Nederlandse Letterkunde. Jaargang 5

[p. 323]

Het lineaire schrijfproces bij middeleeuwse teksten^*
Gerard Sonnemans

De opkomst van de tekstverwerker heeft een enorme invloed gehad op de wijze waarop auteurs hun teksten concipiëren. Het is tegenwoordig - meer dan ooit - mogelijk om een basisstructuur op te zetten en weer te wijzigen; om potentieel bruikbare ingevingen op te slaan zonder ze meteen te gebruiken; om eindeloos te schaven aan een tekst. Hoe anders moet dat geweest zijn in de tijd dat het schrijfmateriaal een schaars goed was, en auteurs dus minder konden experimenteren en een groter beroep moesten doen op hun geheugen. Dat moet consequenties gehad hebben voor de manier waarop zij hun teksten concipieerden. Als onderdeel van mijn onderzoek naar de functionaliteit van Middelnederlandse prologen heb ik mij afgevraagd of er iets van deze problematiek terug te vinden zou zijn in die prologen.¹

Zoals meestal bij dit weerbarstige materiaal kwamen er slechts indirecte aanwijzingen boven water; nergens beschrijft een auteur expliciet zijn aanpak. Maar het indirecte materiaal leverde voldoende houvast voor de stelling dat een proloog zo goed als altijd het eerste was wat een auteur op papier zette. Pas daarna begon hij te schrijven aan zijn narratio. Dit lijkt een triviale bevinding, maar hoeft het absoluut niet te zijn: als bewezen kan worden dat een middeleeuws auteur altijd lineair te werk ging (dat wil zeggen beginnend met het eerste vers van de proloog en eindigend met de epiloog), dan werpt dat licht op de functie en de inhoud van prologen én op de compositietechniek van middeleeuwse auteurs.

Het idee van de lineaire productie van teksten is gebaseerd op een aantal argumenten. Om te beginnen zijn auteurs bij vlagen erg expliciet over hun werkzaamheden. Zo schreef Jan de Weert tegen het einde van zijn proloog bij de Spieghel der sonder²:

* Met dank aan Geert Claassens en Paul Wackers voor hun kritische commentaar.

1 Mijn onderzoek heeft geleid tot een proefschrift (Sonnemans 1995), waarin de Middelnederlandse versprologen vanuit hun intertekstuele relatie beschreven zijn. De vraag die hier aan de orde is, was in dat kader niet relevant.

2 De prologen waar ik naar verwijs, zijn te vinden in deel II van mijn proefschrift (Sonnemans 1995), tenzij anders vermeld.

[p. 324]

 

Nu willic mijn dichten vernuwen⁺

 

Ende steken die penne inden horen.⁺

 

(72-73)

Met de pen die in de inkthoorn gedoopt wordt, visualiseert De Weert als het ware het schrijven van de eerste verzen van zijn narratio. Andere proloogpassages die erop wijzen dat de proloog vóór de narratio geschreven werd, zijn onder andere te vinden in De slag van Woeringen (vs. 46-47), de Melibeus (vs. 1-6) en de Istory van Troien (vs. 53-56). Ik ga ervan uit dat dergelijke passages waarin auteurs zichzelf profileren weliswaar beschouwd moeten worden in de receptiesturende functie van de proloog, maar dat ze in het algemeen niet strijdig zijn met de realiteit van de auteur.⁴

De lineaire productiewijze van teksten valt niet alleen uit prologen af te leiden. Zo staat er halverwege een andere Spiegel der sonden, waarvan de proloog helaas niet is overgeleverd, een expliciete terugblik op de proloog:⁵

Bedi als ic seghede te voren⁺
Binnen der prologhen van desen,
Ic en wil gheen begripere wesen⁺
Van hem lieden die tlatijn verstaen.
(4740-44)

Het is evident dat de proloog reeds lang en breed voltooid was toen de auteur deze verzen schreef.

Een ander fenomeen dat wijst op een lineaire tekstproductie is de inspiratiebede. In een inspiratiebede wordt van hogerhand steun bij het schrijven afgesmeekt.⁶ Vergelijk bijvoorbeeld vs. 4-7 van het Boec vanden houte.

