Nederlandse Letterkunde. Jaargang 5

[p. 100]

Grensverkeer
Op de grens van twee culturen

In 1896 noteerde de jonge Thomas Mann naar aanleiding van de lectuur van Paul Bourgets Cosmopolis: ‘Nationales Empfinden ist heute überall aufs neue ein litterarischer Geschmack geworden, und was in Paris viel mehr nicht als ein neuer Decadencescherz, eine neue Form Renan'scher “piété sans la foi” zu sein braucht, das hat in Deutschland tiefere Wurzeln, denn die Deutschen sind, als das jüngste und gesündeste Kulturvolk Europas, wie keine andere Nation berufen, die Träger von Vaterlandsliebe, Religion und Familiensinn zu sein und zu bleiben.’ Peter de Mendelsohn, Manns biograaf, concludeert naar aanleiding hiervan dat Mann kennelijk vindt dat de vaders het echte werk gedaan hebben en dat dat hem, de ‘entartete Spätling’, de taak oplegt ‘um auch sein Tun zu “wahrer Arbeit” zu machen’.

We zien hier Mann aan het begin van zijn schrijverschap positie zoeken tegenover de literaire musts uit Parijs. Het zou interessant zijn om de manier waarop hij dat doet te vergelijken met de manier waarop de literaire voorhoede dat in die jaren in Nederland deed. Duitsland had het jonge Nederland in deze periode niet veel te zeggen; de ogen waren vooral op Frankrijk gericht. Dat laatste was ook bij veel jonge Duitse schrijvers het geval. Wat Nederlandse woordvoerders als Van Deyssel en Duitse als Mann met elkaar gemeen hebben is dat ze hun betrokkenheid op de wachtwoorden van het Franse discours verbinden met voorstellingen die hen toestaan tegelijkertijd afstand te nemen van die wereld. In het hierboven gegeven citaat steekt Duitsland tegen het ‘dilettantistische’ Frankrijk blozend af als ‘das jüngste und gesündeste Kulturvolk Europas’. Bij iemand als Van Deyssel vinden we voor Nederland in feite dezelfde voorstelling. Nederland heeft in zijn ogen eeuwenlang in cultureel opzicht zo weinig klaargemaakt dat het nu, na deze lange slaap, fris en uitgerust de twintigste eeuw kan binnensprinten. Een zeker nationalisme speelt duidelijk mee in deze wensvoorstelling. Maar het is dan wel weer een nationalisme dat een positieve invulling van het soort waarvoor de jonge Mann zijn hand niet omdraait, achterwege laat.

Dit soort overeenkomsten-in-verschil zou het interessant maken om de Nederlandse en de Duitse literaire cultuur uit het fin de siècle wat preciezer met elkaar te vergelijken. Wat waren de overeenkomsten en de verschillen in de wijze

[p. 101]

waarop Nederland en Duitsland de impulsen van buiten - Frankrijk in de eerste plaats - opvingen? Wat waren de lotgevallen van bijvoorbeeld het Franse ‘dilettantisme’-concept in Nederland en in Duitsland (in beide landen speelt het een zekere rol)? Aan welke lokale systemen gingen indringers van dit type deelnemen? Waar kwamen ze binnen, hoe nestelden ze zich, tot op welk punt is hun familiegelijkenis in Nederland en in Duitsland nog te herkennen, en vanaf welk moment is het ooit gelijksoortige geïntegreerd geraakt in systemen waarvan eerder het onderlinge verschìl opvalt?

In Op de grens van twee culturen, Nederland en Duitsland in het Fin de Siècle van Frits Boterman en Piet de Rooy (Amsterdam 1999) hoopte ik een kader èn materiaal te vinden die aan een dergelijke vraagstelling ten goede zouden kunnen komen. Maar met erkenning van alle kwaliteiten die de beide onderdelen bezitten waaruit het boek is samengesteld (De Rooy over Nederland, Boterman over Duitsland), de confrontatie tussen het Nederland en het Duitsland van rond 1900 die het boek beoogt te geven is grotendeels een confrontatie van ongelijksoortigheden. Wel is er een finale conclusie, gegeven in de inleiding, die de gescheidenheid van deze ongelijksoortigheden probeert te overbruggen. Die conclusie luidt dat in Nederland politiek en cultuur een continuüm vormden en dat ook in het tijdperk van de modernisering bleven doen, terwijl politiek en cultuur in Duitsland, altijd al gescheiden werelden, ‘door de zeer snelle modernisering vanaf dat moment juist verder dan ooit uit elkaar groeiden’. In Nederland bestond er, in deze visie, vertrouwen in het vermogen van de politiek om in te spelen op wat in het culturele discours aan verlangens en verontrustingen naar boven kwam. In Duitsland daarentegen trok de cultuur zich op zichzelf terug, in een tegenwereld vanwaaruit vervolgens bij tijd en wijle op de meest heilloze wijze coups werden ondernomen om de politiek òver te nemen. En andersom.

