Nederlandse Letterkunde. Jaargang 5

[p. 183]

Grensverkeer
Histoire à la française

Rondkijkend in een goede Franse boekhandel - mijn favoriet is La Hune op de Parijse Boulevard Saint-Germain - valt me herhaaldelijk op hoeveel vertaalde literatuur van niet-Franse origine er op de schappen staat, keurig ingedeeld naar taalgebied van herkomst. Du Perron, Haasse en Claus vinden daar in Franse vertaling hun vanzelfsprekende plaats in de wereldliteratuur. Zo'n librairie is een sterk argument tegen de in onze streken nog altijd warm gekoesterde mythe van de xenofobe Franse cultuur. Het lijkt zelfs of het assortiment buitenlandse bellettrie er ruimer en geschakeerder is dan in boekhandels in Angelsaksische landen. Natuurlijk, er zijn tegenvoorbeelden; Franse literatuurwetenschappers verwijzen ongaarne naar teksten uit de kleinere letterkundes. En wanneer ze het wel doen, laten ze de Lage Landen doorgaans links liggen. Maar is zulke onkunde niet mede te wijten aan de Nederlanders en Vlamingen zelf, die jarenlang verzuimd hebben hun letterkunde en literatuurwetenschap buiten de grenzen aan de man te brengen? En dat zal wel weer iets te maken hebben met die andere mythe, dat onze literaire cultuur vooral importerend en absorberend van aard zou zijn, en dus voor het buitenland oninteressant. Toen Hella Haasse onlangs een tournee door Canada had gèmaakt, omdat er vertalingen van haar werk bij een Frans-Canadese uitgeverij waren verschenen, was dat voor het Radio 1 Journaal voldoende aanleiding om haar na terugkomst de microfoon voor te houden. Helaas ging het vraaggesprek al spoedig de mist in, doordat de verslaggever maar niet kon begrijpen bij welk lezerspubliek de schrijfster ginds populair was: ze had zeker voor de Nederlandse emigrantengemeenschap gesproken? O nee, echt voor Canadezen? Franstalige Canadezen zelfs? Maar wat vonden die dan zo interessant aan haar werk? Dat het zo echt Hollands was, misschien? Alleen de wijsheid waarmee de schrijfster het gesprek uit nevelige klompensferen naar de frisse wind van de internationale Republiek der Letteren wist te loodsen, kon het interview nog enigszins redden. Het is duidelijk dat beide idées reçues - het xenofobe Frankrijk en de voor buitenlanders oninteressante Nederlandse letteren - een literair exportbeleid met betrekking tot Frankrijk danig in de weg zitten.

Het mag daarom een klein wonder heten dat er sinds medio vorig jaar een gede-

[p. 184]

gen en lezenswaardige Histoire de la littérature néerlandaise in de Franse boekwinkels ligt (winkelprijs 390 FF, 923 pp. waarvan 120 voor registers, bibliografie en een chronologische lijst van verschijningsdata), door uitgeverij Fayard gepubliceerd in een monumentale reeks die ook de Japanse, Poolse, Amerikaanse, Spaanse, Scandinavische en Russische letterkundes bestrijkt. Het Handboek-Fayard, zoals het in kleine kring al is gaan heten, kon tot stand komen door bemiddeling en steun van verschillende instanties, zoals het onvermoeibare Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds, de Nederlandse Taalunie, het Leidse NWO-onderzoeksproject NLCM (Nederlandse Literatuur en Cultuur van de Middeleeuwen), het Centre National du Livre en het Vlaams Fonds voor de Letteren. De hoofdredactie was in handen van Hanna Stouten, Frits van Oostrom en Jaap Goedegebuure. Verder werkten mee Herman Pleij, Eddy Grootes, Riet Schenkeveld-van der Dussen, Willem van den Berg, Ton Anbeek en Anne Marie Musschoot. De Nederlandse presentatie, begin juli 1999 in het Maison Descartes in Amsterdam, bleef niet onopgemerkt in de dagbladpers. Willem Kuipers besloot zijn bespreking in De Volkskrant (9 juli 1999) met de aanbeveling ‘deze Histoire in het Nederlands te vertalen. Hier ontbreekt immers zo'n boek’.

Dat laatste klopt, maar de toestand is minder dramatisch dan Kuipers suggereert. Een narratief opgezette Nederlandse literatuurgeschiedenis in een band hebben we op dit ogenblik inderdaad niet. We hebben wel Nederlandse literatuur, een geschiedenis, met 151 dieptepeilingen. Het boek is sinds zijn introductie in 1993 een groot verkoopsucces gebleken, een kaleidoscoop van de recentste ontwikkelingen in het vak, en het blijkt te fungeren als wegwijzer naar nieuwe paden in onderzoek en onderwijs. Een continue chronologische ontwikkelingslijn geeft de NLG echter niet. Die is wel te verwachten van de op stapel staande nieuwe literatuurgeschiedenis in acht delen, die op dit moment wordt geschreven en binnen enkele jaren door uitgeverij Prometheus op de markt zal worden gebracht. Het werk is nog niet gedoopt met een eigen naam, maar gaat voorlopig door het leven als het ‘Taalunieproject’, vernoemd naar de instantie die het geld ervoor heeft verworven en de logistieke ondersteuning verzorgt. De betrokken auteurs, adviseurs en hoofdredactie - sommigen ook al te vinden in de equipe van de Histoire - overleggen dikwijls over inhoud en structuur, en zijn het erover eens dat de komende literatuurgeschiedenis de vorm van een goed verteld verhaal moet krijgen. In dat chronologisch opgezette discours zal de canon niet worden losgelaten, maar waar nodig worden geproblematiseerd; er zal veel aandacht zijn voor de context, voor diachrone ontwikkelingen, voor de rol van literaire instituties en systemen. Hoe verhoudt zich nu het Handboek-Fayard tot enerzijds de NLG en anderzijds het lopende project?