Nu bidde wij Gode dies
Dat hi mi zulke leringhe zeinde
Dat ic van beghin ten einde
Alle dese pointen moeghe vertrecken⁺

Het lijkt mij ondenkbaar dat een dergelijk verzoek genoteerd werd op het moment dat de narratio reeds voltooid was. De inspiratiebede zou niet alleen zinloos zijn, omdat zij als mosterd na de maaltijd zou komen, maar bovendien een flagrante belediging aan het adres van God. Een oprecht gelovige auteur (en we mogen ervan uitgaan dat al onze middeleeuwse auteurs tot deze categorie gerekend kunnen worden) zou het niet wagen om Gods bijstand te vragen voor het schrijven van een reeds voltooide tekst. We kunnen er gevoeglijk van uitgaan dat achter elke inspiratiebede een oprecht besef van de eigen beperkingen schuilgaat, onder woorden gebracht aan het begin van het schrijfproces.

+ (vernuwen = vernieuwen³)

3 Mogelijk refereert De Weert met dit woord aan vs. 19-32, waarin hij aangeeft dat hij voorheen enkel teksten schreef die ‘der werelt genuechde te lesen’ (vs. 21), maar dat hij zich daar nu van afgekeerd heeft, ten einde een zondenspiegel te schrijven. Dit vers geeft hoe dan ook een nieuwe start van schrijven aan.

+ (horen = inkthoorn)

4 Zie hierover Sonnemans 1995, deel I, p. 109-114, waarin ik betoog dat de passages in prologen waarin auteurs zichzelf profileren weliswaar beschouwd moeten worden in het kader van de receptiesturende functie van de proloog, maar in het algemeen niet strijdig zijn met de realiteit van de auteur.

5 De tekst is uitgegeven in Verdam 1900.

+ (Bedi = want)

+ (begripere = criticaster)

6 Vgl. hiervoor Sonnemans 1995, deel I, p. 91-96 en 101-106. In dit kader is het van belang op te merken dat ongeveer de helft van de door mij onderzochte prologen een inspiratiebede bevat (vgl. deel II, p. 231-232).

+ (vertrecken = vertellen)

[p. 325]

Interessant is in dit geval hoe de inspiratiebede in de Rijmbijbel-proloog, die gericht is tot de Drieëne God en Maria, bijna 35.000 verzen verder in de epiloog van de Wrake van Jherusalem gememoreerd wordt:

Nu dankic Gode, diet al ghebied,
Dat ic met pinen hebbe vulbracht
Die dine die ic hadde voordacht,
Want van hem coemt alle doegt.
Ay! Maria, vercoorne joegt,
Fonteyne der ontfarmechede,
U dankics ooc, te rechte mede
(Want ic ane riep u int beghin),
Dat ic vulbrocht hebbe ende vuldaen
Die dinc, die ic hadde bestaen.⁺
(vs. 34867-76)

Maerlant herinnert zich aan het eind van zijn lange arbeid zijn verzoek uit de proloog. Expliciet, getuige vers 34874. Hij spreekt daarbij zijn dankbaarheid uit dat zijn gebed verhoord is.

Een ander argument voor het schrijven van A tot Z is te vinden in de teksten die onvoltooid zijn gebleven. Uit alles blijkt dat hun auteurs vooraan begonnen met hun werk en dat ergens halfweg abrupt afbraken: de teksten hebben meestal een proloog en nergens in hun narratio's wordt de indruk gewekt dat de auteurs passages in een onaffe, schetsmatige vorm hebben laten rusten. Er werd pas een nieuwe passage opgepakt, zodra de voorgaande helemaal afgehecht was.

Nu valt niet altijd uit te sluiten dat een onvolledig overgeleverde tekst ergens in de tekstoverlevering het slotgedeelte is kwijtgeraakt. Zo breekt het slot van Vanden derden Eduwaert op een onbevredigend punt af. Dat ligt overigens niet aan het enig overgeleverde handschrift, want daar was best nog ruimte voor een vervolg. Er zijn twee andere mogelijkheden voor de onvoltooidheid van de tekst: of de legger van de overgeleverde redactie was een defect afschrift, of de auteur heeft zijn tekst niet voltooid.