Dat levert dan een zeer leesbaar en helder hoofdstuk over Nederland op, maar waarin de fin de siècle cultuur voor zover die kunst, literatuur en ideeëngeschiedenis betreft, zo goed als absent is. Waar in Duitsland in het culturele domein metapolitiek werd bedreven die ver bleef van het politieke handwerk, wijst De Rooy voor Nederland, ter illustratie van de soepele aansluiting alhier van het culturele circuit op het politieke, op Henriëtte Roland Holst die de échte politiek ging opzoeken. Mysticisme, pessimisme, décadence - allemaal zaken die in het Duitse hoofdstuk aan de orde van de dag zullen zijn - komen in dit hoofdstuk zo terloops aan de orde dat ze verwaarloosbaar lijken. Bezien vanaf de ‘grens’ tussen deze twee culturen is het reilen en zeilen in Nederland kennelijk voldoende beschreven met een overzicht van de politieke en sociale geschiedenis. Wat er in het culturele veld echt toe deed, kwam bij ons - dat is hier de suggestie - op de een of andere manier toch wel in die andere geschiedenis terecht.

In het hoofdstuk over Duitsland gaat het heel anders toe. De verwarringen van een samenleving waarin de in het culturele circuit opgehoopte lading niet af kon vloei-

[p. 102]

en naar het politieke circuit, levert een veelheid op aan bouwstenen. Zo homogeen als het betoog van De Rooy kon zijn door diens rustgevende conclusie over de continuïteit van cultuur en politiek in Nederland, zo heterogeen moest dat van Boterman kennelijk zijn doordat al die metapolitieke voorstellingen die elkaar verdrongen in het culturele domein, maar geen uitweg konden vinden naar de politiek. Het overzicht van Boterman is daardoor wel veel rijker geschakeerd dan dat van De Rooy. (En ook wel wat chaotischer, ook doordat er bij hem wel eens wat ruis zit in de formulering). Ik noem een paar van de punten die hij aanvoert als hij het heeft over de tegenwerelden die in het culturele domein ontworpen werden als middel in de strijd tegen de zielloze wereld waarop het moderniseringsproces naar veler gevoelens was uitgelopen. Bij herhaling wijst hij op de, ook door de politieke constellatie, gevoede ‘eenheidsobsessie’, die maakt dat men zijn toevlucht zocht tot ‘holistische concepten’. Hij wijst erop (met Nietzsche en anderen achter de hand) dat bij het wegvallen van christendom en metafysica het concept van het ‘Leven’ zelf nog het enige was dat houvast bood. Materialisme en rationalisme worden afgewezen; het accent komt te liggen op een intuïtieve, mystieke levenservaring, waarin het ‘Ich’ de eenheid kan ervaren met het ‘All’. Hij wijst op escapisme naar het verleden: ‘Zij koesterden een of andere reactionaire utopie, holistisch en eclectisch, een diffuus heimwee naar een verloren gegaan gouden tijdperk in het verleden, dat hersteld moest worden.’

