Nederlandse Letterkunde. Jaargang 6

[p. 168]

Stand van zaken:
De kinderschoenen ontgroeid.
Over jeugdliteratuurstudie in Nederland

1. Literaire jeugdliteratuur

In De reizen van de slimme man (1988) raakt Niels gefascineerd door de klanken van Homerus. Het horen voorlezen van de Odysseia brengt hem er zelfs toe voor het gymnasium te kiezen, omdat hij het Homerus-epos dan zelf leert lezen. De jeugdroman van Imme Dros is het verhaal van Niels in twee opzichten, want het gaat over hem en hij lijkt het zelf te schrijven. Aan het slot van het boek begint het verhaal dat Niels zal schrijven en het is dus alsof we zìjn tekst zojuist hebben gelezen. In die tekst is soms bijna letterlijk de Odysseia te horen. Zo is er een scène aan het Noordzeestrand waar Niels indruk probeert te maken op zijn buurvrouw die filmster is. Maar hij stuntelt met zijn surfplank en raakt onder zijn ‘vlot’ en dan lezen we:

de plank kantelde, sloeg tegen mijn hoofd en alles was verloren...
‘... verloren verloren de slag is verloren vlucht! vlucht! terug naar de kust! terug naar de zee en de schepen mannen geen tijd verliezen! verzamelen daar bij de tenten Wacht de bevelen! Hee jij! Jij ook. Wat doe je? Wie ben je? Van wie de zoon, met wie gekomen, wie is je leider?...’
Hij had het tegen mij, de wildvreemde wildeman met zijn vervaarlijke gebrul, maar in de paniek van het ogenblik kon ik wegkomen zonder antwoord te geven, ik rende mee met mannen om mij heen, ze verdrongen zich, persten me tussen zich in, zodat ik geen adem kon halen, ik stikte... (Dros 1993, 98)

In de tekst vindt een vereenzelviging plaats tussen Niels en de Griekse helden van Homerus, doordat de moderne jeugdroman zinspeelt op het klassieke epos. De reizen van de slimme man bevat meer verwijzingen naar andere literatuur en gaat (ook)

[p. 169]

over het vertellen of schrijven van verhalen. Intertekstualiteit en metafictie: de moderne Nederlandse jeugdliteratuur heeft postmoderne trekken, want ook andere kinderboekenschrijvers dan Imme Dros zijn in hun literaire vormen van deze tijd. Het traditioneel vertelde verhaal is inmiddels aangevuld met een diversiteit aan literaire vormgevingstechnieken die dat recht-toe-recht-aan verhaal ondermijnen. De wezen van Woesteland (Margriet Heymans, 1997) bestaat uit vier ineengestrengelde verhalen, Zwart als inkt is het verhaal van Sneeuwwitje (1997) biedt een heel eigen kijk van Wim Hofman op het door de Grimms overgeleverde, maar ook al door hèn bewerkte, sprookje, Paul Biegels Nachtverhaal (1992) is een interessante variant op de Sheherazade-vertelsituatie (het ultieme vertellen, zeg maar), bij Toon Tellegen overheerst de verwondering en bij Joke van Leeuwen doen de illustraties daadwerkelijk mee bij de opbouw van het verhaal. De jeugdliteratuur evolueerde, zoals Nikolajeva (1996) vaststelde naar complexiteit en sophistication op alle verhaalniveaus.¹ Gezien deze voorbeelden is het niet verwonderlijk dat in het jeugdliteratuuronderzoek de literaire vormgeving kan worden bestudeerd op een wijze die bekend is uit de romananalyse, het intertekstualiteitsonderzoek, of het bestuderen van poëtica's. In de Angelsaksische academische wereld, waar ‘Children's literature’ al langer ingeburgerd is, kon dan ook een overzicht van benaderingswijzen verschijnen (Hunt 1999), met essays over de historische en culturele context, taal en stijl, lezers van en rolpatronen in kinder- en jeugdboeken. De semiotiek van het prentenboek staat er naast de dieptepsychologische analyse, het reader-response criticism naast het intertekstualiteitsonderzoek. Bij die laatste benadering van jeugdliteratuur inventariseerde Christine Wilkie bijvoorbeeld verschillende vormen van relaties tussen jeugdliteraire teksten: niet alleen citaten en verwijzingen komen voor, maar er zijn ook parodieën en niet te vergeten - ik kom daar later nog op terug- ‘genre texts’, ‘clusters of codes and literary conventions grouped together in recognisable patterns which allow readers to expect and locate them’ (Wilkie 1999, 132). Een inmiddels fameus voorbeeld is ‘het prentenboek waar intertekstualiteit aan huis wordt bezorgd’ (Mooren 2000, 323), The Jolly Postman (Ahlberg 1986), waarin ontmoetingen plaats vinden tussen figuren uit verschillende sprookjes, want ‘de postbode [brengt] bestellingen rond die regelrecht uit de Schatkamer van de Kinderliteratuur komen’ (id).

