Nederlandse Letterkunde. Jaargang 5

[p. 86]

Stand van zaken:
Jan van Boendale en de Antwerpse School

Inleiding

Jan van Boendale, die in de eerste helft van de veertiende eeuw als schepenklerk in dienst stond van het Antwerpse stadsbestuur, is zeker geen onbekende in de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Wie de moeite neemt een aantal oudere handboeken door te bladeren, kan eenvoudig vaststellen dat al vroeg in de geschiedenis van de neerlandistiek duidelijk was dat het hier ging om een Middelnederlands auteur wiens werk aandacht verdiende. Henrik van Wijn had in zijn Historische en letterkundige avondstonden van 1800 in zekere zin de primeur, zij het dat zijn bijdrage van bescheiden omvang was.¹ Jonckbloet wijdde kort na 1850 een meer substantiële beschouwing aan Boendale in zijn Geschiedenis der Middennederlandsche dichtkunst, onder verwijzing naar eerder onderzoek.² Kalff en Te Winkel deden dat zoveel jaar later ook, Van Mierlo en Knuvelder stonden stil bij de Antwerpse schepenklerk en zelfs in de in 1993 verschenen Nederlandse literatuur, een geschiedenis werd een essay aan hem gewijd.³ Aan aandacht ‘van officiële zijde’ is er, om zo te zeggen, dus nooit gebrek geweest.

Maar informeer in de boekhandel eens welke edities van Boendales werk er thans voorhanden zijn. Men komt zonder meer bedrogen uit. Er is slechts één titel leverbaar, en dan gaat het nog om een vertaling in modern Nederlands - verschenen in de Griffioenreeks.⁴ Van enige editie waarin de tekst in zijn oorspronkelijke Middelnederlandse gedaante toegankelijk wordt gemaakt, is geen spoor te bekennen. Die ene vertaling, dat is alles, en dat is al geruime tijd zo. In het onderzoek wordt, bij gebrek aan beter, met de oude, vaak negentiende-eeuwse edities gewerkt. Antiquarisch zijn deze zeer gezocht en daardoor vaak peperduur. Sinds eind 1998 is er via een ander medium terreinwinst geboekt: Boendales teksten zijn (doorgaans volgens de gangbare edities, twee keer volgens een recenter afschrift) electronisch raadpleegbaar - en doorzoekbaar - door middel van de CD-ROM Middelnederlands. Zo staat het er dus voor met de beschikbaarheid van teksten: specialisten kunnen redelijk uit de voeten, maar in een wat bredere kring is Boendale zo goed als een gesloten boek. Deze conclusie vindt in zekere zin nog eens bevestiging in het feit dat er tot op heden slechts één monografie aan hem is gewijd: H. Haeryncks Jan

1 Van Wijn 1800, 323-329.

2 Jonckbloet 1851-1855, dl. 3, 215-268.

3 Ik volsta hier met een verwijzing naar Brinkman 1998a.

4 Van Anrooij 1994.

[p. 87]

Boendale, ook geheeten Jan de clerc; zijn leven, zijne werken en zijn tijd. Deze studie verscheen te Gent in 1888 en geldt tegenwoordig als verouderd, wat na ruim een eeuw natuurlijk niet verwonderlijk mag heten.⁵

Om Boendale en zijn werk een ruimere bekendheid te geven, lijkt het schrijven van een monografie het aangewezen middel. Een contextuele, historiserende benaderingswijze ligt daarbij voor de hand. Antwerpen is in de eerste helft van de veertiende eeuw weliswaar niet de voornaamste stad van Brabant, maar na Brussel en Leuven toch groot en belangrijk genoeg om er een levendig beeld van te kunnen schetsen. In het vervolg van dit artikel wil ik echter laten zien dat in het geval van Boendale vooral de literair-historische context niet mag worden veronachtzaamd. De Antwerpse School is een eerste, iets ruimere kring waartoe het werk van Boendale behoort en waarbinnen het geplaatst en geïnterpreteerd dient te worden. In plaats van een monografie over Boendale en zijn werk ligt een boek over de Antwerpse School in feite meer voor de hand.

Trekken we de cirkel nog iets ruimer dan valt ook de literaire cultuur in Brabant, Holland/Zeeland en Vlaanderen binnen het gezichtsveld. Ik zal dit hierna, bij wijze van voorbeeld, demonstreren door de handschriftelijke context van de Lancelotcompilatie in de beschouwing te betrekken. Verleggen we de literaire horizon nog verder, dan komt ook de internationale inbedding van Boendale en de Antwerpse School aan bod, waarbij te denken valt aan het gebruik van Italiaanse bronnen en aan de laatmiddeleeuwse doorwerking van sommige teksten in het Duitse gebied. Op dit vlak is evenwel nog weinig onderzoek verricht, maar de perspectieven lijken veelbelovend.

