen, maar bij de interpretatie van literatuur nauwelijks een rol speelt.¹⁹

Speciale vermelding verdient tenslotte de recente belangstelling voor ‘psychomachie’. De gangmaker daarvan is Dupuis die na zijn Hermans-studie een reeks artikelen schreef over twintigste-eeuwse prozaïsten uit Nederland en België waarvan een aantal, in gewijzigde vorm, zijn opgenomen in De psyche in de spiegelkamer. Hij bespreekt daarin Bordewijk, Daisne, Lampo, Mulisch, Van Oudshoorn en Vestdijk. Dat zijn ook in de ogen van Dupuis uiteenlopende auteurs. Maar kenmerkend voor allen zou zijn dat ze de verhaalwerkelijkheid gebruiken voor het zichtbaar maken van een ‘zielenstrijd’ - vandaar de term ‘psychomachie’. Ze gaan daarmee een stap verder dan de beoefenaren van het ‘traditionele psychologische genre’, want daarin zou - nog steeds volgens Dupuis - een dergelijk conflict nooit van invloed zijn op de compositie van het werk of het decor waartegen de gebeurtenissen zich afspelen.²⁰

Hoewel hij spreekt van een ‘psychomachische leeshouding’, wat een keuze impliceert, suggereert Dupuis dat hij slechts de tekst volgt. Hij schrijft meer dan eens dat de tekst ‘noopt’ of ‘dwingt’ tot een bepaalde lectuur en beweert dat een andere leeshouding, door hem ‘realistisch’ genoemd, in het geval van de besproken auteurs tot verkeerde conclusies zou leiden.²¹

14 Marres 1983: 257.

15 Dupuis 1976: 6.

16 De Rover 1987: 62ff. Zie over Mulisch' verhouding tot de psychoanalyse Laan 1999.

17 Nijhoff noemt de psychoanalytische literaire interpretatie in de inleiding op De vliegende Hollander een ‘verduistering’. Zie Nijhoff 1982: 143f. Zie voor een psychoanalytische interpretatie van zijn werk Wenseleers 1966.

18 Zie Marres 1988 en Bolhuis 1992.

19 Een uitzondering is Schrover 1989.

20 Cf. Dupuis 2000: 3, 31.

21 Zo schrijft hij: ‘De Maag naar wat wel of niet gedroomd is, is per slot van rekening uit den boze, en de enige houding die tegenover het boek nog kan worden aangenomen, is die van de psychocriticus die niet naar het werkelijkheidsgehalte vraagt, maar slechts uit is op het leggen van een genetisch verband tussen de psyche aan de bron van de vertelling en de vertelde stof’ (Dupuis 2000: 77). Opmerkingen over ‘nopen’ en ‘dwingen’ door de tekst zijn onder andere te vinden op blz. 6, 35, 43 en 87.

[p. 200]

Een leerling van Dupuis, Cumps, onlangs gepromoveerd op een psychomachische interpretatie van verhalen van Bordewijk, spreekt van een ‘controleerbare analytische methode’.²² Maar dat weet hij niet waar te maken. Op theoretisch niveau bieden hij noch Dupuis duidelijke aanwijzingen en in hun interpretatieve praktijk is weinig systeem te ontdekken.²³ Ook over de aard van de psychoanalytische opvattingen die voor een psychomachische interpretatie relevant zijn, bestaat onduidelijkheid. Er wordt alleen gezegd dat een interpretator niet altijd een beroep hoeft te doen op dezelfde (soort) opvattingen. Zo zouden Bordewijk en Mulisch het beste kunnen worden geanalyseerd aan de hand van Freud, terwijl voor het werk van Daisne en Lampo Jung wordt aanbevolen.