De tijd dat Brave Hendrikken de moraal domineerden in het kinderboek, of dat Dik Trom, Pietje Bell en Kruimeltje voor pedagogische tweespalt zorgden, lijkt voorbij. Natuurlijk is de opvoedkundige dimensie niet verdwenen, maar het is overduidelijk dat het moderne Nederlandse kinderboek ook literair gekwalificeerd is. Meer dan ooit kan het onderzoek van jeugdliteratuur gericht zijn op de wijze waarop verhaal en moraal voor kinderen vorm krijgen.²

Ongetwijfeld heeft de literaire emancipatie van de moderne jeugdliteratuur het aanzien van het kinderboek als studie-object vergroot. De groeiende aandacht voor kinder- en jeugdboeken leidde echter ook en vooral tot andere vragen, zoals die naar de afbakening van het object. De beperking tot bellettrie of fictie blijkt bijvoorbeeld niet vruchtbaar in het jeugdliteratuuronderzoek, zeker niet als het om historische teksten

1 Zij wijst op het voorkomen van metafictie, desintegratie van de epische plot, groeiende temporele complexiteit en intertekstuele dichtheid. Ze voegt er aan toe dat dit slechts voor een beperkt aantal kinderboeken geldt, die zich als de auteursfilm verhouden tot een veelvoud aan genrefilms.

2 Nodelman (1988) wijst er op dat de ideologische invloed van prentenboeken mogelijk des te indringender is omdat de moraal niet langer expliciet wordt uitgesproken.

[p. 170]

gaat. En wie voor kinderen geschreven boeken als object kiest, krijgt zicht op méér tekst(soort)en dan die van de literaire canon. Zulke grensverleggingen brengen nieuwe domeinen voor de jeugdliteratuurstudie onder de aandacht.

2. Enkele feiten over jeugdliteratuuronderzoek

Het jeugdliteratuuronderzoek staat in Nederland nog in de kinderschoenen, al is er naast de literaire emancipatie van het kinder- en jeugdboek wel degelijk ook een opmerkelijke groei van wetenschappelijke aandacht. Het is gebruikelijk om de literaire rijping van het kinderboek af te leiden uit het instellen van prijzen, zoals Gouden Griffels en Gouden Zoenen, de Woutertje Pieterse prijs, expliciet als literaire prijs bedoeld, en uiteraard de driejaarlijkse Theo Thijssen prijs die naar aard (oeuvreprijs) en status vergelijkbaar is met de PC Hooftprijs.³

Het volwassen worden van de jeugdliteratuurstudie in Nederland blijkt onder meer uit de publicatie van een volwaardige, grotendeels door academici geschreven, geschiedenis van de Nederlands (talig)e jeugdliteratuur, De hele Bibelebontseberg (1998) en het verschijnen van dissertaties gewijd aan opvattingen over kinderliteratuur in Nederland sinds 1880 (Anne de Vries, Wat heten goede kinderboeken?, 1989), de geschiedenis van het schrijverschap van Annie M.G. Schmidt (Joke Linders, Doe nooit watje moeder zegt, 1999), de positie van Petronella Moens in het culturele leven (Ans Veltman-van den Bos, Petronella Moens (1762-1843). De Vriendin van 't Vaderland, 2000), of aan cultuurspreiding en leesbevordering door prentenboeken (Piet Mooren, Het prentenboek als springplank, 2000).