Allereerst is de Histoire speciaal geschreven voor de Franse markt. Dat betekent dat het boek zich niet zonder meer leent voor een vertaling in het Duits, Engels of Nederlands, omdat dan andere soorten lezers met andere soorten voorkennis in beeld komen. Van de internationale connecties zijn in de Histoire vooral de Franse

[p. 185]

duidelijk geaccentueerd, van Lancelot en prose via Van Effens spectator Misanthrope (‘rédigé en français, mais il n'y règne nullement un esprit français’) tot en met de parallellen tussen Revenir à Ina Damman en À la recherche du temps perdu. Slechts een enkele keer pakken de vergelijkingen wat gewild uit, bijvoorbeeld wanneer de ruzie tussen Kloos en Verwey als ‘un tiède remake du conflit Rimbaud-Verlaine’ wordt gekarakteriseerd.

Wat wordt er met de canon gedaan? De komende literatuurgeschiedenis zal de canon niet loslaten, maar wil wel het ontstaan ervan belichten en problematiseren. De NLG kon zich bij de 151 proefboringen een aantal interessante extra-canonieke verkenningen permitteren, zoals de verspreiding van populaire lectuur in de zeventiende en achttiende eeuw (hoofdstukken 52 en 58), de boekenlijst van Saakes (hoofdstuk 70) of de emancipatie van de kinder- en jeugdliteratuur (hoofdstuk 130). Hierbij vergeleken is het Handboek-Fayard orthodoxer, canonieker. Het heeft begrijpelijkerwijs weinig zin om de achterkant van de canon te bespreken met een publiek dat de voorzijde nog moet ontdekken. Saakes en Annie M.G. Schmidt komen er dus niet in voor, en van de laatste is dat misschien meer te betreuren dan van de eerste. Toch zijn er opvallende nieuwkomers, zoals de zeventiende-eeuwers dominee Busschof, Geertruyd Gordon en Olfert Dapper. Naar laatstgenoemde, de ‘premier africaniste de tous les temps’, is in Amsterdam een straat genoemd, in Parijs een museum van Afrikaanse kunst en ethnografie (Musée Dapper, 50, Boulevard Victor Hugo). Anna Maria van Schurman prijkt terecht op de eerste plaats van de ‘femmes écrivains’ van de Gouden Eeuw; Knuvelder had haar nog ongenoemd gelaten. Was de periode van de middeleeuwen (gerekend tot aan het humanisme van de jaren 1560) in de NLG mogelijk ondervertegenwoordigd door het ontbreken van exacte data als aanknopingspunt, in de Histoire lijkt die achterstelling te zijn weggewerkt. Een ruwe rekensom levert een stijging van het percentage aan de middeleeuwen gewijde tekstbladzijden op van 17 naar 19. Was er in de NLG uiteraard geen sprake van een doorlopend récit, er liet zich uit de 151 bijdragen in al hun diversiteit wel een algemene tendens naar contextualisering afleiden: het literaire feit werd geplaatst tegen zijn historische, sociale, filosofische, culturele of technische achtergrond. De Histoire blijkt in dit opzicht enigszins ambigu. Literaire systemen worden door de hele geschiedenis heen zichtbaar gemaakt, maar de contextualisering, inclusief de aandacht voor instituties, is het sterkst in de oudere perioden; ze neemt af in de behandeling van de negentiende en twintigste eeuw waar de schijnwerper vooral poëticale kwesties belicht. Deze tweeslachtigheid is verklaarbaar uit de praktijk van het huidige onderzoek aan onze universiteiten: de inbedding van de literatuur- in de cultuurgeschiedenis is daar het verst voortgeschreden voor de historische perioden tot circa 1800. Of deze Vlaams-Nederlandse academische praktijk ook spoort met de belangstellingen van de beoogde lezers van de Histoire, blijft een open vraag. Franse lezers zijn naar mijn indruk meer dan hun noorderburen geïnteresseerd in politieke geschiedenis: staatvorming, kolonialisme, dekolonisatie. Als politieke achtergronden vinden we

[p. 186]

hier wel het Hollands-Beierse huis, de stadscultuur van de late middeleeuwen en de ‘essors économiques’ van Antwerpen voor en Amsterdam na 1585, maar opvallend weinig over de impact van de Napoleontische tijd, het ontstaan van België als francofone eenheidsstaat in 1830 of - behalve dan bij individuele auteurs - de Indische dimensie van de Nederlandse letteren.

Als verhaal, als leesstof, ook voor wie al vertrouwd is met de grote lijnen en veel van de details, is de Histoire een aangenaam boek. Voor de kenner duiken hier en daar verrassende gezichtspunten op naast elegante samenvattingen, terwijl de beginner enorm veel nieuws zal leren. Over het lezen van literatuurgeschiedenissen is mutatis mutandis hetzelfde te zeggen als wat Frits van Oostrom vaststelt over de Arthurstof (p. 31): ‘Si l'on n'a lu qu'un seul texte [...], autant dire qu'en fait on n'en a lu aucun; le charme du genre réside précisément dans le fait de placer de nombreux textes les uns à côté des autres, qui chaque fois puisent à la même source, mais chaque fois d'une manière différente’. Vervelen doet het nooit.

Arie Jan Gelderblom