Logo DBNL
Nederlandse Letterkunde. Jaargang 5 (2000)

Nederlandse Letterkunde. Jaargang 5

(2000)– [tijdschrift] Nederlandse Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Bataafse koloniale politiek en reisverslagen over Zuid-Afrika
Siegfried Huigen

In 1802 werd de Kaapkolonie teruggegeven aan de Bataafse Republiek. Het gebied was in 1795 door de Engelsen bezet, maar in 1802, bij het verdrag van Amiens, werd afgesproken de bezetting weer te beëindigen. Op 1 maart 1803 konden commissaris-generaal De Mist en gouverneur Janssens het gezag over de Kaapkolonie van de Engelsen overnemen. Het Bataafse regime heeft echter maar kort geduurd. Na het uitbreken van vijandelijkheden in Europa landde op 8 januari 1806 een Engelse expeditiemacht ten noorden van Kaapstad. De oorlog die volgde, was niet meer dan een reeks schermutselingen, omdat de kleine Nederlandse troepenmacht, bestaande uit een samenraapsel van Duitse huurlingen, Kaapse burgers en een korps Hottentotten (Khoi), in het geheel niet was opgewassen tegen de Engelsen. Op 16 januari 1806 werd de overgave getekend. Dit betekende echter niet dat Nederland afzag van aanspraken op de Kaapkolonie. Het duurde nog tot 1814 tot het Engelse gezag over de Kaap door Nederland erkend werd.

In de korte periode dat het Bataafse regime gezag kon uitoefenen, heeft het veel vlijt betoond. Men wilde het bestuur en de economie van de Kaapkolonie grondig hervormen tot voordeel van de inwoners en van Nederland. Dit had ook invloed op de tekstproductie. Om hun gezag te vestigen en het land te leren kennen, trokken de Bataafse ambtenaren het binnenland in en kwamen ze terug met reisjournalen. In iets minder dan drie jaar leverde dit tien reisjournalen op.

 

Aan de hand van deze Bataafse reisteksten over Zuid-Afrika wil ik in de eerste plaats laten zien hoezeer dit soort teksten verbonden was met de ontwikkeling van koloniale politiek. Ze waren voornamelijk bedoeld als feitenverzamelingen en ook als zij aantrekkelijk werden aangeboden, stonden ze in dienst van de ontwikkeling van een koloniaal beleid. Alle kennis over koloniale gebieden was in beginsel voor dit doel bruikbaar, zelfs wanneer de auteur van een reisverslag, zoals de Zweedse Zuid-Afrika-reiziger Sparrman, anti-koloniale standpunten innam. In de tweede plaats wil ik onderzoeken hoe de Bataafse reisjournalen van elkaar onderscheiden kunnen worden en welke beelden ze van Zuid-Afrika overdragen. Bij dat laatste zal ik me in hoofdzaak beperken tot de manier waarop de inwoners worden voorgesteld om op die manier het Bataafse koloniale ‘discours’ over de Kaapkolonie te karakteriseren.

De term ‘discours’ geeft aan dat dat wat volgt geen traditionele studie op het terrein van de Nederlandse letterkunde is. De teksten die ik ter sprake breng, zijn in beginsel niet met literaire oogmerken tot stand gekomen; ze werden allereerst opgesteld om bij te dragen aan de vorming van koloniaal beleid. Om die reden vormen ze een interessant onderzoeksobject voor de analyse van het koloniale discours (colonial discourse analysis/theory), een deeldiscipline in de literatuurwetenschap die sinds de jaren zeventig vooral in de Engelstalige wereld tot ontwikkeling is gekomen. Voorzover in Zuid-Afrika de laatste jaren weer aandacht wordt geschonken aan koloniale Nederlandse teksten, gebeurt dit in toenemende mate onder invloed van theorie van het koloniale discours.1 Een belangrijk uitgangspunt van deze benadering is dat er geen literaire criteria gehanteerd worden bij de selectie van teksten die voor studie in aanmerking komen. Het gaat in dit type onderzoek om de cognitieve patronen die in koloniale teksten ontdekt kunnen worden, zowel in literaire als in niet-literaire. Onderzocht wordt hoe vreemde werelden door Europeanen bevattelijk zijn gemaakt en hoe deze representaties van invloed waren op de koloniale politiek of de vorming van identiteiten van inwoners van het gekoloniseerde gebied.2

Reisteksten en koloniale beleidsvorming

Bij het ontwerpen van een nieuwe koloniale politiek voor de Kaapkolonie, was men in Nederland voor de teruggave van de Kaapkolonie geheel afhankelijk van reisteksten en van de informatie die in de VOC-archieven lag opgeslagen. Tussen 1795 en 1803 was er immers bijna geen contact tussen Nederland en de Kaap. Toen het erop leek dat de Kaap weer onder Nederlands beheer zou komen, kreeg Jacobus Abraham de Mist, de latere Bataafse commissaris-generaal in de Kaapkolonie, opdracht een rapport op te stellen over de wijze waarop het bestuur van de Kaap hervormd zou moeten worden.3

De Mist doet in zijn rapport verstrekkende hervormingsvoorstellen. De tijden dat het gebied een wingewest was, zijn voorbij. De Kaap zal bestuurd worden als een Nederlandse provincie; er zullen nieuwe districten gesticht worden die geen namen maar nummers krijgen; het bestuursapparaat zal op een nieuwe grondslag worden opgebouwd, wat onder meer een beter beheer van de financiën mogelijk zal maken. Omdat het belang van de ‘ingezetenen’ (kolonisten) voorop staat, zal men het hun mogelijk maken om vrij handel te drijven met Nederland en de Nederlandse koloniën. Ook de inboorlingen worden niet vergeten. De smet die er kleeft aan de Nederlandse naam als gevolg van berichten over mishandelingen van inboorlingen door kolonisten, moet uitgewist worden door maatregelen die de inheemse bevolking beschermen.