Inmiddels bekleedt Helma van Lierop de Annie M.G. Schmidt-leerstoel voor kinder- en jeugdliteratuur aan de universiteit van Leiden, zijn er aan andere Nederlandse universiteiten regelmatig colleges over jeugdliteratuur en is in 2001 weer de tweejaarlijkse L.M. Boerlage-prijs voor scripties over jeugdliteratuur uitgereikt. Er is een Stichting ter Bevordering van de Studie van Kinder- en Jeugdliteratuur die zich manifesteert via onderzoeksgroepen en vooral via het tijdschrift Literatuur zonder Leeftijd dat inmiddels aan de 15^e jaargang toe is. Het tijdschrift registreert nauwkeurig wat er gebeurt in het jeugdliteratuuronderzoek in Nederland en Vlaanderen en signaleert (en beoordeelt) ook buitenlandse studies op dit vakgebied.⁴

Het jeugdliteratuuronderzoek verwierf zich dus ook in Nederland inmiddels een, weliswaar nog steeds bescheiden, plaats in de infrastructuur van de literatuurstudie en wist zich aardig te nestelen in het literaire veld.

3 In 1955 werd voor het eerst een Nederlands kinderboek gekroond tot ‘Kinderboek van het Jaar’, een prijs die later Gouden Griffel zou gaan heten. Vijf jaar geleden werd de Gouden Zoen ingesteld voor jeugdboeken voor lezers van twaalf jaar en ouder. De Woutertje Pieterse prijs bestaat sinds 1988. De Staatsprijs voor Jeugdliteratuur, nu Theo Thijssenprijs geheten, is in 1964 voor het eerst uitgereikt aan Annie M.G. Schmidt. Joke van Leeuwen is tot nu toe de laatste winnares.

4 Meer feiten zijn te vinden in Bekkering 1993, Linders/De Vriend 1998 en Van Lierop 2000

3. Het verschijnsel jeugdliteratuur

In de geschiedenis van de jeugdliteratuur deden zich herhaaldelijk meningsverschillen voor die zich heel goed lenen voor onderzoek naar opvattingen over jeugdlite-

[p. 171]

ratuur. Ze berusten nogal eens op verschillen van inzicht in opvoeding en moraal en die leidden onder meer tot het afwijzen of juist aanbevelen van lectuur. Het sprookje werd bijvoorbeeld afgewezen door sommige Verlichtingspedagogen, aan het eind van de negentiende eeuw pleitten sommige opvoeders voor een esthetische benadering van het kinderboek, groepen maatschappijkritische ouders stelden lijsten samen van ‘politiek correcte’ kinderboeken, etc. Aan het eind van de twintigste eeuw twistte men over vragen als: hoe moeten kinderboeken zijn, opdat de kinderen ze zullen lezen? Moet er bij het beoordelen van jeugdliteratuur niet speciaal aan de doelgroep worden gedacht? Het zijn geschillen die niet met wetenschappelijke criteria kunnen worden beslecht, omdat ze tot normatieve (pedagogische?) uitgangspunten zijn te herleiden. Toch hebben ook academische literatuurbeschouwers zich als pariticipant in de discussie gemengd. Ik beschouw dat als een kinderziekte van de jeugdliteratuurstudie. De diversiteit aan opvattingen daarentegen zie ik als waardevol onderzoeksmateriaal en daarom vestig ik de aandacht op twee recente discussies.