Een ander voorbeeld van een onvoltooide tekst is Der ystorien bloeme. De proloog kondigt vier delen aan, maar er is ons slechts één deel overgeleverd. Het is aannemelijk dat de overige drie delen nooit geschreven zijn. Claassens vermoedt dat de tekst zo'n slechte ontvangst kreeg dat de auteur - totaal ontmoedigd - zijn werk erbij neergelegd heeft. Sterker nog, gaandeweg het eerste deel worden de verzuchtingen van de auteur steeds groter: hij droeg de stukken die hij af had kennelijk voor aan een publiek en kreeg daar erg negatieve reacties op. Reden om het bijltje er na één deel bij neer te gooien?⁷

Rijst er bij de genoemde teksten nog enige twijfel of de tekstoverlevering ons het

+ (bestaen = begonnen)

7 Vgl. Claassens 1996.

[p. 326]

zicht op de oorspronkelijke omvang belemmert, dat geldt niet voor de Walewein en de Rinclus.⁸ Zonder al te diep in te willen gaan op de discussie rond het exacte aandeel van Penninc en Vostaert in de Walewein, durf ik te stellen dat de oorspronkelijke tekst van Penninc van meet af aan van een proloog was voorzien. Het dubbelzinnige vers 23 biedt ruimte aan twee interpretaties, die evenwel beide het bestaan van die oer-proloog bevestigen. Letterlijk lezend zou het vers (‘Dies bat Penninc diene (= die deze tekst) maecte’) uit de pen van de bewerker Vostaert gevloeid moeten zijn. In dat geval moeten de voorgaande verzen echter beschouwd worden als een citaat van Penninc. De andere mogelijkheid is dat Vostaert - net als bij de overige onvoltooide middeleeuwse teksten die door een ander afgemaakt zijn - Pennincs proloog onaangetast gelaten heeft. In dat geval presenteerde Penninc zichzelf in de derde persoon enkelvoud; iets wat niet ongewoon was.⁹

Minder problematisch zijn de verhoudingen in de Rinclus. In de proloog noemt Gielijs van Molhem de overeenkomst van zijn eigen naam met die van de auteur van zijn Oudfranse bron - ‘de clusenere van Molinens’- een gunstig teken voor zijn voornemen om de tekst te vertalen (vs. 5-10). Maar de voorzienigheid had het kennelijk anders beschikt: het lukte Gielijs niet om de vertaling te voltooien. Na 1155 verzen neemt een zekere Heinrec de draad op:

Mi wondert waer bi Gielijs liet,⁺
Dat hi vort en maecte niet
Dat dichte vanden goeden man
Van Molleyns, die so heilich hiet;
Mer wast dat hi te saen versciet,⁺
Soe moeste hijt varen laten dan.
Nu comt hier Heinrec, die nochtan
Wale weet dat hi en can⁺
Jegen hem wijsheiden iet,
Nochtan wilt hijt vort vaen an;⁺
Nu gons hem God ende sente Jan,⁺
Ende God te vorst, dart bi gesciet.⁺
(vs. 1155-66)

Heinrec vond dus een onvoltooide tekst mét proloog. Hij nam de bestaande tekst over zoals hij was, en begon te schrijven waar Gielijs opgehouden was. Ook de continuator gaat dus weer lineair te werk.

Ook op grond van onderzoek van collega's kan de lineaire werkwijze van middeleeuwse auteurs aannemelijk worden gemaakt. Ik beperk me tot enkele voorbeelden uit de medioneerlandistiek en een prachtig voorbeeld (of eigenlijk zijn het er vier in één) uit het Oudfrans.

8 Andere voorbeelden zijn de continuaties van Maerlants Merlijn en Spiegel historiael, maar ook de Oudfranse Chrétien-continuaties en de Roman de la Rose.