22 Cumps 1998: 10.

23 Cf. Grüttemeier 2000.

De schrijver

Zijn eerste biografische opstel schreef Freud in 1910: ‘Eine Kindheitserinnerung des Leonardo da Vinci’.²⁴ Daarna volgden nog stukken over Dostojevksi en Goethe. De eerste neerlandicus die zich als biograaf op de psychoanalyse beriep, was Kalff jr. Hij verwijst in zijn Van Eedenbiografie uit 1927 zowel naar Freud als naar verschillenden van zijn leerlingen en zegt psycholoog te willen zijn in de geest van een van hen, Reik, de schrijver van een boek over Schnitzler.²⁵

Kalff heeft lange tijd weinig navolgers gehad, maar kijken we naar de recente oogst op biografisch gebied dan valt op hoe populair de psychoanalyse op dit moment is. Van Eedens laatste biograaf, Fontijn, mag dan nauwelijks waardering hebben voor het werk van zijn voorganger, hij deelt wel zijn psychologische belangstelling.²⁶ En waar Kalff zich beperkt tot enkele opmerkingen over de rol van het onbewuste, maakt Fontijn uitvoerig gebruik van de psychoanalyse en van psychoanalytisch geïnspireerd onderzoek als dat van de cultuurhistoricus en Freudbiograaf Gay. Ook andere recente biografen als Goedegebuure, Hanssen, Hilberdink en Renders doen dat.²⁷

Geen van hen beweert dat het leven dat ze beschrijven een psychoanalytische duiding afdwingt. Er wordt wel gesuggereerd dat een biograaf niet om de psychoanalyse heen kan. Daarom heet de psychologie - en daarmee wordt bedoeld: de psychoanalyse - ook altijd de belangrijkste ‘hulpwetenschap’.²⁸

Fontijn is de enige die uitvoerig is ingegaan op zijn verhouding tot de psychoanalyse. Hij noemt die ‘zeer ambivalent’.²⁹ Hij presenteert zich als een ‘belangstellende en kritische leek’ wiens kennis van de leer vooral berust op de lectuur van Freud en op een orthodoxe analyse.³⁰ Het werk van een biograaf is in zijn idee vergelijkbaar met dat van een analyticus: beiden proberen een patroon te ontdekken, staan wantrouwig tegenover de feiten, zijn gefascineerd door details en zoeken naar ‘het gezicht dat schuilgaat achter het masker van fatsoen en beheerste levenswandel’.³¹

24 Freud 1969: 87-159.

25 Kalff jr. 1927: x.

26 Zie voor kritiek op Kalff jr. Fontijn 1990: 19.

27 Goedegebuure 1999, Hanssen 2000, 2001, Hilberdink 2000, Renders 1998.

28 Zie voor een recent voorbeeld Goedegebuure 1998: 79f.

29 Fontijn 1997: 121.

30 Fontijn 1997: 121.

31 Fontijn 1997: 119. Zie ook Fontijn 1992: 71ff.

[p. 201]

Hoewel Fontijn ook buiten zijn biografisch werk een grote belangstelling aan de dag legt voor de psychoanalyse, is hij niet exclusief in zijn aandacht. Bovendien combineert hij naar eigen zeggen de psychoanalyse met inzichten uit de common sense en uit de ‘literaire psychologie’ van auteurs als Chamfort, Montaigne, Shakespeare en Stendhal.³² Voor zijn collega-biografen lijkt hetzelfde te gelden. Een enkeling schrijft expliciet: ‘Een goede psycholoog is naar mijn mening vandaag de dag een eclecticus, een goede biograaf is dat ook’.³³ Toch is de rol die de psychoanalyse in verschillende van hun boeken speelt, aanzienlijk. Zo hecht Hanssen in het eerste deel van zijn Ter Braak-biografie veel waarde aan de verhouding tussen het ‘vaderlijke’ en het ‘moederlijke’: begrippen die hij niet alleen gebruikt om het liefdeleven van zijn hoofdpersoon te duiden, maar ook om zijn voorkeur te verklaren voor de stomme film en zijn afwijziging van Amerika.