Nu, zo hadden we ze in de Nederlandse cultuur ook, bij bosjes en op de voorste plaatsen. Wel heb ik mijn selectie uit het rijke aanbod van Boterman naar deze conclusie toe gestileerd - al zijn wat ik opvoer bij hem wel hoofdpunten - en heb ik bijvoorbeeld de ‘Arische mythe’ maar weggelaten omdat ik daarvoor in de Nederlandse literatuur (daar beperk ik me nu maar toe) niet zo gauw een kandidaat heb. Wie betogende teksten kent van, noem maar op, Van Deyssel, Kloos, Diepenbrock, Verwey, Boutens, A. Roland Holst, Van Eyck, hoeft verder geen toelichting op mijn stelling: met de vorige alinea als zoeklijst levert hun werk een rijke oogst. Wat ik nu nièt wil beweren is dat het in Nederland eigenlijk net zo was als in Duitsland. Wel dat het complex zoals Boterman dat in Duitsland aanwijst, op een aantal kernpunten ook in het Nederland van rond 1900 aanwijsbaar is. Dat het in Nederland heel anders is afgelopen, is pas een tweede. Ik denk dat men ook bij al deze Nederlandse auteurs een bewust onderhouden distantie - wat nog niet rancune of verachting hoeft te impliceren - kan constateren ten opzichte van de feitelijke politiek, een besef te opereren op metaniveau. Dàar bevinden zich de holistische vistas en, voor wie achter zich kijkt en een beetje geluk heeft, ook de verloren gegane gouden tijdperken. Dàar bevindt zich ook de legitimatie van het priesterlijk leiderschap dat decennia lang ook bij ons het beeld van de Dichter heeft bepaald en dat in de jaren dertig het mikpunt zou worden van Ter Braaks polemiek.

Op een heel globaal niveau is de uitkomst van de vergelijking die de auteurs van Op de grens tussen twee werelden trekken tussen Nederland en Duitsland, aanvaardbaar en

[p. 103]

verhelderend. Maar als het ècht om een vergelijking zou gaan, zou ik de vragen en deelvragen die in het Duitse deel gesteld worden aan het Duitsland van 1900, ook aan Nederland gesteld hebben willen zien in het Nederlandse deel. Dan zou een aanzienlijk en ook nu nog canoniek deel van de Nederlandse cultuur zichtbaar zijn geworden dat in de politiek-culturele godsvrede van De Rooy's betoog helemaal is weggeharmoniseerd. De overeenkomsten en verschillen dàarvan met het vergelijkbare deel in Duitsland zou de vergelijking tussen Nederland en Duitsland stukken scherper hebben gearticuleerd. De vraag wordt dan: hoe ànders gedroeg zich dit hele complex van mystiek-reactionaire of mystiek-progressieve voorstellingen binnen het grotere geheel van de Nederlandse samenleving - tot en met de politiek - dan het deed in Duitsland? Hoe verschillend waren die krachtenvelden? Eén voorbeeld: Albert Verwey, hèt literaire voorbeeld van de Nederlandse democratische gezindheid, als zodanig gevierd in Erflaters van onze beschaving, de man die, achteraf gezien, telkens als het eropaan kwam feilloos het goede standpunt lijkt te hebben ingenomen, tot aan, in zijn ouderdom, de opkomst van het nationaal-socialisme toe. Wie Verwey's standpunten van rond 1900 analyseert, ziet hem op dat moment geleid door een set denkbeelden die eerder doen denken aan die van de door Boterman opgevoerde Julius Langbehn. En diè hoort tot de opmaat van het grote Duitse onheil. Wat ik zou willen weten is, welk complex van factoren - eigen en toegeëigende ideeën, culturele en politieke context - bewerkte dat Verwey's ideeën van 1900 nìet in de richting van Botermans Duitsland doorgroeiden, maar in dat van een soort ideaal-nederlanderschap waarvan hij, zonder zoals Henriëtte Roland Holst zijn metapolitiek te hebben omgezet in politiek handwerk, een van de boegbeelden is geworden. Een nader onderzoek naar de standpunten van Verwey op dit punt, met inbegrip van zijn essays over Nederland en Duitsland en zijn correspondentie met een aantal Duitsers uit de afdeling van Boterman, zou een goede aanzet kunnen leveren tot de verfijning van het onderzoek dat nu gedaan is. Maar de andere genoemde auteurs, en vele anderen, zouden vervolgens ook niet mogen ontbreken.

En ten slotte: wat is er met de neerlandistiek dat we zo dicht bij huis al vrijwel nonexistent blijken te zijn? Eén keer wordt verwezen naar het proefschrift van Jacqueline Bel, en dat is het dan. Ruiter & Smulders, Kemperink, Fontijn, Van Buuren: men mist ze node. Graag zou ik een volgend boek van De Rooy en Boterman lezen dat begint waar ze nu gestopt zijn. Maar waarschijnlijk moeten we eerst zelf de boeken schrijven waarin het allemaal te vinden is. Dat is voor onszelf misschien ook het beste.

(n.a.v. Frits Boterman en Piet de Rooy, Op de grens van twee culturen, Nederland en Duitsland in het Fin de Siècle)

Dick van Halsema