5 Haerynck 1888. Wel up to date, maar geen monografie, is het uit afzonderlijke artikelen bestaande proefschrift Kinable 1998, waarin overigens twee Boendale-teksten worden besproken.

Boendale en de Antwerpse School

Voor een beter begrip van Boendales werk is het dus wenselijk om het aandachtsgebied uit te breiden naar wat in het onderzoek van de laatste decennia wordt aangeduid als de ‘Antwerpse School’, een moderne term die historisch in zekere zin vertekenend is, maar die als voordeel heeft kort en duidelijk te zijn. Alle teksten van Boendale kunnen tot de Antwerpse School worden gerekend, maar er zijn in diezelfde periode ook andere teksten in Antwerpen tot stand gekomen. Dit weten we zo precies omdat de plaats van ontstaan in de meeste gevallen expliciet wordt aangegeven. Deze situering komt trouwens ook in bijna alle Boendale-teksten voor, en dat is dus al meteen een belangrijke overeenkomst die Boendales werk met de rest van het Antwerpse corpus verbindt. Dit urbane chauvinisme, of hoe deze fixatie op de eigen werk- en leefomgeving ook geduid mag worden, is trouwens tamelijk uniek. In de hele Middelnederlandse letterkunde is, zeker zo vroeg, geen tweede tekstgroep aan te wijzen waarin zo duidelijk sprake is van een stedelijk bewustzijn in geografische zin. Dit is des te opmerkelijker omdat de Middelnederlandse literatuur vóór de Antwerpse School toch veeleer met hof en adel in verband wordt gebracht.

[p. 88]

Dat geldt - om een aantal voorbeelden te noemen - voor het werk van Heinric van Veldeke, de Reis van Sint-Brandaan, de Artur- en Karel-romans, de kruisvaartromans, de Reynaert, het oeuvre van Maerlant et cetera. Op het eerste gezicht vormt Hadewijch een uitzondering, maar daarbij dient direct te worden aangetekend dat haar situering in Antwerpen in feite niet meer dan een veronderstelling is. Van een vermelding van de Schelde-stad in haar werk is nergens sprake.

De Antwerpse School is als stedelijk conglomeraat vanzelfsprekend koren op de molen van Herman Pleij, die het onderhavige tekstcluster als een vergaarbak ziet waaraan hij bij tijd en wijle argumenten ontleent om zijn these van het bestaan van een vroege stadsliteratuur in de Nederlanden te onderbouwen of eerder nog om de opkomst van de laatmiddeleeuwse burgermoraal te illustreren. Volgens J. Reynaert treft de karakterisering ‘burgermoraal’ echter niet de kern van de zaak. Hij beschouwt de teksten die tot de Antwerpse School worden gerekend daarentegen veeleer als exponenten van een lekenethiek-in-opbouw, waarvan de vroegste sporen al bij Maerlant te vinden zijn.⁶ Het verschil van inzicht tussen beide mediëvisten, dat onder meer tot uitdrukking komt in Pleijs bespreking van de bundel Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde, is nog allerminst ten volle uitgesponnen en vormt een uitnodigend aangrijpingspunt met het oog op verdere discussie en gedachtevorming.⁷ De kwestie burgermoraal versus lekenethiek is er belangrijk genoeg voor, ook in internationaal verband. Het lijkt in elk geval een teken aan de wand dat sommige teksten uit de Antwerpse School op den duur worden vertaald in het Duits (zowel in het Middelnederduits als in het Middelhoogduits) en aldaar soms zelfs op de drukpers belanden. Ook drukkers uit de Nederlanden durfden het na ruim anderhalve eeuw nog aan sommige Antwerpse teksten uit te geven. Bepaalde teksten beleefden zelfs herdruk na herdruk, en laten we bovendien niet vergeten dat ook de handschriftenproductie, zij het op bescheiden schaal, nog enige tijd doorliep na 1500, met name in de Nederlanden. De Antwerpse School vertolkte in voorkomende gevallen blijkbaar opvattingen en meningen waarmee men in de late Middeleeuwen nog goed uit de voeten kon.