9 Zie daarvoor Sonnemans 1995, deel I, p. 109-112.

+ (waer bi = waarom)

+ (te saen versciet = te vroeg overleed)

+ (Wale... iet = hij realiseert zich dat hij niet zoveel wijsheid bezit als Gielijs)

+ (vort vaen an = vervolgen, voortzetten)

+ (gons = gunt)

+ (te vorst = bovenal)

[p. 327]

In zijn onderzoek naar Lantsloot vander Haghedochte volgt Van Oostrom de vertaaltechniek van de vertaler op de voet.¹⁰ De man blijkt een virtuoos vertaler te zijn geweest, maar beperkt zich bij zijn ingrepen tot overzichtelijke passages. Hij werkte steeds een volledige episode af, alvorens met de volgende verder te gaan. ‘Binnen die afgeronde eenheden is de Middelnederlandse bewerker heer en meester, en wijzigt hij wat hem goeddunkt.’¹¹ In grote lijnen echter begon hij bij het begin en liet de macrostructuur intact.

In een inspirerend artikel over de compositie van de Istory van Troien, en met name de Aeneis-bewerking daarin, legt De Ceukelaire Maerlants werkwijze bloot.¹² De inhoudsopgave (‘taffel’) die tussen proloog en narratio staat, is voor het grootste deel vertaald uit Benoît de Sainte-Maures Roman de Troie. Daar waar Maerlant echter op voorhand van plan was een andere bron te gebruiken, of waar hij van zins was de structuur van Benoît aan te passen, maakte hij reeds op de betreffende plaats in de ‘taffel’ melding van die voornemens.¹³ De ‘taffel’ kan dus beschouwd worden als een blauwdruk van de Istory van Troien zoals die Maerlant bij aanvang van zijn werk voor ogen stond. Deze blauwdruk komt echter niet volledig overeen met de narratio. Sommige voornemens zijn niet uitgevoerd, terwijl de toevoeging van de Aeneis-bewerking pas gaandeweg het schrijven in Maerlants concept werd opgenomen, en derhalve niet in de ‘taffel’ wordt aangekondigd.¹⁴ Deze gegevens verschaffen ons een uniek inzicht in Maerlants lineaire werkwijze: aan het begin van zijn tour de force¹⁵ presenteerde Maerlant een uitgebreid werkplan, waar hij vervolgens in zijn narratio op verschillende plaatsen van afweek. De lineariteit van zijn werkzaamheden wordt ten slotte op impliciete, maar veelzeggende wijze bewezen door het feit dat Maerlant niet meer de moeite genomen heeft de oneffenheden uit zijn ‘taffel’ weg te werken.¹⁶

Een andere middeleeuwse auteur die ons over zijn schouders mee laat kijken naar zijn aanpak, is Bauduins Butors.¹⁷ Hij begon aan zijn Roman des fils du roi Constant, een Oudfranse Arturroman in proza, op instigatie van Gwijde van Dampierre en Hugo II van Châtillon.¹⁸ Van de opening van deze waarschijnlijk nooit voltooide roman zijn maar liefst vier opzetten overgeleverd, neergeschreven op de lege kolommen en in de marges van een Oudfrans verzamelhandschrift.¹⁹

What Bauduin Butors offers to us is this remarkable opportunity: we can sit beside a man of the late thirteenth century and watch him in the throes and agonies of literary composition. As we read his four drafts, as we come to know him as a person, as we observe his struggle to set his story down on parchment, we can learn very much about the circumstances in which the novel was born nearly seven hundred years ago. (Thorpe 1968, p. 3)

Butors wilde een nieuwe tekst schrijven die moest aansluiten op de Estoire de Merlin uit de vulgaatcyclus van de Matière de Bretagne.²⁰ Maar ondanks deze leidraad ging hij zonder een op schrift gesteld plan te werk. Hij begon te schrijven ‘page after page, with no second thoughts, no corrections and no possibility of polishing.²¹ Om

10 Van Oostrom 1981, p. 164.

11 De Ceukelaire 1991.

12 De Ceukelaire 1991.

13 Vgl. De Ceukelaire 1991, p. 120-121.

14 Vgl. De Ceukelaire 1991, p. 121-123.

15 De Istory van Troien telt maar liefst 41.000 verzen, waar Maerlant ‘een veelheid van bronnen combineerde, die het niet altijd eens waren met elkaar’ (De Ceukelaire 1991, p. 119).