Het opmerkelijke aan dit rapport - dat in 1802 door de Aziatische Raad aanvaard is als basis van het nieuwe beleid voor de Kaapkolonie - is dat het werd opgesteld

door iemand die nog nooit in Zuid-Afrika geweest was. Voor zijn informatie was De Mist afhankelijk van de oude VOC-archieven en voor de periode na 1795 vooral van het reisverslag van de Engelse koloniale ambtenaar John Barrow (waarover later meer). Reisteksten als deze moesten, ‘ongeacht de menigvuldige, daarinvoorkomende dwaalingen, vergrootte voorstellen, en scherpe gispingen, aan nationaalen trots en naayver toeteschryven’,4 de verre werkelijkheid naderbij brengen en inzichtelijk maken. De Mist was zich van de gebreken van zijn bronnen bewust, maar hij beschikte over niets beters.5

Hij was niet de enige die steunde op reisverslagen van anderen voor zijn ontwerp van een nieuwe koloniale politiek. Nadat de Kaap in 1802 bij verdrag in Amiens aan de Republiek was teruggeven, stelde de rentenierende staatsman Gysbert Karel van Hogendorp (later bekend geworden als leider van de Orangistische omwenteling van 1813 en grondlegger van een grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden) een ontwerp op voor een nieuw koloniaal beleid voor de Kaap.6 Ook hij had Zuid-Afrika niet zelf bezocht en, anders dan De Mist, had hij bovendien geen toegang tot VOC-documenten. Daarom baseerde hij zijn ontwerp voor een nieuwe koloniale politiek voor de Kaapkolonie overwegend op gepubliceerde reisteksten. Zijn pleidooi voor de ontwikkeling van de Kaap als landbouwkolonie, waarvan de producten, zoals bij De Mist, vrij binnen het Bataafse gemenebest verhandeld konden worden, presenteert hij als niet veel meer dan een systematisering van de empirische informatie die hij in de reisteksten had aangetroffen.7 Idealiter moest de lezer van zijn ontwerp beginnen bij de verzameling fragmenten uit reisteksten die hij in de ‘Bylaagen’ had toegevoegd.8 In het betoog zelf wordt hij namelijk steeds verwezen naar deze fragmenten in de bijlagen.

Wat hieruit duidelijk wordt, is het geweldige gezag dat aan bestaande reisteksten werd toegekend, ondanks de tekortkomingen die ze hadden. Voorzover men geen koloniale archieven tot zijn beschikking had, was men in Europa aangewezen op informatie die in reisteksten over buiten-Europese gebieden bij elkaar gebracht was. Daarbij ging men wel kritisch te werk bij de lectuur ervan. Van Hogendorp maakt bijvoorbeeld onderscheid tussen de verschillende soorten reizigers en de belangstelling die ze hadden:

Onder alle de bekende Berigten van den Kaap de Goede Hoop, heb ik er eenigen moeten uitkiezen, en mij bij deezen nog bepaalen tot het geen in het gezigtspunt samentrof, uit welk ik deeze Kolonien beschouw. De Botanist hegt veel aan allerhande kruiden, die aan de Politijke Economie vrij onverschillig zijn; terwijl hij er anderen opnoemt, die of tot voedsel der Inwooneren dienen, of als een aanzienlijken handelstak den meesten aandagt waard zijn. De Geoloog zift over de lagen der bergen, zonder iets belangrijks voor den Staatsman te bepaalen; maar het gebeurt ook, de hoedaanigheeden van den grond ter ontginning, of ter ontdekking van nuttige delfstoffen, of de ligging van gebergten en rivieren ter verdediging tegen den vyand, op te geeven. Ik heb derhalven geen éénen Reiziger versmaad, noch ook een eenigen geheel tot grond van myn werk gelegd.9

Door herordening en herinterpretatie was de informatie uit bestaande reisteksten voor eigen doeleinden te gebruiken (‘het gezigtspunt [...] uit welk ik deeze Kolonien beschouw’, zoals Van Hogendorp dat noemt). Van Hogendorp biedt de fragmenten uit de reisteksten aan in een voor zijn eigen betoog bruikbare volgorde en voegt tussen haakjes eigen commentaar toe aan de geciteerde passages.

Hoewel elke tekst over Zuid-Afrika wel iets te bieden had, was geen reisverslag invloedrijker onder de Bataven dan het al eerder vermelde van de Brit John Barrow. Barrow was in 1795 in dienst van gouverneur Macartney naar de Kaap gekomen en had in de jaren 1797-1798 een reis gemaakt naar de Oost-Kaap. De eerste vrucht van deze reis was een kaart van de Kaapkolonie die in 1799 voor het eerst in Amsterdam werd gepubliceerd.10 In 1801 verscheen in Londen zijn reisverslag, An Account of Travels into the Interior of Southern Africa. In hetzelfde jaar kwam een Franse vertaling uit en in deze versie namen de Bataven kennis van Barrows reis.11 In 1804 verscheen het tweede deel, dat vooral een pleidooi was voor een Britse overname van de Kaap. Barrows kaart was de beste waarover men op dat moment kon beschikken; zijn boek was het meest recente. Het was ook aantrekkelijk vanwege de ‘wijde’ blik van de schrijver - Barrow had de Kaapkolonie met een ‘Staat- Huishoud- en Natuurkundig oog [...] doorkruist’.12 Zijn gezag was in Nederland zo groot dat Bataafse reizigers zich overwegend door zijn boek lieten leiden. Men zou de meeste Bataafse reisjournalen over Zuid-Afrika dan ook tot op grote hoogte kunnen lezen als aanvullingen en correcties op Barrows Travels.