Ter Braaks liefde voor Jo Planten-Koch zou voortkomen uit zijn behoefte aan een ‘warme, moederlijke vrouw’. Zijn afwijzing van Amerika wordt verklaard vanuit zijn liefde voor ‘moeder’ Europa en zijn voorkeur op filmgebied zou in verband staan met ‘zijn verheerlijking van de pre-oedipale associatieve, moedergebonden staat van het prille kind’.³⁴ Het blijft onduidelijk hoe we de waarde van dergelijke beweringen kunnen vaststellen, maar dat lijkt zowel Hanssen als zijn collega-biografen weinig zorgen te baren. Geen van hen staat lang stil bij de kritiek op de psychoanalyse, laat staan dat geprobeerd wordt die kritiek te weerleggen.³⁵

Dat laatste is niet de enige overeenkomst tussen interpretatoren en biografen. Zo kiezen ook biografen bij voorkeur Freud als leidsman, soms in combinatie met andere psychoanalytici. Verder valt op dat alle recente biografieën waarin de psychoanalyse een rol speelt een schrijver uit de moderne periode behandelen. Dit lijkt geen toeval. Zeker niet als we bedenken dat in een wat verder verleden Van Tricht gretig gebruik maakte van de psychoanalyse in zijn biografie van Couperus, maar in Het leven van P.C. Hooft voor een andere aanpak koos.³⁶

32 Zie o.a. Fontijn 1971.

33 Hilberdink 2000: 12. Cf. Goedegebuure 1998.

34 Hanssen 2000: 83, 302f, 342. In het tweede deel van de biografie speelt de verhouding tussen het ‘vaderlijke’ en het ‘moederlijke’ nauwelijks meer een rol en wordt zelden gebruik gemaakt van Freud of andere psychoanalytici.

35 Fontijn 1997: 121 acht zich niet ‘competent genoeg (...) om in theoretisch opzicht een helder oordeel te vellen over de waarde of de onwaarde van de psychoanalyse als wetenschap’.

36 Van Tricht 1965, 1980. Opvallend in de Hooft-biografie is een passage waarin gezegd wordt dat ‘wij, die de groei van een kinderziel zo belangrijk vinden’ naar ‘al te veel uit de jeugd van vroeger levenden’ moeten ‘raden’ (blz. 23). Dit zou een reden kunnen zijn geweest om in dit geval van de psychoanalyse af te zien, maar dat wordt niet expliciet gezegd.

De lezer

Aan de lezer wijdde Freud slechts een paar verspreide opmerkingen. De belangrijkste daarvan is te vinden in een artikel uit 1905 of 1906 dat pas na zijn dood verscheen: ‘Psychopathologische Personen auf der Bühne’.³⁷ De psychoanalytische bijdrage aan de studie van de lezer beperkte zich lange tijd tot het herhalen van de stelling uit dat artikel dat Freud in staat zou zijn het begrip katharsis te preciseren.³⁸

Op het moment dat aan het eind van de jaren zeventig in West-Europa de lezer de aandacht ging trekken, verschoof de belangstelling van literatuurwetenschappers van de psychoanalyse naar andere vormen van psychologie. Belangrijke Nederlandse pioniers waren Andringa, Van Assche en Van Dijk. Vooral de laatste had succes: hij ontwikkelde, samen met de Amerikaanse psycholoog Kintsch, een

37 Freud 1969: 161-168.

38 Zie Laan 1984. Zie ook Wiersma 1991.

[p. 202]

model voor tekstbegrip dat internationaal ruime aandacht kreeg en nog steeds wordt gebruikt.³⁹

Anders dan de interpretatoren en biografen leggen lezersonderzoekers expliciet uit wat ze onder wetenschap verstaan. Hun opvattingen ontlenen ze meer aan de sociale wetenschappen dan aan de praktijk in het letterenonderzoek. In filosofisch opzicht zijn ze beïnvloed door het logisch empirisme en het kritisch rationalisme van Popper. ‘Empirisch’ is hun belangrijkste trefwoord.⁴⁰