16 Vgl. ook De Ceukelaire 191, p. 121, noot 26.

17 L. Thorpe geeft in een reeks artikelen (Thorpe 1968-1970) zijn bevindingen ten aanzien van deze roman, gevolgd door een editie.

18 Een dergelijke gezamenlijke opdracht door twee zo belangrijke heren (respectievelijk de graven van Vlaanderen en van Chartres en Blois) is reeds een bijzonder gegeven. De relatie die de auteur, blijkens een vriendelijke derde dedicatie, ook nog onderhield met Jean II d'Avesnes (halfbroer en tegenstrever van Gwijde van Dampierre inzake het graafschap Vlaanderen), wijst op een merkwaardige verstrengeling van belangen (vgl. hiervoor Thorpe 1968, p. 8-9).

19 Hs. Parijs BN f.fr. 1146. In feite betreft het een convoluut van twee verzamelhandschriften, bevattende enkele continuaties van Les sept sages de Rome, Le couronnement de Renard, de Fables van Marie de France en gedichten van Baudouin de Condé en Jehan de Condé (vgl. Thorpe 1968, p. 3-4).

20 Thorpe 1968, p. 13-18.

21 Thorpe 1968, p. 17. Het feit dat Butors in de marges en lege kolommen van een bestaand handschrift schrijft, geeft zijn tekst overigens wel min of meer de status van een kladversie. Omdat er verder geen gegevens over Butors of zijn tekst bekend zijn, is het echter niet duidelijk of het handschrift inderdaad uitsluitend als kladblok dienst deed. Hoe het ook zij, de vier versies geven een significant beeld van de werkwijze van de schrijver.

[p. 328]

deze duidelijk lineaire werkwijze te illustreren, geef ik Thorpes visie op het ontstaan van de eerste opzet van de tekst weer:

He rashly inserted the title of the prose-romance which he had not yet started in the small free space at the bottom of f^o 108v^o, column a; rashly because the romance took a completely different direction from what he must have planned originally, and the title thus has no relevance at all to what follows. More than half of f^o 108v^o, column b, is taken up with a dedication, or what he calls elsewhere a ‘prologue’. The romance itself, what is, in effect, Draft I, continues to the end of f^o 111v^o, where it ends in mid-sentence. At this point Butors apparently became dissatified with what he had written, and decided to make a fresh start. (Thorpe 1968, p. 17)

Omdat voor de verschillende opzetten telkens een andere pen en andere inkt gebruikt werd, kan gesteld worden dat ‘they were almost certainly not written down at a series of consecutive sittings’.²² In de tweede, derde en vierde poging komen weliswaar steeds gegevens uit voorgaande opzetten terug, maar de verschillen zijn toch zo aanzienlijk, dat het duidelijk is dat Butors zoekende was naar een bevredigende opmaat voor zijn tekst. Gegeven het feit dat er naast deze vier kennelijk mislukte ontwerpen niets van of over Bauduins Butors bekend is, is het verleidelijk te veronderstellen dat deze Roman des fils du roi Constant (aldus Thorpes apocriefe titel) nooit verder gekomen is dan een goed voornemen en vier mislukte opzetten. Inmiddels biedt dit merkwaardige oeuvre van Butors toch wel sterke aanwijzingen voor de lineaire productiewijze van literaire teksten.

Wijst dan alles in dezelfde richting? Nee, er zijn ook wel enkele bedenkingen aan te voeren, al valt het gewicht daarvan niet zo eenvoudig vast te stellen. Zo is een aantal prologen geschreven in de (on)voltooid verleden tijd, bijvoorbeeld in Der manen zeden (‘In duutsche maectic dat latijn’, vs. 12), of in de Brabantse yeesten (‘Daer bi heb ic sonderlinghe Ute ghelesen (= gebloemleesd) die dinghe Die den hertoghen ane gaen’, vs. 39-41).