Bataafse reisjournalen over Zuid-Afrika

Nadat de Bataven met veel geharrewar het bewind van de Engelsen in 1803 hadden overgenomen, was informatie over het binnenland dringend noodzakelijk. Door de enorme uitgestrektheid van de Kaapkolonie (zo groot als Spanje, aldus Van Hogendorp) en de slechte toegankelijkheid van dit pas verworven gebied, kon men vanuit Kaapstad moeilijk inschatten hoe de toestand was in met name de oostelijke delen van de kolonie. Om de nodige informatie over dit binnenland te verwerven en tegelijk het nieuwe bewind tot aan de grenzen van de kolonie te vestigen, werden diverse expedities ondernomen, die in sommige gevallen in verschillende reisjournalen resulteerden:13

 

-De reis van gouverneur Janssens naar de Oost-Kaap (2 april-13 augustus 1803) leverde drie reisjournalen op. Een officieel reisjournaal, geschreven door de adjudant van Janssens, kapitein Paravicini di Capelli, ‘Journaal en verhaal eener landreyse in den jaare 1803’ (1),14 een ten opzichte van het officiële journaal uitgebreider privé-dagboek van Paravicini di Capelli, ‘Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa’ (2)15 en tenslotte een journaal van de kolonist Dirk Gysbert van Reenen, ‘Dag-Verhaal eener Reize naar de binnenlanden van Afrika beoosten de Kaap de Goede Hoop geleegen’ (3).16
-De rondreis van commissaris-generaal De Mist door de kolonie (9 oktober 1803-20 maart 1804) leverde twee reisjournalen op. Allereerst het officiële journaal, opgesteld door A.L. de Mist, de zoon van commissaris-generaal De Mist die zijn vader als secretaris vergezelde: ‘Klad journaal der reize door den commissaris generaal Mr. J.A. de Mist en deszelfs gevolg in de binnenlanden van Afrika’ (4);17 en vervolgens het privé-journaal van commissaris-generaal De Mist zelf: ‘Memoranda van de Kaapsche Landreize 1803’(5).18
-Het journaal van een reis van de landmeter J.W. Wernich naar de Oost-Kaap (1 april-24 juli 1804): ‘Journaal of Dagregister der gedane reize over Zwellendam naar de Fleesch, Mossel en Plettenbergsbaaij’ (6).19
-Het journaal van een reis door landdrost Van de Graaf (f) naar de Tswana's (‘Briquas’) (7 mei-7 aug 1805): ‘Dagverhaal der Ryze van de Drosdye Tulbagh, naar de Briquas en terug’ (7).20
-Het journaal van de reis van gouverneur Janssens naar de Saldanha- en St. Helena-baaien (17-27 mei 1804): ‘Journal eener landreize naar de Saldanha en St. Helena-Baayen in de Maand Mey 1804’ (8).21
-Het journaal van dokter Lichtenstein van een reis naar de Karoo, die tot doel had de inwoners van dit gebied te bewegen zich te laten inenten tegen pokken (19 aug-9 sept 1805): ‘Dagverhaal op eene reize door de Carroo’ (9).22
-Het journaal van commissie van Veeteelt naar het Roggeveld en het Hantamdistrict (25 september-9 november 1805): ‘Notul of Dagverhaal der Reis en Verrichtingen van President en gecommiteerde Leden uit de Commissie van Veeteelt’ (10).23

Ten slotte is er het verslag van baron Von Bouchenroeder over zijn reis naar de oostelijke delen van de Kaapkolonie; het werd in 1806, na zijn terugkeer in Nederland, gepubliceerd (11)24 en is het enige in het Nederlands gestelde reisverslag dat uitkwam in de tijd dat Nederland aanspraken maakte op de Kaapkolonie (voor 1814). De overige hierboven genoemde reisverslagen zijn als archiefdocumenten overgeleverd, maar van de officiële teksten is een aantal in het begin van de twintigste eeuw als historische bronnenpublicatie verschenen. In het volgende zal ik me overwegend op de genoemde reisteksten en het verslag van Von Bouchenroeder concentreren. Anderstalige reisverslagen over Zuid-Afrika - met name An Account of Travels into the Interior of Southern Africa van John Barrow en de Reisen im südlichen Afrika van Hinrich Lichtenstein - zullen zo nodig zijdelings ter sprake komen.