Anne de Vries (1990) geniet de ietwat twijfelachtige eer -zijn betoog was genuanceerder dan uit sommige reacties zou kunnen blijken- in een lezing een van die discussies te hebben gestimuleerd. Hij vroeg zich hardop af of het echte kinderboek zou gaan verdwijnen, nu de literair vormgegeven kinderboeken de belangrijkste prijzen krijgen. Kunnen kinderen de boeken nog wel lezen die voor hen bestemd zijn? Zoals gezegd lijkt me dit geen academisch beslisbare kwestie. Het lijkt me eerder een zorg voor opvoeders, want de discussie kan niet zonder normatieve ingreep worden beslist. Datzelfde lijkt me het geval bij klachten over het beoordelen-met-volwassen-maatstaven van kinderboeken, vanuit de veronderstelling dat de voorkeur van de kinderen zelf voorop zou moeten staan. Vergelijkbaar is het meningsverschil over de keuze van kinder- en jeugdboeken voor de basisvorming, waarbij de vraag rijst of in het fictie-onderwijs leesbaarheid moet prevaleren boven literaire waarde. Steeds wordt dan de suggestie gewekt dat de vragers en klagers onvoorwaardelijk partij kiezen voor de jeugdige lezer, zodat voorstanders van ‘literaire kwaliteit’ (wat dat dan ook wezen moge) in de beklaagdenbank komen. Het hanteren van ‘te’ literaire maatstaven, die bovendien zijn ontleend aan beoordelingen van literair werk voor volwassenen, is een andere doorn in het oog van bezorgde opvoeders. Men ziet blijkbaar niet in dat literaire bekroningen geen publieksprijzen zijn en dat heel veel volwassen lezers ook niet talen naar literatuur met een hoofdletter. Ook bij deze kwesties worden de knopen ongetwijfeld in het literaire leven zelf doorgehakt, waarbij opvoedkundige inzichten of praktische omstandigheden de doorslag zullen geven.⁵ Zulke discussies zijn te beschouwen als voer voor de academicus die benieuwd is naar specifieke kenmerken van het omgaan met jeugdliteratuur. Er zijn namelijk aanwijzingen dat ervoor de literaire instituties speciale omstandigheden gelden als het om kinder- en jeugdboeken gaat. In Het verschijnsel jeugdliteratuur (in 2000 toe aan de zevende druk), wijst de Leuvense onderzoekster Rita Ghesquiere op de belangrijke rol van de (volwassen) bemiddelaar in het communicatieproces. Naast het kind als lezer is er gewoonlijk eerst een volwassen lezer in het geding, een

5 De discussie over het al dan niet opnemen van kinder- en jeugdboeken in de (?) literatuurgeschiedenis, een samenvatting geeft Peeters 1996, past mogelijk in het algemene debat over de opzet van literatuurgeschiedenissen.

[p. 172]

ouder of een andere opvoeder, die bijvoorbeeld adviseert bij het kiezen van een kinderboek. Zo schrijft de jeugdliteratuurcriticus níet voor kinderen, maar hij richt zich direct tot de bemiddelende volwassenen.

4. Literaire instituties

In het inspirerende Poetics of Children's Literature (1986) onderzocht Zohar Shavit onder andere het zelfbeeld van de vorige generatie Engelstalige jeugdboekenauteurs. Ze stelde vast dat deze auteurs een laag zelfbeeld hebben, omdat ze menen dat het schrijven van kinderboeken niet voor vol wordt aangezien. Shavits blik op het jeugdliteraire veld doet inzien dat zich daar bizondere omstandigheden zouden kunnen voordoen. Uit de taakopvatting van hedendaagse kinder- en jeugdboekenschrijvers in Nederland valt af te leiden dat ze het schrijven van kinder- en jeugdboeken als een vak opvatten⁶ - wat mutatis mutandis ook voor illustratoren geldt. In de tweede helft van de twintigste eeuw heeft zich klaarblijkelijk een professionaliseringsproces voltrokken. In de jeugdliteratuurkritiek blijkt zich recentelijk eveneens een vergelijkbare ontwikkeling te hebben voorgedaan. In zijn eerder genoemde dissertatie stelt Piet Mooren vast dat in de periode tussen 1970 en 1990 critici steeds meer een hiërarchie gaan aanbrengen in het kinderboekenaanbod en dat ze jeugdboeken vaker in een traditie plaatsen. Op die manier creëren ze een jeugdliteraire canon, bijvoorbeeld ook als het om prentenboeken gaat. Hun rol benadert op dit punt die van recensenten van literatuur voor volwassenen. Mooren bracht nog een ander interessant gegeven aan het licht. Hij stelt vast dat uitgevers van prentenboeken bij een andere canonvorming zijn betrokken: uit hun fondsvorming blijkt dat ze prentenboeken uitgeven die speciaal voor onderwijsdoeleinden geschikt zijn. Je zou dan in de prentenboekenwereld van twee canons kunnen spreken: een literaire en een educatieve, beide met een eigen functie.