In hun eigen opvatting onderscheiden ze zich in methodologisch opzicht van het gros van hun collega's, wier aanpak ‘hermeneutisch’ zou zijn. Die aanduiding wordt soms wat losjes gebruikt, maar ze is zeker van toepassing op de psychoanalytische literatuurbeschouwing, ook waar het gaat om de studie van de lezer. ‘Empirische’ onderzoekers gaan meestal aan de psychoanalytische bijdrage op dat gebied voorbij en zelfs wanneer ze dat niet doen, maken ze er geen gebruik van.⁴¹ Hun favoriete vorm van psychologie is de cognitieve. Een van de belangrijkste grondleggers daarvan, Bartlett, richtte zijn aandacht al op het verwerken van teksten, dus het verbaast niet dat de betreffende onderzoekers hun keuze laten vallen op de cognitieve psychologie - nog afgezien van haar methodologische kwaliteiten.

Bartlett ging ervan uit dat het begrijpen, onthouden en navertellen van een tekst (in zijn geval: anekdotes, korte beschouwingen, sportverslagen e.d.) geen ongestructureerd proces is, maar gebeurt op basis van een ‘schema’.⁴² Diezelfde veronderstelling ligt ten grondslag aan het werk van de ‘empirische’ literatuurwetenschappers. Volgens hen is het onjuist om te denken dat een tekst een bepaalde leeswijze ‘vraagt’ of zelfs ‘afdwingt’ (zoals Dupuis beweert). Ook ontkennen ze het bestaan van een ‘naïeve’ lezer, dat wil zeggen van iemand die blanco begint en ‘spontaan’ op de tekst reageert. Iedereen zou bepaalde verwachtingen hebben en strategieën gebruiken.

Het is niet de enige correctie die onderzoekers hebben aangebracht. Een belangrijk deel van hun werk heeft tot doel vast te stellen wat de waarde is van bestaande opvattingen over het lezen van literatuur. Een al wat ouder voorbeeld is het proefschrift van Schram waarin wordt nagegaan of beweringen over de vernieuwende (vervreemdende, desautomatiserende) werking van literatuur een reële basis hebben. Tot het corpus dat wordt onderzocht behoren ook ideeën van psychoanalytici en psychoanalytisch geïnspireerde literatuurwetenschappers over ‘reiniging’ en ‘reïntegratie’. De algemene conclusie luidt dat voor beweringen over dit soort effecten ‘weinig steun’ bestaat en ‘enige scepsis’ op zijn plaats is.¹³

Ook in het recente proefschrift van Hakemulder worden bestaande ideeën kritisch onderzocht.⁴⁴ Het gaat in dit geval in het bijzonder om ideeën over de morele en ethische effecten van literatuur. De conclusie valt deze keer iets gunstiger uit, maar er wordt gewaarschuwd voorzichtig met de resultaten om te gaan. Want we beschikken niet alleen over weinig gegevens, we weten ook nauwelijks waardoor de betreffende effecten worden bewerkstelligd en of ze exclusief literair zijn. Bovendien is er niets bekend over de werking van literatuur op langere termijn.

39 Kintsch/Van Dijk 1978 en Van Dijk/Kintsch 1983. Zie voor het pionierswerk van de andere genoemden Van Assche z.j. en Andringa 1979.

40 Zie o.a. Van Assche 1990. Cf. Laan 2001: 82f.

41 Zie voor een bespreking van de psychoanalytische bijdrage aan het lezersonderzoek vanuit ‘empirisch’ perspectief Ibsch/Schram 1990: 15ff.

42 Bartlett 1932.

13 Schram 1985: 252.

44 Hakemulder 2000.

[p. 203]

Aan het slot van zijn boek pleit Hakemulder voor een meer intensieve samenwerking tussen psychologen en literatuurwetenschappers. Het zou mooi zijn als het daar van kwam, maar uit zijn eigen onderzoek en dat van anderen - onder wie ook literatuurwetenschappers wier werk hier, bij gebrek aan ruimte, niet aan de orde kan komen zoals dat van Zwaan - blijkt dat de literatuurwetenschap tegenwoordig over onderzoekers beschikt die zo vertrouwd zijn met de methoden en technieken van de psychologie, dat ze het ook alleen wel redden.