 

De Bataafse reisteksten kunnen grofweg in twee groepen verdeeld worden: journalen die aansluiting zoeken bij een bestaand discours over Zuid-Afrika, zoals dat met name door buitenlandse, gepubliceerde reisbeschrijvingen tot stand is gebracht, en teksten die dit niet doen. De auteurs van deze eerste groep, die we bij gebrek aan een betere term ‘erudiet’ zullen noemen, zijn kapitein Paravicini di Capelli, commissaris-generaal J.A. de Mist, zijn zoon A.L. de Mist, dokter

Lichtenstein en baron Von Bouchenroeder.25 Hun reisteksten worden gekenmerkt door een wijde blik op de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid. De auteurs ervan doorkruisen de Kaap met een ‘Staat- Huishoud- en Natuurkundig oog’ en, zoals we nog zullen zien, met aandacht voor het landschap en de inwoners. De overige reisjournalen zijn met veel beperktere oogmerken geschreven en verschillen niet wezenlijk van de journalen die door VOC-dienaren geschreven waren tot 1795. Het informatie-gehalte is daardoor beperkt gebleven tot aangelegenheden die direct met de missie te maken hebben. Zo bevat het journaal van de Commissie van Veeteelt uit 1805 bijna uitsluitend gegevens over de gevolgde route en de inspanningen die de commissie zich getroost heeft om onwillige Europese boeren in het Roggeveld over te halen wolgevende schapen te gaan houden.

De beperking valt vooral op in het reisjournaal van landdrost Van de Graaf van zijn reis naar de Thlaping, een Tswana-stam (‘Briquas’), in 1805. Op het moment dat Van de Graaf de Tswana's bezocht, bestonden er pas een paar jaar contacten tussen dit Bantoetalige volk in het noordwesten van Zuid-Afrika en de Kaapkolonie.26 Er had daarom veel nieuws over hen gemeld kunnen worden. Van de Graaf beperkt zich echter tot de nogal droge constatering dat de door hem bezochte nederzetting van de Twana's erg omvangrijk is (wel zeshonderd huizen, elk met een eigen erf) en dat het in de brede straten ook wemelt van de mensen. Diezelfde dag heeft hij de ‘koning’ van de Tswana's gesproken, maar we komen niet meer te weten dan dat het gesprek ging over de verhouding tussen de Tswana's en de zendelingen.27

Nadat hij zijn plicht had gedaan, was Van de Graaf onmiddellijk vertrokken. Dokter Lichtenstein, die hem op de expeditie vergezelde, heeft echter in zijn Zuid-Afrikaanse reisverslag, Reisen im südlichen Afrika, een omvangrijk en op sommige plaatsen zelfs extatisch verslag van hetzelfde bezoek aan de Tswana-nederzetting opgenomen. Toen hij door de nederzetting liep, werd hij overvallen door ‘ein höchst freudiges Gefühl, dass es mir vom Schicksal vor so vielen Andern gestattet war, unter diesen merkwürdigen Menschen zu wandern, deren Dasein als eines mehr als halbgebildeten Volks so lange der Wissenschaft fremd geblieben war und die ich mit jeder Stunde lieber gewann und höher achten lernte.’28

‘Erudiete’ journaalhouders, zoals kapitein Paravicini di Capelli en vader en zoon De Mist (en de Duitser Lichtenstein), schreven in navolging van de wetenschappelijke reisverslagen die in de laatste decennia van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw over Zuid-Afrika verschenen waren en waarnaar geregeld verwezen werd. In de bagage van de heren De Mist en Lichtenstein tijdens hun reis door het binnenland, bevonden zich bijvoorbeeld alle gezaghebbende boeken die er over Zuid-Afrika waren verschenen.29 Barrows Travels nam een speciale plaats in; zijn boek werd als een soort Lonely Planet voortdurend geraadpleegd om het met eigen observaties te vergelijken. Soms kon men in zijn eigen tekst zelfs volstaan met een verwijzing naar Barrow.30 De rondreizende Bataven schreven ook in andere opzichten met wat ze gelezen hadden in gedachte. Dit leidde in hun eigen werk tot

een verzorgde schrijfstijl en presentatie, en vooral tot een hoog informatiegehalte. Belangrijker echter waren de lessen in waarneming die de bestaande reisliteratuur bood. Men had hieruit geleerd dat natuurhistorische onderwerpen en vooral de inwoners belangstelling verdienden31 en dat men verder moest kijken dan alleen vanuit een utilitaire, politieke en economische belangstelling. Vooral in de persoonlijke reisjournalen van Paravicini di Capelli en commissaris-generaal De Mist is de blik op de werkelijkheid zeer ruim. Opmerkelijk is met name de aandacht voor natuurschoon, een onderwerp dat in oudere reisbeschrijvingen nooit zo uitgebreid aan bod was gekomen. Het landschap wordt minder op zijn nut voor landbouw en veeteelt beoordeeld, zoals het geval is bij de ‘niet-erudiete’ journaalhouders, en meer gewaardeerd om zijn schoonheid. Mooie landschappen zijn ‘schilderachtig’, ‘pictoresque’, wat vaak letterlijk genomen moet worden: het zijn landschappen zoals op een schilderij. Zo noteert De Mist bijvoorbeeld in zijn persoonlijke journaal, ‘Memoranda van de Kaapsche landreize 1803’, op 16 oktober 1803: ‘Schoonen avond. Het ensemble van de Huismanswooning, stallen, slavenwooningen, vee, Paarden, Menschen enz. enz. maakte het schoonste tafereel voor het Penseel van Teniers, Wouwerman, van Breugel en dergelyke Boerelandgezichtenschilders’. Zoiets kwam ook, zij het met minder omhaal, terecht in het officiële journaal van zijn zoon, die hem op zijn reis vergezelde.32

De Mist senior heeft hoofdzakelijk waardering voor groene landschappen, niet voor de ‘akelige uitgedroogde Karo-velden’ (4 februari 1804) al kan de ‘stoute, levenlooze’ natuur met steile afgronden en ‘verschrikkelyk’ gebergte hem wel imponeren (13 november 1803). Ook Paravacini di Capelli was onder de indruk van steile afgronden (‘de woestheid van deeze diepte heeft iets prachtig schoon’).33 En zelfs de ‘niet-erudiete’ landmeter Wernich noteert een enkele keer zijn fascinatie voor de omgeving. Over de branding van de Indische Oceaan bij Mosselbaai schrijft hij:

In deze wonder overhangende rotze of grotte dan zynde heeft men 't vermaak de zee te beschouwen. Aan den voet derzelve zwelt zy met vreeslyke beweginge en drijft met drift de snel omhoog gereeze baaren schuimende over de rotze. Dit was een gezigt dat myn aandagt niet alleen naar zig trok maar waar ik niet dan door 't byhebbend gezelschap en den vallenden avond konde terug gebragt worden.34

Vader en zoon De Mist, Paravicini di Capelli (en, bij uitzondering, ook landmeter Wernich) waren dus niet ongevoelig voor het sublieme, wilde landschap waarvoor ontwikkelde Europeanen sinds het einde van de achttiende eeuw waardering kregen.35 Maar evenals Paravicini di Capelli voelde commissaris-generaal De Mist zich toch beter op zijn gemak onder lommerrijke bomen bij stromend water. Zo noteert de laatste in zijn dagboek over de boerderij De Vondeling:

een verrukkende ligging vooral wanneer men op den heeten dag uit het onbelommerd Africa, voor het eerst zich onder een boschje van schoone eiken en lemoenboomen, met een koele loop-
ende bron doorsneden, mag nederzetten. Alles hier naar een schoone Geldersche boerenplaats gelykende. Ik vergeet dit Paradys nooit [...] (21 oktober 1804; oorspronkelijke onderstreping).

Paravicini di Capelli heeft enkele van deze ‘schilderachtige gezichten’ getekend.36

De inwoners

Het zijn ook vooral de ‘erudiete’ reisjournalen waarin de inwoners van de bezochte gebieden werden beschreven. De andere reisjournalen beperken zich overwegend tot een beschrijving van de landbouwmogelijkheden en de gevolgde route. Nu ontbreken routebeschrijvingen - met uitzichten (zie hierboven) - ook niet in de ‘erudiete’ reisjournalen, maar meer dan het land zijn de inwoners onderwerp van beschouwing. De enige uitzondering hierop vormt het reisverslag van Von Bouchenroeder, Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika. Von Bouchenroeder was blijkens de inleiding van zijn boek goed op de hoogte van eerder gepubliceerde reisverslagen over Zuid-Afrika (en schreef derhalve ook ‘erudiet’) maar in afwijking van zijn voorgangers is zijn aandacht voor de bevolking minimaal. Dat is wel begrijpelijk, want Von Bouchenroeder had een andere bedoeling met zijn verslag. Evenals Van Hogendorp was hij van mening dat vooral de streek bij Plettenbergbaai geschikt was om een landbouwkolonie te stichten. Met dit doel was hij met een groep kolonisten naar de Kaap gekomen en in 1803 ondernam hij een reis naar de Oost-Kaap om dat gebied te bezichtigen. Het koloniale bestuur zag om allerlei redenen echter af van het kolonisatie-project en Von Bouchenroeder werd na strubbelingen met Janssens en De Mist uit de kolonie verbannen, waarop hij na terugkeer in Nederland zijn Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika publiceerde. Het was een aanklacht tegen de Kaapse regeerders, die hij van willekeur betichtte, en tegelijk de bewijsvoering voor de stelling dat de kolonisatieplannen van Van Hogendorp en hemzelf wel degelijk te realiseren waren.37 Voor dit doel levert hij vooral veel gegevens over de kwaliteit van de grond en bijna niets over de inwoners van de door hem bezochte streken.

Maar als gezegd, waren de meeste ‘erudiete’ reizigers wel in de bevolking van de kolonie geïnteresseerd. Voordat het bewind de welvaart kon bevorderen, moest het eerst orde op zaken stellen in de oostelijke delen van de kolonie waar kolonisten in het verleden tegen de VOC en de Engelsen in opstand waren gekomen en waar opstandige Hottentotten (Khoi), Bosjesmannen (San) en binnenvallende Kaffers (Xhosa's) de hegemonie van de Europeanen dreigden te vernietigen.38 De reizen van gouverneur Janssens en commissaris-generaal De Mist waren vooral bedoeld om de orde in de grensdistricten te herstellen. Kolonisatie en verbetering van grondgebruik - de hoofdbedoeling van Von Bouchenroeder en Van Hogendorp - hadden ten opzichte van deze dringende problemen geen prioriteit.

De bestaande reisliteratuur heeft het perspectief van de Bataafse reizigers op de

lokale bevolking sterk beïnvloed. Daarin had zich rond het einde van de achttiende eeuw een tamelijk vast beeld van de inwoners van de Kaapkolonie uitgekristalliseerd. Bij de beoordeling van de inwoners golden twee criteria: economische prestaties (met name het arbeidsvermogen) en morele kwaliteiten. Hierdoor ontstond een tegenstrijdige hiërarchie. Economisch achtte men de kolonisten en de van hen, door vermenging met Khoi-san afstammende ‘Bastaarden’ superieur. Moreel was deze groep van hele en halve Europeanen echter verwerpelijk, met name vanwege zijn wreedheid tegen de inheemse bevolking. De inheemse bevolking werd beklaagd om het onrecht dat zij van de kolonisten moest dulden en dikwijls ook bewonderd, vooral in het geval van de Kaffers, die volgens Barrow een plaats verdienden naast ‘the first Europeans’.39