Er zijn meer kenmerkende omstandigheden bij het uitgeven van kinderboeken: kinderboeken zijn duur in de productie, maar mogen toch niet te hoog van prijs zijn; veel kinderen lijken wat conservatiever te lezen, maar zijn ook trouw in hun lectuur, dus zijn serieboeken in trek; (klassieke) kinderboeken gaan lang mee.⁷ Op dat laatste punt wees ook Peter Hunt: ‘Children's books have a commercial shelf-life that can be much longer than adult equivalents; they are sustained by being passed down through families’ (Hunt 1994, 8). Het fonds van een specifieke uitgever van kinderboeken als Kluitman is dan ook te karakteriseren op grond van zulke observaties. Zie de vele drukken van Afkes tiental of van de Dik Trom-boeken. Zie ook het succes van series als De Kameleon - en Kluitman heeft méér langlopende series. Ik zou natuurlijk nog kunnen wijzen op het bestaan van kinderboekwinkels of op de aanwijzingen in de jeugdbibliotheek met A-, B- en C-kasten voor opklimmende leeftijdsgroepen, etc. Maar iets daarvan beschouw ik liever vanuit het perspectief van de literaire ontwikkeling, een ander voor de jeugdliteratuurstudie vrijwel braakliggend terrein.

6 ‘Een kinderboekenschrijver schrijft niet uitsluitend voor kinderen, hij schrijft om te schrijven, om te maken, om vorm te geven aan wat hem intrigeert (Dros 2000, p.440), luidt een enkel voorbeeld.

7 Met dank aan Lisa Kuitert.

[p. 173]

5. Literaire socialisatie

Kinderen kunnen via voorlezen, kinderversjes, sprookjes en prentenboeken geleidelijk aan gaan deelnemen aan de literaire cultuur. Het jeugdliteratuuronderzoek zou die ontwikkeling kunnen traceren door te letten op aanpassingsverschijnselen. Een enkele blik in de boekwinkel of de jeugdbibliotheek leert al dat er bij de productie van kinder- en jeugdboeken rekening wordt gehouden met de verschillende leeftijdsgroepen. In het algemeen zijn kinderboeken te herkennen aan de vormgeving. Ze hebben bijvoorbeeld illustraties, voor de jongste kinderen zijn ze stevig, en omslagillustraties van adolescentenromans mogen niet kinderachtig zijn-vandaar dat ze momenteel vaak uit foto's bestaan. In theorieën over jeugdliteratuur komen heel andere aanpassingsverschijnselen ter sprake. Ongetwijfeld geïnspireerd door G. Klingberg, een Zweedse pionier in het onderzoek naar kinder- en jeugdboeken, bespreekt Ghesquiere in Het verschijnsel jeugdliteratuur adaptatie in thematiek, stofkeuze en ‘aangepaste modellen’ van woordkeuze, zinsbouw, vertelkader en verhaalopbouw. De adaptatieverschijnselen zijn veelal gebaseerd op het kindbeeld bij auteurs en andere producenten. Een mooi voorbeeld is Alice in Wonderland, waarbij Lewis Carroll zelf een Nursery Alice-versie schreef, met geruststellende en verklarende uitleg bij alles wat volgens hem angstig, of vreemd moest zijn voor de jongste lezers: alles was maar een droom, de bedreigende speelkaarten waren slechts van de boom dwarrelende blaadjes... (zie Shavit 1986).

Het denken over adaptatie berust op kindbeelden, bepaald door opvattingen over opvoeding en op wat volwassenen zich van de eigen jeugdjaren herinneren. Wat weten we feitelijk van voorkeuren en competenties van beginnende lezers? Ik beperk me tot enkele observaties, onder andere ontleend aan Moorens recente proefschrift. Het is evenwel opmerkelijk dat denkbeelden uit Het prentenboek als springplank minstens deels zijn terug te voeren op de praktijk van het jeugdbibliotheekwerk. Want zoals initiatieven uit de bibliotheekwereld in de jaren '50, na gehoor te hebben gevonden in de uitgeverswereld, leidden tot de Kinderboekenweek en het instellen van de prijs voor het beste kinderboek van het jaar, zo ontstond een van de aardigste publicaties over het lezen van kinderen na een conferentie van jeugdbibliothecarissen.