Om een beeld te krijgen van de teksten waar het hier eigenlijk om gaat, is het nuttig daar eerst een overzicht van te geven. Voor niet-mediëvisten gaat het waarschijnlijk om bekende en minder bekende titels: Brabantsche yeesten, Sidrac, Korte kroniek van Brabant, Der leken spiegel, Jans teesteye, Van den derden Eduwaert, Melibeus, Boec exemplaer, Dietsche doctrinale, Boec van der wraken, Hoemen ene stat regeren sal. Het gaat naar schatting om ruim zestigduizend verzen (Sidrac is een prozatekst). De bekendste en waarschijnlijk meest gecommentarieerde passage komt voor in Der leken spiegel en geeft antwoord op de vraag ‘Hoe dichters dichten sullen ende wat si hantieren sullen’.⁸ De intensieve aandacht voor dit tekstgedeelte is zonder meer begrijpelijk omdat het gaat om de vroegste volkstalige poëtica in de Nederlanden en een van de vroegste in Europa.⁹ Ook een van de meest geciteerde versregels uit de Middelnederlandse letterkunde komt in dit kapittel voor: ik doel hier op

6 Vgl. het inleidende artikel in de bundel Reynaert 1994.

7 Pleij 1995.

8 De Vries 1844-1848, bk. 3, cap. 15. Vgl. Gerritsen, Van Dijk, Lie 1994; op p. 258 n.l van deze publicatie wordt een nieuwe editie van deze passage in het vooruitzicht gesteld.

9 Gerritsen 1992, 6.

[p. 89]

Boendales karakterisering van zijn grote voorganger Maerlant, die hij ‘vader [...] der Dietscher dichtren algader’ (vs. 119-120) noemt.

In het moderne onderzoek is het inzicht doorgedrongen dat verscheidene van de hierboven genoemde teksten successievelijk van een of meer vervolgen zijn voorzien (Brabantsche yeesten, Korte kroniek van Brabant en Boec van der wraken), vermoedelijk door de auteur zelf.¹⁰ Het gaat hierbij met name, zoals voor een deel aan de titels valt af te lezen, om historiografische teksten, of in elk geval om teksten met een historische inslag. In het geval van de Brabantsche yeesten wordt thans bijvoorbeeld rekening gehouden met het bestaan van maar liefst zes versies.¹¹ De eerste ontstond omstreeks 1316, en naar het zich laat aanzien werd de kroniek in 1318, ca. 1324, ca. 1335, ca. 1347 en 1351 vervolgd. Het is voorstelbaar dat belangstellenden zich bij Jan van Boendale, de auteur van de tekst, vervoegden om een afschrift te bestellen. De auteur nam dan vermoedelijk de meest recente versie als uitgangspunt om deze vervolgens bij te werken tot in de eigen tijd, zodat degene die een afschrift verwierf de beschikking kreeg over een tekst die up to date was. Het is mogelijk dat in het reeds bestaande gedeelte van de tekst kleine of grotere veranderingen werden aangebracht, al dan niet op verzoek van de opdrachtgever. Of dit het geval was en zo ja wat dan de aard was van die wijzigingen, zal moeten blijken uit voortgaand onderzoek. Zoals gezegd, deed dit procédé zich ook voor bij andere teksten die tot de Antwerpse School worden gerekend. In alle gevallen blijkt het te gaan om titels die op naam staan van Boendale of die aan hem kunnen worden toegeschreven. Het zal dan ook niemand verbazen dat Boendale in de poëticale passage in Der leken spiegel onder meer naar voren brengt dat een dichter ook historicus moet zijn en de waarheid dient te spreken.

Hieronder volgt nogmaals een overzicht van de betrokken teksten, nu uitgesplitst naar het aantal continuaties dat we ervan kennen en voorzien van een datering. Met een ● geef ik aan welke (versies van) teksten waarschijnlijk danwel zeker van Boendale zijn. De lijst ziet er als volgt uit:¹²

●	Brabantsche yeesten (ca. 1316, eerste versie)
●	Brabantsche yeesten (1318, tweede versie) Sidrac (1318)
●	Korte kroniek van Brabant (1322, eerste versie)
●	Brabantsche yeesten (ca. 1324, derde versie)
●	Der leken spiegel (ca. 1325-1330)
●	Korte kroniek van Brabant (1332/33, tweede versie)
●	Jans teesteye (tussen 1330 en 1334)
●	Brabantsche yeesten (ca. 1335, vierde versie)
●	Van den derden Eduwaert (kort na 1340) Melibeus (1342) Boec exemplaer (vóór de Dietsche doctrinale) Dietsche doctrinale (1345)

10 Vgl. resp. Stein 1990 (Brabantsche yeesten), Van Anrooij 1986, 229 (Korte kroniek van Brabant) en Van Anrooij 1995 (Boer van der wraken).