De Mists eigen ‘Memorie’ uit 1802, ontstaan voordat hij Zuid-Afrika met eigen ogen gezien had, sluit geheel aan bij deze courante opinies, en vooral bij Barrows Travels. De ‘Memorie’ biedt een uiterst negatief beeld van de kolonisten, met name die in het oosten van de kolonie. Hun zeden zijn ‘verbasterd’ door het ontbreken van omgang met ‘beschaafde’ mensen, het herdersleven dat ze leiden en de voortdurende consumptie van vlees. Ze voeren een georganiseerde jacht op Bosjesmannen en Kaffers, van wie het leven voor hen niet meer betekent dan dat van een haas of een wolf. Het is de schuld van de kolonisten dat er oorlog gevoerd wordt met de Kaffers. De kolonisten in het westen van de Kaap verschillen alleen gradueel van deze woestelingen aan de grens. Om dit stel verwilderde Europeanen op te voeden, wil De Mist een beschavingsoffensief ontketenen. Er moeten kerken komen om de zeden te helpen verbeteren, onderwijs moet aan de onwetendheid een einde maken en ervoor zorgen dat ook de Kapenaren weer Nederlanders worden.40 Soortgelijke opinies komen ook voor bij Van Hogendorp.41

De lage dunk die De Mist had van de morele kwaliteiten van de kolonisten in het oosten van de Kaapkolonie is ook terug te vinden in een ‘Memorandum voor de Gouverneur Janssens over het karakter van met name genoemde boeren’ uit 1803. De Mist zegt hierin dat Janssens moet verwachten dat de grensboeren ‘indolent, lui en lafhartig’ zijn. Hij herhaalt dat het aan de misdragingen van de boeren te wijten is dat er oorlog is met Kaffers en Hottentotten. De boeren zijn ‘onbegrijpelijk absurde Menschen in hunne idees ligtgeloovig, vreesagtig, zig volstrekt alles laatende wijs maaken, en [...] [ze] bezitten het character van lafhartige Tirannen’. Hun personeel mishandelen ze. Het document eindigt met een lijst namen met daarbij een aanduiding van de kwaliteiten van de daarmee aangeduide personen. Van de 50 met name genoemde boeren vallen 38 in de categorieën ‘slegte’ en ‘intriguante Characters’. Sommigen worden meer specifiek aangeduid als ‘een zeer slegt subject’, ‘een Tiran’ en zelfs ‘een oud beest’. De inboorlingen zijn daarentegen zachtaardige lieden die alleen uit reactie op vergrijpen van de kolonisten oorlog voeren.’42

Conform het bestaande beeld uit de oudere reisliteratuur wordt in de ‘erudiete’ reisjournalen betoogd dat de inboorlingen binnen en buiten de kolonie

(Hottentotten en Bosjesmannen) beschermd moeten worden tegen vergrijpen van de kolonisten. Ter adstruering worden mishandelingen van Hottentotten door kolonisten herhaaldelijk vermeld -‘[m]en doet byna geen stap in deeze oord of de kreet van mishandelingen klinkt in de ooren’- en negatief verklaard uit bijvoorbeeld de opvatting ‘dat deeze wreedaerds zig zottelyk verbeelden hoogere meer bevoorregte wezens te zyn dan de arme Hottentot welke op grond zyner geboorte aan hem dienstbaar is’.43 En wanneer een kolonist met de naam ‘Fereyra’ aan gouverneur Janssens uitlegt dat de ‘Hottentotten het door God gevloekte en tot slavernye gedoemde ras van Cham was’, wordt dit door de gouverneur niet goed opgenomen.44

Door zijn lange verblijf onder de Kaffers was Paravicini in staat om Barrows informatie op allerlei punten aan te vullen, onder andere door een verbeterde woordenlijst van het Xhosa samen te stellen. De Kaffers worden ook door hem buitengewoon sympathiek beschreven, zoals in de volgende passage:

De Kaffers zyn schoone algemeen welgebouwde sterk opgegroeide menschen, minder zwart dan de negers, hebbende een niet onbevallige koperen couleur.
[...]
Vreedsamer, gedienstiger menschen als deze natie leven er niet; altyd tevreden, zelfs dan als men hunne bedelaryen afwysd. Wy hebben gedurende ons verblyf tusschen de Kaffers geen schyn van ongenoegen gehad, en het deed ons wezendlyk leed hun zoo spoedig te moeten verlaten.45

Maar terwijl de voorstelling van de inheemse bevolking geheel aansluit bij die in de gezaghebbende reisverslagen als dat van Barrow, geven de Bataafse reisteksten toch wel een zekere nuancering te zien in het beeld van de kolonisten. Enerzijds worden misdragingen van de kolonisten genoteerd, anderzijds blijkt men oog te hebben voor bepaalde sympathieke trekjes en wordt de voorstelling van de stelselmatig mishandelende kolonist enigszins gerelativeerd. Zo stelt Paravicini vast dat mishandelingen geen regel zijn, zoals men op grond van Barrows Travels zou kunnen geloven, maar hoogstens incidenten. Bovendien brengen zowel hij als De Mist senior de mening naar voren dat Barrows afkeer van de kolonisten uit xenofobie is voortgekomen.46 Onder de gunstige eigenschappen van de kolonisten telt De Mist hun gastvrijheid jegens reizigers en het feit dat zij minder vloeken dan Nederlanders.47 Zijn zoon vindt het het vermelden waard dat dat er onder deze lieden hier en daar ook wel een vrouw te vinden is die zich in goed gezelschap zou kunnen vertonen.48