Anneriek Freeman-Smulders schreef Het kinderboek als struikelblok vanuit praktische omstandigheden: ze stelde vast dat kinderen hun bibliotheekboeken vaak niet uitlezen. Hoe komt dat? Welke blokkades en belemmeringen verhinderen dat kinderen leesplezier ondervinden? Freeman-Smulders introduceerde, mogelijk geïnspireerd door publicaties over receptie-esthetica, het begrip ‘verhaalverwachtingspatroon’, omdat ze constateerde dat (voor)kennis van genres en bijbehorende plotstructuren een belangrijke voorwaarde is om verhalen als zodanig te herkennen en ervan te kunnen genieten. Haar gedachtengang is volgens mij te verbinden met elders gepresenteerde gegevens over de eerste stappen in een loopbaan als (literaire) lezer. Volgens Maria Lypp (1984) vertoont het jonge kind, als het zich de taal

[p. 174]

eigen maakt, tevens de neiging om houvast te zoeken bij formules van het vertellen, vooral als die benadrukken dat deze ‘onwerkelijk’ zijn. Confrontaties met het zeer duidelijk afwijkende, zoals de poëtische taal van bakerrijmen of de fantastische onderwerpen uit de sprookjesliteratuur, zouden van doorslaggevend belang zijn voor het bekend raken met fictie.⁸

Literaire socialisatie begint met het zich eigen maken van conventies: het ‘wees maar niet bang, het is niet echt’-spel, dat jonge kinderen graag spelen, legt het fundament voor het weet krijgen van fictie. Het ontluiken van de geletterdheid⁹ begint in de vroegste kindertijd, in de voorleessituatie, bij het (samen) bekijken en bespreken van prentenboeken, bij het (samen) zingen van slaap- en speelliedjes. Kinderen blijken al snel over een elementaire ‘verhaalcompetentie’ te beschikken. Mooren wijst er op dat prentenboeken en eerste leesboekjes structurele en stilistische kenmerken hebben die de onthoudbaarheid dienen,

de herhaling van zinnen en woorden, het rijm, het ritme en de melodie, de aaneenschakeling, uitbreiding of stapeling, het synoniem of de tegenstelling en de vertrouwde verhaalopbouw van bijvoorbeeld sprookje of fabel (Mooren 2000, 322)

Het kind heeft greep op ‘genre-texts’ (Wilkie 1999). Van het sprookje wéet het kind dat er bepaalde woorden kenmerkend zijn: ‘kasteel, draak, ridder of prinses, zwaard, koning, paleis’ (Mooren 2000, 323), en deze signalen activeren specifieke verhaalverwachtingen. Ik haalde eerder voorbeelden aan van intertekstualiteit in moderne Nederlandse jeugdboeken. Het betrof daar citaten of verwijzingen naar een specifieke tekst, het verschijnsel dat Paul Claes eens tekstuele intertekstualiteit noemde, ‘de transformatie van een welbepaalde tekst’ (Claes 1984, 16). Voor inzicht in de literaire socialisatie lijkt me de typologische intertekstualiteit van meer belang, ‘de variatie van een teksttype’ (id). In Moorens voorbeeld gaat het om het sprookjes-verwachtingspatroon, om variatie op het sprookjes-teksttype:

Het gaat er niet alleen om dat Klein Duimpje makkelijker te lezen is als het sprookje al van de kleuterschool bekend is, maar ook dat Assepoester leesbaarder is indien Sneeuwwitje en Klein Duimpje al bekend zijn (Mooren 2000, 323).¹⁰

Op grond van zulke genrekennis is al snel een spel met de literaire traditie mogelijk, concludeert Mooren. Hij geeft het voorbeeld van De puike postbode, waarvan Wilkie het begin citeert, een variant op dé sprookjesformule bij uitstek, Once upon a bicycle...¹¹

8 In de Nederlandse jeugdliteratuurstudie werd Lypp slechts bekend door het begrip ‘kinderblik’ dat praktisch bruikbaar bleek bij het interpreteren, of bij het aanwijzen van wat wezenlijk is aan ‘goede’ kinderboeken. Het ‘met het kind’ vertellen en focaliseren wordt beschouwd als een vruchtbare strategie om de assymmetrie tussen volwassen auteur en jeugdige lezer op te heffen. Mij lijkt Lypps studie over literaire socialisatie vruchtbaarder.