11 Stein 1990 en Van Anrooij 1995, 42-43.

12 De lijst is een iets aangepaste versie van de lijst in Van Anrooij 1994, 133. Zo is onder meer het Boec exemplaer toegevoegd (vgl. Heeroma 1958-1959).

[p. 90]

●	Boec van der wraken (1346, eerste versie)
●	Brabantsche yeesten (ca. 1347, vijfde versie)
●	Hoemen ene stat regeren sal (voor ca. 1350)
●	Brabantsche yeesten (1351, zesde versie)
●	Boec van der wraken (1351, tweede versie)

Aan de hand van dit overzicht kunnen enkele basale observaties worden gedaan. Boendale was verreweg de meest productieve dichter binnen de Antwerpse School. Hij was actief van ca. 1316 tot ca. 1351, dus zo'n 35 jaar. Als we ervan uitgaan dat hij met schrijven begon toen hij voor in de twintig was, dan volgt daaruit dat hij de zestig vermoedelijk niet eens heeft gehaald. Vier van de hierboven genoemde werken (Sidrac, Melibeus, Boec exemplaer en Dietsche doctrinale) zijn waarschijnlijk niet van Boendale: de Antwerpse School kan op het eerste gezicht dus op zijn hoogst uit vijf dichters hebben bestaan. Het zijn er echter hoogstens vier omdat het Boec exemplaer en de Dietsche doctrinale van dezelfde auteur zijn, zoals een verwijzing in laatstgenoemd werk duidelijk maakt.

Ook de Lancelotcompilatie, met al zijn Artur-verhalen, is bij wijze van hypothese wel met de Schelde-stad in verband gebracht. Hellinga en Kampstra meenden zo'n halve eeuw geleden dat er een goede kans bestond dat dit beroemde handschrift in een Antwerps scriptorium tot stand was gekomen. M. Draak zegt hierover in 1954 het volgende:

Uit een onderzoek, ingesteld door Prof. Dr W.Gs. Hellinga en Mej. Anna Kampstra, assistente voor philologie aan de Universiteit van Amsterdam, naar dertiende- en veertiende-eeuwse scriptoria waar codices van litteraire teksten werden geproduceerd, wordt het waarschijnlijk dat de Lancelot-codex vervaardigd is in een Antwerps scriptorium uit de eerste drie decennia van de veertiende eeuw.¹³

De hypothese van Hellinga en Kampstra is sindsdien nooit verder onderzocht. Sprekend over de vijf kopiisten van de Lancelotcompilatie, merkt B. Besamusca anno 1999 dus terecht op dat Antwerpen vaak als hun verblijfplaats wordt genoemd, maar dat dat strikt genomen niet vaststaat.¹⁴ Wel is het idee van een stedelijk scriptorium intussen losgelaten (‘scriptorium’ in de zin van een ruimte waar kopiisten permanent schrijfarbeid verrichten) en ingewisseld voor een meer realistisch ad hoc-werkverband van perkamentmakers, kopiisten, verluchters en binders.¹⁵

Maar Antwerpen of niet, de Lancelotcompilatie is in elk geval in Brabant ontstaan en in de tijd dat de Antwerpse School in opkomst was. Onderzoek heeft uitgewezen dat er vijf kopiisten aan het boek hebben geschreven.¹⁶ Deze werden mogelijk ‘aangestuurd’ door de Brabantse priester Lodewijk van Velthem, die misschien zelf een van de vijf was. Van sommigen van hen zijn ook andere handschriften bewaard gebleven. De overwegend hoofse teksten in deze handschriften zijn nog niet in hun onderlinge samenhang onderzocht. Zo komen er lange (Roman van Heinric en

13 Draak 1954, 45 n. 5. Hellinga en Kampstra zijn er nooit toe overgegaan hun bevindingen te publiceren.

14 Besamusca 1999, 8. Wellicht bieden contemporaine ambtelijke bescheiden uit Antwerpen een aanknopingspunt?

15 Vgl. J.W. Klein in Besamusca & Postma 1997, 94-97. Vgl. Brinkman 1998b voor de situatie in Gent omstreeks 1400.

16 Besamusca 1999 geeft een overzicht van de huidige stand van zaken.

[p. 91]