Een verklaring voor dit meer genuanceerde beeld is mogelijk gelegen in de politieke verbondenheid die de Bataafse reizigers, anders dan hun niet-Nederlandse voorgangers, met de kolonisten hadden: voor hen waren zij geen vreemdelingen, maar ‘Medeburgers’49 van een verre provincie van de Bataafse Republiek. Het Bataafse beleid was steeds gericht op verbetering van het lot van de ‘ingezetenen’,

de kolonisten; het lot van de andere inwoners kwam daarbij op de tweede plaats. Nergens wordt dit duidelijker dan in de opvatting van De Mist senior over slavernij. Hoewel hij slavernij een afschuwelijke instelling vindt, moet ze terwille van de koloniale economie maar niet meteen worden afgeschaft.50 De enige belangrijke concessie aan de inwoners die De Mist overweegt, is een inkrimping van de veel te grote kolonie om zodoende meer ruimte te geven aan de Bosjesmannen. Hij meent dat er dan een einde zal komen aan de oorlog tussen Bosjesmannen en kolonisten.

Besluit

Bij elkaar genomen bevatten de Bataafse reisjournalen een koloniaal discours over grondgebruik en inwoners dat de regeerders moest helpen om een betere greep op het binnenland te krijgen (de details daarvan vallen buiten de oogmerken van dit artikel). De reisjournalen boden betrouwbare informatie over de brandhaarden in het binnenland, zoals de veel geplaagde oostelijke delen van de Kaapkolonie. Maar niet alles in de reisjournalen was met dit doel opgeschreven. Vooral de persoonlijke reisjournalen van De Mist senior en Paravicini bevatten veel wat het politieke nut te buiten gaat: verhalen over moeilijkheden gedurende de reis, anekdotes over mensen die men onderweg ontmoet, jachtverhalen en beschrijvingen van landschappen.

Hoewel de journalen bedoeld waren voor het ambtelijke circuit, konden ze ook deel worden van het algemeen publieke discours over Zuid-Afrika. In het verleden was dit dikwijls gebeurd met VOC-teksten. Olfert Dapper en François Valentyn integreerden delen van VOC-reisjournalen of namen ze integraal op in hun verzamelwerken.51 Soms werd een ambtelijk reisjournaal ook afzonderlijk gepubliceerd. In het geval van de Bataafse reisjournalen werden enkele teksten opgenomen in de Reisen im südlichen Afrika van Hinrich Lichtenstein, een van de belangrijkste en omvangrijkste reisverslagen over Zuid-Afrika uit de eerste helft van de negentiende eeuw.52 Lichtenstein was in Bataafse dienst in Zuid-Afrika geweest tussen 1802 en 1806 en had met De Mist en Van de Graaf, en alleen door het binnenland gereisd. Voor zijn Reisen heeft hij gebruik gemaakt van officiële en persoonlijke, Bataafse reisjournalen,53 vooral de ‘erudiete’, die door hun grotere rijkdom aan informatie ook het meeste te bieden hadden. Hij bewerkte stukken uit Paravicini's officiële journaal van de reis van gouverneur Janssens.54 Daarnaast heeft hij uitgebreid gebruik gemaakt van de twee reisjournalen van de reis van commissaris-generaal De Mist, die hij vergezelde. Het verslag van deze reis vormt de kern van het eerste deel van zijn boek.55 Mede dankzij zijn Reisen heeft Lichtenstein een Berlijns professoraat kunnen verwerven. De Bataafse reisjournalen hebben hem daarbij geholpen.

Bibliografie

Archivale bronnen

‘Dagverhaal op eene reize door de Carroo’. Kaapse Argiefbewaarplek, BR 549, 96-132.
‘Journaal of Dagregister der gedane reize over Zwellendam naar de Fleesch, Mossel en Plettenbergsbaaij benevens een gedeelte van 't Auteniqua land als daar toe door den Gouverneur Generaal en chef Jan Willem Janssens benevens den Politiquen raade met den landdrost A.A. Faure gecommiteerd’. Kaapse Argiefbewaarplek, BR 550, 3-39.
‘Memoranda van de Kaapsche Landreize 1803’. Kaapse Argiefbewaarplek, Microfilm ZD/L4.