Dergelijke zinsneden staan echter vaak haaks op andere passages in dezelfde proloog, zoals bijvoorbeeld een in de tegenwoordige tijd geformuleerde inspiratiebede.²³ In het algemeen durf ik te stellen dat het gebruik van de tegenwoordige of verleden tijd in prologen weinig zeggingskracht heeft. Maar al te vaak is een auteur bepaald niet consequent in het gebruik van de grammaticale tijd.²⁴

Minder goed te plaatsen is de passage in de Floris ende Blancefloer, waarin gezegd wordt dat Diederic van Assenede menige slapeloze nacht heeft gehad tijdens het dichten. Een dergelijke opmerking past enkel binnen een proloog die ná het voltooien van de tekst geschreven is. Overigens kan deze proloog wat betreft de presentatie van de vertelinstantie als a-typisch beschouwd worden.²⁵ Mogelijk staat deze tekst nog meer in de orale traditie dan de meeste andere op schrift gestelde Middelnederlandse teksten.

22 Thorpe 1968, p. 4.

23 Vgl. de Brabantse yeesten, vs. 52-54.

24 Vgl. onder andere de Dietsche doctrinael en de Rinclus. Het willekeurig door elkaar gebruiken van verschillende grammaticale tijden komt ook voor in de Perceval van Chrétien de Troves; vgl. Stuip 1979 (p. 153) in het nawoord van zijn editie. Voorzover mij bekend is er nog geen structureel onderzoek gedaan naar dit verschijnsel.

25 Vgl. Sonnemans 1995, deel I, p. 113-114.

[p. 329]

Er is nog een fenomeen dat in verband met mijn stelling van belang is. Dat auteurs wel degelijk geregeld hun teksten opnieuw bewerkten, heb ik betoogd in een publicatie in TNTL.²⁶ Is dit toch een bewijs dat auteurs tijdens hun werk ingrepen in reeds voltooide delen van hun tekst? Niet echt, want het gaat hier steevast om nieuwe versies van bestaande teksten. Pas als een opdrachtgever om een nieuwe kopie van een bepaalde tekst vroeg, nam een auteur de gelegenheid te baat om zijn oudere versie over de hele linie bij te werken. De behoefte om bepaalde zaken glad te strijken, toe te voegen of weg te laten was er kennelijk wel, maar om praktische redenen kwam het daar alleen maar van bij het vervaardigen van een nieuwe ‘geautoriseerde’ kopie. Indirect is dit gegeven dus eerder een bevestiging van mijn stelling dan een ontkrachting.

Teksten werden in de Middeleeuwen op een andere manier geconcipieerd dan tegenwoordig. De auteurs werkten in de regel van A tot Z aan hun teksten. Daarbij gingen ze uit van een vooropgezet plan, en steunden ze naar alle waarschijnlijkheid grotendeels op hun geheugen. Ze zullen vaak wel een globaal beeld van het eindproduct gehad hebben,²⁷ maar ik betwijfel of er veel uitgebreide kladversies zoals het kladboek van de heraut Beyeren geweest zullen zijn.²⁸

Wat kunnen we daaruit leren? Het geeft onder andere een idee van de werkwijze van schrijvers, en dat heeft consequenties voor de manier waarop wij tegen hun teksten aan moeten kijken. Vooralsnog biedt dit inzicht geen spectaculaire onthullingen, maar het is de moeite waard te onderzoeken wat deze kijk op middeleeuwse teksten voor onvermoede ontdekkingen kan opleveren. En in ieder geval doet het recht aan de ontstaansachtergrond van teksten, als het productieproces bij het onderzoek daarvan betrokken wordt.