9 Het perspectief van ontluikende geletterdheid is een nieuwe kijk op het leren lezen en leesbevordering, waarbij ‘meer dan ooit de culturele dimensie van het schrift in het geding is. Leesplezier en leesbevordering zijn geen onderwerpen die moeten wachten tot leerlingen kunnen lezen, en methodemakers zijn er meer dan vroeger van overtuigd dat boeken, mooie verhalen en verschillende literaire genres er [zijn] (...) om geïnteresseerde lezers te houden’ (Mooren 2000, 315).

10 Een specifieke dimensie krijgt het intertekstualiteitsonderzoek vanuit het besef, dat veel kinderen Sneeuwwitje kennen uit de Disney-film of Winnie-the-Pooh van een tv serie.

11 Zelf heb ik de introductie van verhaalpersonages in Wiplala door Annie M.G. Schmidt en in De metro van Magnus van Joke van Leeuwen varianten genoemd van de familiekiekjes-expositie waar-mee in prentenboeken personages worden voorgesteld: frontaal, van top tot teen, zoals op een familiefoto. Zie De Vriend 2000.

6. Uitzicht vanaf de Bibelebontseberg

Niet alleen de moderne jeugdliteratuur is veelzijdig. Ook het bestuderen van jeugdliteratuur biedt een rijk scala aan mogelijkheden, maar die zijn nog niet of

[p. 175]

nauwelijks geëxploreerd. We weten zelfs nog niet eens goed welke kinderboeken er waren, al beschikken we wel over een indrukwekkende inventaris van het 18^de- eeuwse Nederlandse kinderboek, Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800 (1997), samengesteld door P.J. Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets. Marjoke Rietveld-van Wingerden stelde eveneens een bibliografie samen: Jeugdtijdschriften in Nederland en Vlaanderen 1757-1942 (1995).¹² Een materiaalverzameling van het 19^de-eeuwse kinderboek is in voorbereiding. Die verzamelingen leveren bouwstenen op voor een nieuwe jeugdliteratuurgeschiedenis, maar die zal zeker ook gebruik moeten maken van verworven inzichten in het omgaan met jeugdliteratuur en de groeiende informatie over het boekbedrijf en de (jeugd) literaire instituties. Dat het uitzicht van de Bibelebontseberg is verrijkt met nieuwe vergezichten, bleek tijdens het symposium Tot volle waschdom, dat in 1999 in Utrecht luister bijzette aan het tienjarig jubileum van De hele Bibelebontseberg. De bijdragen aan dit symposium zijn inmiddels verschenen onder de titel Tot volle waschdom. Bijdragen aan de geschiedenis van de hinder- en jeugdliteratuur (2000). Vooral het onderzoek naar uitgeverijen, boekhandelscommunicatie en leescultuur zorgden voor nieuwe informatie en voor tot dan toe niet aangeboorde bronnen. Dongelmans, een van de redacteuren van de symposiumbundel, bepleit met nadruk het geïntegreerd opnemen van gegevens over het boekbedrijf in een volgende jeugdliteratuurgeschiedenis: De hele Bibelebontseberg heeft slechts een apart hoofdstuk over uitgevers van kinder- en jeugdboeken, wat trouwens in 1989 opmerkelijk was. Ook Van Lierop ziet slechts heil in een jeugdliteratuurgeschiedenis vanuit een breed perspectief. Dat blijkt niet alleen uit haar slotbeschouwing tijdens het Utrechtse symposium, maar ook uit haar Leidse oratie (17 december 1999; zie Van Lierop 2000). Een literatuurhistoricus zou niet primair met canonvorming bezig moeten zijn, zo stelde zij, in aansluiting op de functionalistische benadering van literatuurgeschiedenis die De Geest voorstaat.¹³ De literatuurhistoricus dient de inbedding van de (jeugd) literatuur in een bredere culturele en maatschappelijke context te beschrijven benevens de mate waarin literatuur autonoom functioneert. Het concept voor zo'n brede geschiedenis is daarmee uiteraard nog niet gevonden, maar de richting is aangegeven.