Literatuur

Barrow, J., An Account of Travels into the Interior of Southern Africa in the Years 1797 and 1798. London 1801.
Barrow, J., Voyage dans la partie méridionale de l'Afrique; fait dans les années 1797 et 1798. Traduit de l'anglais par L. Degrandpré. Paris 1801.
Batten, C.L., Pleasurable Instruction. Form and Convention in Eighteenth-Century Travel Literature. Berkeley etc. 1978.
Blommaert, W., ‘'n Voorloper van Edw. Gibbon Wakefield’. In: Mélanges d' histoire offerts à Henri Pirenne. Tome Premier. Bruxelles 1926, 43-54.
Bouchenroeder, B.F. von, Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika, gedaan in den jare 1803. Amsterdam 1806.
Bradlow, E. en F., William Sommerville's Narrative of his Journey to the Eastern Cape Frontier and to Lattakoe 1799-1802. Cape Town 1979.
Coetzee, A., ‘Duytsman altyd kalium: Icke Hottentots doot makom’. In: Alternation 5 (1998), afl. 2, 36-42.
Forbes, V.S., Pioneer Travellers in South Africa. Cape Town 1965.
Freund, W.M., Society and government in Dutch South Africa: the Cape and the Batavians, 1803-6. Ongepubliceerde dissertatie, Yale University 1971.
Hogendorp, G.K. van, Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel. Amsterdam 1801.
Hogendorp, G.K. van, Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel, Tweede Stuk. Behelzende eene staatkundige beschouwing van de kolonien benoorden en beöonsten, Kaap de Goede Hoop. Met Bylaagen. Amsterdam 1802.
Hogendorp, G.K. van, Brieven en gedenkschriften van Gijsbert Karel van Hogendorp uitgegeven door zijn jongsten zoon. Derde deel 1788-1813. Ed. H. graaf Van Hogendorp. 's-Gravenhage 1876.
Huigen, S., ‘De representatie van de kolonie. Enkele gedachten over het onderzoek van koloniale teksten’. In: Indische Letteren 10 (1995), 175-186.
Huigen, S., ‘Travellers to Monomotapa: The Representation of Southern Africa by the Dutch in the Seventeenth Century’. In: History and Anthropology 9 (1996). 207-230.
Huigen, S., De weg naar Monomotapa. Nederlandstalige representaties van geografische, historische en sociale werkelijkheden in Zuid-Afrika. Amsterdam 1996.
Huigen, S., ‘Natural History and the representation of South Africa in the Eighteenth Century’. In: Journal of Literary Studies 14 (1998), 67-80.
Huigen, S., ‘Reisverslagen van wetenschappelijke reizigers over Zuid-Afrika aan het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw’. (Te verschijnen.)
Hulme, P., Colonial Encounters: Europe and the Native Caribbean 1492-1797. London 1986.
Jansen, E., ‘“Wij meenden evenwel voor Zuid-Afrika onzen plicht gedaan te hebben.” Die Suid-Afrikaanse gedeelte van dr. Aletta Jacobs van Amsterdam se Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913)’. In: Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 4 (1997), 1-27.
Johnson, D.,, ‘De Mist, Race and Nation’. In: Alternation 5 (1998), afl. 1, 85-97.
‘Journaal en verhaal eener landreyse in den jaare 1803 door den gouverneur en generaal deeser colonie, J.W. Janssens door de binnenlanden van Zuid-Africa gedaan’. In: Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd; Vierde deel; Tochten in het Kafferland 1776-1805. Ed. E.C. Godée Molsbergen. 's-Gravenhage 1932, 100-209.
‘Klad journaal der reize door den commissaris generaal Mr. J.A. de Mist en deszelfs gevolg in de binnenlanden van Afrika’. In: Belangrijke Historische Dokumenten, Deel III. Ed. G.M. Theal. Cape Town 1911, 121-187.
Lichtenstein, H., Reisen im südlichen Afrika in den Jahren 1803, 1804, 1805 und 1806. 2 delen. Berlin 1811-1812.
Lichtenstein, H., Foundation of the Cape. About the Bechuanas. Ed. O.H. Spohr. Cape Town 1973.
Lloyd, C., Mr. Barrow of the Admiralty. London 1970.
‘Memorandum voor de Gouverneur Janssens over het karakter van met name genoemde boeren’. In: Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd; Vierde deel; Tochten in het Kafferland 1776-1805. Ed. E.C. Godée Molsbergen. 's-Gravenhage 1932, 210-215
Merwe, J.P. van der, Die Kaap onder die Bataafse Republiek 1803-1806. Amsterdam 1926.
Mist, J.A. De, ‘Memorie, houdende de consideratiën en advys van het Departement tot de Indische zaaken, omtrend den voet en wyze, waarop de Regeering van de Caab de Goede Hoop, eventueel zal behooren te worden ingericht’. In: The memorandum of commissary J.A. de Mist. Ed. K.M. Jeffreys en S.F.N. Gie. Cape Town 1920, 7-158.
‘Notul of Dagverhaal der Reis en Verrichtingen van President en gecommiteerde Leden uit de Commissie van Veeteelt en Landbouw in de beide Roggevelden, den Hantam, &’. In: Belangrijke Historische Dokumenten, Deel III. Ed. G.M. Theal. Cape Town 1911, 324-435.
Paravicini di Capelli, W.B E.: ‘Reize in de Binnen-Landen van Zuid-Africa gedaan in den Jaare 1803 door W.B.E. Paravicini di Capelli’. In: Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa. Ed. W.J. de Kock. Kaapstad 1965, 1-198.
‘Rapport van het Departement tot de Indische zaaken, nopens het eventueel bestuur van de Kaap de Goede Hoop’. in: The memorandum of commissary J.A. de Mist. Ed. K.M. Jeffreys en S.F.N. Gie. Cape Town 1920, 2-6.
Reenen, D.G. van, ‘Dag-Verhaal eener Reize naar de binnenlanden van Afrika beoosten de Kaap de Goede Hoop geleegen, in den jaare 1803 gedaan door Z.E. den Gouverneur en Generaal en Chef J.W. Janssens verzeld door deszelfs Aide de Camp Capt. Paravícini di Capelli, den 1n Chirurgyn by het Escadron Ligte Dragonders Passet, den Heer Dirk G. van Reenen en deszelfs
zoon Daniel van Reenen’. In: Die Joernaal Dirk Gysbert van Reenen 1803. Ed. W. Blommaert en J.A. Wiid. Kaapstad 1937.
Thomas, K., Man and the natural world. Changing attitudes in England 1500-1800. Harmondsworth 1984.
Vaillant, F. le, Voyage de M. le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique par le Cap de Bonne-Espérance. Dans les Années 1780, 81, 82, 83, 84 & 84. Paris 1790.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


landen