Literatuur

Andringa, E. 1979, Text, Assoziation, Konnotation. Königstein

Assche, A. van z.j., Empirisch-psychologische benadering van de relatie lezer-poëzie. Een bijdrage tot theorie en praktijk van de empirische receptiepsychologie aan de hand van een systematisch onderzoek aan de hand van scholierenreacties op poëzie. Leuven 2 delen

Assche, A. van 1990, ‘Empirische literatuurstudie’, in: Spiegel der letteren 22, 1-29

Bartlett, F.C. 1932, Remembering. A Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge

Bolhuis, A.J. 1992, De aarde dekt hem toe. Een interpretatie van Gerrit Achterbergs Ballade van de gasfitter en Ode aan Den Haag in het licht van de psychologie van C.G. Jung. Baarn

Bulhof, I.N. 1983, Freud en Nederland. De interpretatie en invloed van zijn ideeën. Baarn

Crews, F. (ed.) 1998, Unauthorized Freud. Doubters Confront a Legend. New York

Cumps, D. 1998, De eenheid in de tegendelen. De psychomachische verhaalwereld van F. Bordewijk (1884-1965) en de mythe van de hermafrodiet. Een interpretatie. Amsterdam

Dijk, T.A. van/Kintsch, W. 1983, Strategies of Discourse Comprehension. New York

Dupuis, M. 1976, Eenheid en versplintering van het ik. Een onderzoek naar thema's, motieven en vormen in verband met de problematiek van de enkeling in het verhalend werk van Willem Frederik Hermans. Hasselt

Dupuis, M. 2000, De psyche in de spiegelkamer. Psychomachie in de hedendaagse roman. Gent

Fischer, J.M. (Hrsg.) 1980, Psychoanalytische Literaturinterpretation. Aufsätze aus ‘Imago. Zeitschrift für Anwendung der Psychoanalyse auf die Geisteswissenschaften’ (1912-1937). Tübingen

Fontijn, J. 1971, ‘Zuster en superego’, in: Raster 5, 280-296

Fontijn, J. 1990, Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1901. Amsterdam

Fontijn, J. 1992, De Nederlandse schrijversbiografie. Utrecht

Fontijn, J. 1996, Trots verbrijzeld. Het leven van Frederik van Eeden vanaf 1901. Amsterdam

Fontijn, J. 1997, Broeders in bedrog. De biograaf en zijn held. Amsterdam

Freud, S. 1969, Studienausgabe. Deel 10. Bildende Kunst und Literatur. Frankfurt a.M.

Goedegebuure, J. 1998, ‘Kinderziekten of atavismen? De renaissance van de Nederlandse schrijversbiografie’, in: Nederlandse letterkunde 3, 75-83

Goedegebuure, J. 1999, Zee, beek, rivier. Het leven van H. Marsman. Amsterdam

Grüttemeier, R. 2000, ‘Streven naar eenheid’, in: Literatuur 17, 47-50

Hakemulder, J. 2000, The Moral Laboratory. Experiments Examining the Effects of Reading Literature on Social Perception and Moral Self-Concept. Amsterdam/Philadelphia

Hanssen, L. 2000, Want alle verlies is winst. Menno ter Braak 1902-1940. Deel 1. Amsterdam

[p. 204]

Hanssen, L. 2001, Sterven als een polemist. Menno ter Braak 1902-1940. Deel 2. Amsterdam

Heerden, J. van 1996, Schrikbewind der verzinsels. Amsterdam

Hilberdink, K. 2000, ‘Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart’. Een biografie van Paul Rodenko (1920-1976). Amsterdam

Ibsch, E./Schram, D. 1990, ‘Empirische literatuurwetenschap en literatuurdidaktiek’, in: E. Andringa/D. Schram (red.), Literatuur in functie. Empirische literatuurwetenschap in didactisch perspectief. Houten, 9-24