Ik noem slechts enkele mogelijke consequenties. Pogingen om de macrostructuur van een tekst tot in details te verklaren, moeten bijvoorbeeld met argwaan bekeken worden. Ik denk onder andere aan onderzoek dat een ver uitgewerkte vorm van getallensymboliek op teksten loslaat.²⁹ Verder kunnen de interne tegenspraken en wonderlijke wendingen die je geregeld in middeleeuwse teksten tegenkomt, het gevolg zijn van de beperkingen die een lineaire werkwijze met zich meebrengt. Om ten slotte bij mijn eigen leest te blijven: de consequentie van mijn bevindingen voor het onderzoek van prologen is dat deze niet zomaar beschouwd mogen worden als de ideeën van de auteur ten aanzien van zijn tekst, maar meer specifiek als een manifestatie van het initiële concept van de tekst. De onderzoeker zal zich moeten realiseren dat wat in de proloog uiteengezet wordt, niet noodzakelijk geldt voor de complete tekst. Gaandeweg het schrijfproces kan de koers immers gewijzigd zijn, om wat voor redenen dan ook. De ‘taffel’ van de Istory van Troien is wat dat betreft een prachtig voorbeeld.

26 Sonnemans 1992.

27 Vgl. Van sinte Gheertruden min, vs. 29-32.

28 Waarbij aangetekend dient te worden dat het Kladboek maar ten dele als een voorstadium van Beyerens grote kronieken beschouwd kan worden. Het lijkt toch eerst en vooral een privé-handschrift van de Heraut Beyeren, dat hij gebruikte als persoonlijk aantekenboek en naslagwerk voor meerdere doeleinden (vgl. Verbij-Schillings 1995, p. 91-94).

29 Dat is bijvoorbeeld in stelling gebracht om de oorspronkelijkheid van het overgeleverde slot van de Beatrijs in twijfel te trekken, gebaseerd op een minutieuze telling van aantallen verzen in de verschillende veronderstelde delen van het origineel (o.a. in de editie van Kazemier, p. 31-37). Overigens laat Dantes Divina Comedia zien dat een hechte band van vorm en inhoud wel degelijk mogelijk is, maar bij een dergelijke tour de force is een veel strakker schema dan bij de Beatrijs verondersteld wordt onontbeerlijk.

[p. 330]

Literatuur

De Ceukelaire 1991:

G. de Ceukelaire, ‘Watter Virgilius boecke af segghen. Beschouwingen bij de Aeneisbewerking in de Historie van Troyen. In: Millennium 5 (1991), p. 116-129.

Claassens 1996:

G. Claassens, ‘Der ystorien bloeme. Een mislukte Legenda aurea-bewerking in het Middelnederlands?’ In: Ons Geestelijk Erf 70 (1996), p. 99-120.

Kazemier:

G. Kazemier: Beatrijs. Zutphen z.j.

Van Oostrom 1981:

F.P. van Oostrom: Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose. Amsterdam etc. 1981.

Sonnemans 1992.

G.H.P. Sonnemans, ‘Middelnederlandse versprologen. De oorspronkelijkheid van de overgeleverde teksten.’ In TNTL 108 (1992), p. 324-353

Sonnemans 1995:

G. Sonnemans: Functionele aspecten van Middelnederlandse versprologen. Twee delen, Boxmeer 1995.

Stuip 1979:

R. Stuip: Chrétien de Troyes, Perceval of het verhaal van de Graal. Utrecht/Antwerpen 1979.

Thorpe 1968-1970:

L. Thorpe, ‘The four rough drafts of Bauduins Butors’, in Nottingham Medieval Studies XII (1968), p. 3-20, XIII (1969), p. 49-64 en XIV (1970), p. 41-63.

Verbij Schillings 1995:

J. Verbij-Schillings: Beeldvorming in Holland, Heraut Beyeren en de historiografie omstreeks 1400. Amsterdam 1995

Verdam 1900:

J. Verdam: Die spiegel der sonden. Vanwege de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde uitgegeven door J. Verdam. Twee delen. Eerste deel, De berijmde tekst naar het Munsterse handschrift. Leiden 1900.

3 Mogelijk refereert De Weert met dit woord aan vs. 19-32, waarin hij aangeeft dat hij voorheen enkel teksten schreef die ‘der werelt genuechde te lesen’ (vs. 21), maar dat hij zich daar nu van afgekeerd heeft, ten einde een zondenspiegel te schrijven. Dit vers geeft hoe dan ook een nieuwe start van schrijven aan.