Zoals we hebben gezien biedt de moderne jeugdliteratuur voldoende mogelijkheden voor interpretatief, semiotisch of poëticaal onderzoek. Het gebied van de literaire instituties ligt nog redelijk braak, al kon ik hier toch enkele speciale omstandigheden signaleren. Ook de literaire socialisatie verdient veel nadere beschouwing. Het uitzicht van de Bibelebontseberg is verrijkt. Dat moge tenslotte nog blijken uit een overzicht van veertien proefschriften in voorbereiding, dat Drielande(n)punt -Forum vir/voor Afrikaanse en Nederlandse jeug(d) literatuur publiceerde (nr. 6, juni 1999). Behalve de eerder genoemde en reeds verdedigde dissertaties zijn er twee onderzoeken bezig naar uitgeverijen (de educatieve uitgevers Zwijsen en Malmberg; het opmerkelijke jeugdboekenfonds van Lemniscaat), er wordt studie verricht naar vertalingen en bewerkingen van Nils Holgersson, men bestudeert Nederlandse kinder-

12 Zie ook haar dissertatie, Voor de lieve kleinen. Het jeugdtijdschrift in Nederland 1757-1942 uit 1992.

13 Zie D. de Geest, ‘Methodologische diversiteit. Knuvelder voorbij - voorbij Knuvelder?’ In H. Bekkeringen A.J. Gelderblom (red), Veelstemmig akkoord. Naar een nieuwe literatuurgeschiedenis. Den Haag, 1997, p. 17-26.

[p. 176]

bijbels en vijftig jaar kinder- en jeugdpoëzie, onderzoekt personages, identificatie-mogelijkheden en autoriteitspatronen in en van kinder- en jeugdboeken. De Nederlandstalige jeugdliteratuurstudie is op weg naar volwassenheid.

Gerard de Vriend

[p. 177]

Bibliografie

Ahlberg, J. and Ahlberg, A, The Jolly Postman. London. Heinemann. 1985

Bekkering, H. ‘Oktober 1955: De Gouden Griffel wordt voor de eerste maal uitgereikt. De emancipatie van kinder- en jeugdliteratuur.’ In: M.A. Schenkeveld-van der Dussen (red), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen. Martinus Nijhoff. 1993

Claes, P. De mot zit in de mythe. Claus en de oudheid. Amsterdam. De Bezige Bij. 1984

Dongelmans, B. e.a. (red), Tol volk waschdom. Bijdragen aan de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur. Den Haag. Biblion Uitgeverij. 2000

Dros, I. De reizen van de slimme man. Amsterdam. Querido. 1993 [1988]

Dros, I. ‘De kleren en de keizer. Annie M.G. Schmidt lezing’. In: Literatuur zonder leeftijd 53 (2000), p.423-445

Freeman-Smulders, A. Het kinderboek als struikelblok. Den Haag. NBLC. 1986 [1983]

Ghesquiere, R. Het verschijnsel Jeugdliteratuur. Leuven/Amersfoort. Acco. 2000 [1982]

Hunt, P. (ed), Understanding Children's Literature. Key essays from the International Encyclopedia of Children's Literature. London/New York. Routledge. 1999

Lierop, H. van, ‘Perspectief op het verleden. Oratie over jeugdliteratuur, volwassenenliteratuur en hun geschiedschrijving.’ In: Literatuur zonder Leeftijd 51 (2000), p.74-94

Linders, J. en G. de Vriend, ‘Kinder- en jeugdliteratuur in het voortgezet onderwijs.’ In: Raster 83 (1998), p.131-142

Lypp, M. Einfachheit als Kategorie der Kinderliteratur. Frankfurt am Main. Dipa-Verlag. 1984

Mooren, P. Het prentenboek als springplank. Cultuurspreiding en leesbevordering door prentenboeken. Nijmegen. SUN. 2000

Nikolajeva, M. Children's Literature Comes of Age. Toward a New Aesthetic. New York/London. Galland Publishing, Inc. 1996

Nodelman, P. Words about Pictures. The Narralive Art of Children 's Picture Books. Athens. The University of Georgia Press. 1988

Shavit, Z. Poetics of Children's Literature. Athens/London. The University of Georgia Press. 1986

Vriend, G. de, ‘Uitnodiging tot de dans. Kennismaken met verhaal conventies.’ In: G.J. van Bork en N. Laan (red), Kunst & Letterkunst. Opstellen voor George Vis. Amsterdam. Uitgeverij G.J. Aarts. 2000

Wilkie, C. ‘Relating Texts: Intenextuality.’ In: Hunt, P. (ed), Understanding Children's Literature. Key essays from the International Encyclopedia of Children's Literature. London/New York. Routledge. 1999