Kalff, G. jr. 1927, Frederik van Eeden. Psychologie van den Tachtiger. Groningen/Den Haag

Kintsch, W./Dijk, T.A. van 1978, ‘Towards a Model of Text Comprehension’, in: Psychological Review 85, 363-394

Laan, N. 1984, ‘Twee psychologieën over lezen’, in: Psychologie en Maatschappij 8, 245-251

Laan, N. 1999, ‘Mulisch, Reich en de psychoanalyse’, in: Literatuur 16, 145-153

Laan, N. 2001, ‘De rol van de wetenschapsfilosofie in de studie van de Nederlandse letterkunde’, in: Nederlandse letterkunde 6, 78-87

Marres, R.F.M. 1983, De vertelsituatie en de hoofdmotieven in de Anton Wachter cyclus van S. Vestdijk. Amsterdam

Marres, R.F.M. 1988, ‘Waarom vermoordde Willem Termeer zijn vrouw?’, in: Bewustzijn en isolement. Psychologische interpretaties van literatuur. Leiden, 39-55

Nijhoff, M. 1982, ‘Inleiding’, in: Verzameld werk. Deel 1. Amsterdam, 142-146

Nuijten, K. 1999, Feit en fictie. Literaire genres vanuit psychoanalytisch perspectief. Amsterdam

Renders, H. 1998, Zo meen ik dat ook jij bent. Biografie van Jan Hanlo. Amsterdam/Antwerpen

Reve, K. van het 1982, ‘Freud over Dostojevski’, in: Freud, Stalin en Dostojevski. Amsterdam, 22-46

Reve, K. van het 1990, ‘Dromen met Freud’, in: De ondergang van het morgenland. Amsterdam, 152-160

Rover, F.C. de 1987, De weg van het lachen. Over het oeuvre van Harry Mulisch. Amsterdam

Rümke, H.C. 1964, Over Frederik van Eeden's Van de koele meren des doods. Een essay. Amsterdam

Schnabel, P. 1995, ‘Twee overzijden die elkaar schijnen te vermijden. De moeizame verhouding tussen psychoanalyse en maatschappij’, in: De weerbarstige geesteszieke. Naar een nieuwe sociologie van de geestelijke gezondheidszorg. Nijmegen, 107-146

Schönau, W. 1985, ‘Literatuurpsychologie’, in: R.T. Segers (red.), Vormen van literatuurwetenschap. Groningen, 87-113

Schönau, W. 1991, Einführung in die psychoanalytische Literaturwissenschaft. Stuttgart

Schram, D.H. 1985, Norm en normdoorbreking. Empirisch onderzoek naar de receptie van literaire teksten voorafgegaan door een overzicht van theoretische opvattingen met betrekking tot de funktie van literatuur. Amsterdam

Schrover, E. 1989, ‘Taal en liefde. Anton Wachters Ina Damman’, in: Vestdijkkroniek nr. 64-65, 19-32

Schrover, E. 1991, ‘Literatuur en psychoanalyse’, in: P. Zeeman (red.), Literatuur en context. Een inleiding in de literatuurwetenschap. Nijmegen, 136-164

Tricht, H.W. van 1965, Louis Couperus. Een verkenning. Den Haag (tweede, vermeerderde en herziene druk)

Tricht, H.W. van 1980, Het leven van P.C. Hooft. 's-Gravenhage

Verhoeff, H. 1981, De Januskop van Oedipus. Over literatuur en psychoanalyse. Assen

Webster, R. 1995, Why Freud Was Wrong. Sin, Science, and Psychoanalysis. New York

[p. 205]

Wenseleers, L. 1966, Het wonderbaarlijk lichaam. Martinus Nijhoff en de moderne westerse poëzie. Z.p.

Wiersma, S. 1991, ‘Katharsis’, in: W. van Peer/K. Dijkstra (red.), Sleutelwoorden. Kernbegrippen uit de hedendaagse literatuurwetenschap. Leuven/Apeldoorn, 93-98