Margriete van Limborch) en korte (Dit es de frenesie) teksten in voor, recente (Roman van Cassamus) en minder recente (Willem van Oringen) (het Oudfranse voorbeeld van de Roman van Cassamus dateert van 1312/13!), en natuurlijk is er de doorwerking van Jacob van Maerlant. Teksten die tot de Antwerpse School behoren, ontbreken volledig, maar de meeste daarvan moeten omstreeks 1320 natuurlijk nog geschreven worden. Soms is er echter een kleine overeenkomst die ons eraan herinnert dat beide tekstcomplexen wel degelijk in elkaars nabijheid functioneerden. Ik licht dit toe aan de hand van een binnen de neerlandistiek nog nauwelijks bestudeerde tekstsoort: priamels. Dat zijn, eenvoudig gezegd, kortere of langere gedichten waarin opsommenderwijs een aantal zaken de revue passeren die aan het slot onder één noemer worden samengevat.

Vroege Middelnederlandse priamels

De drie handschriften Brussel, KB, 19.545, Brussel, KB, 19.546 en Den Haag, KB, KA XXIV dateren uit het eerste kwart van de veertiende eeuw. Laatstgenoemd handschrift is geschreven door degene die als kopiist A meewerkte aan de totstandkoming van de Lancelotcompilatie.¹⁷ Al spoedig na hun ontstaan raakten de drie genoemde handschriften in het bezit van eenzelfde eigenaar, die ze liet samenbinden of dat zelf deed.¹⁸ Mogelijk was het deze bezitter (of iemand uit diens omgeving) die in het tweede kwart van de veertiende eeuw een aantal spreuken noteerde in hs. 19.546. In deze vroege spreukenverzameling komt onder meer de volgende priamel voor:

Eren ende werdeghen sconen vrouwen,⁺
Alrehande clappaedge wederstouwen,⁺

Scone seden sunder overmoet,⁺
Luttel spreke ende dat selve ghoet,⁺
Te tide nemen ende connen gheven,⁺
Simpel ende gherechteleec leven,⁺
En gheerre archeit underwinden,⁺
Vander herten ghirecheit sinden,
Ghenindechleec onrecht wederstaen,⁺

Altoes gherne met ghoden ghaen,⁺
Wel te tide connen verdraghen,
Met rechter redenen holpen maghen.⁺
Die dese XII hout ende gherne meet vrede,
Alrehande ghoet sal hire winnen mede.¹⁹

17 Klein 1995, 7 (alsook de bijbehorende literatuurverwijzingen in noot 21).

18 Lieftinck 1952. J.F. Willems kocht het convoluut in 1825 en splitste het weer op in afzonderlijke handschriften.

+ werdeghen: waarderen

+ clappaedge: babbelarij; wederstouwen: opkomen tegen

+ overmoet: hoogmoed

+ dat selve: slaat terug op spreke

+ te tide: op zijn tijd

+ simpel: oprecht

+ archeit: zonde; underwinden: begaan

+ ghenindechleec: onversaagd; wederstaen: opkomen tegen

+ ghoden: goede lieden

+ maghen: verwanten

19 Geciteerd naar Lieftinck 1952, 23 (onder aanpassing van hoofdlettergebruik en interpunctie).

[p. 92]

Deze priamel komt met de nodige variatie voor in diverse laatmiddeleeuwse spreukenverzamelingen. De vroegste bewijsplaats is evenwel Der leken spiegel van Jan van Boendale. Deze kende het gedicht blijkbaar en nam het op in zijn werk.²⁰ Bij hem gaat het, zoals vaker in de overlevering van deze priamel, om tien punten, hij begint zijn inlassing met: ‘Scone zeden [...]’. Ook de beide slotregels blijken oorspronkelijk anders te hebben geluid. Bij Boendale (en elders) lezen we (ik citeer Der leken spiegel):

Die dese tien pointen wel houden can,
Mach te rechte wel heten een wijs man.

Boendale kondigt de inlassing als volgt aan:

Die hem selven mint, hi sal
Middelheit houden over al,⁺
Hovesch sijn ende goedertieren
Ende dese tien pointen hantieren:

In hs. 19.546 heeft het gedicht aan het slot een nogal profijtelijke draai gekregen: in plaats van over wijsheid wordt daar gesproken over het verwerven van bezit.²¹ In de marge van sommige Leken spiegel-handschriften vinden we ter hoogte van het gedicht de aantekening ‘notabel exemplaer’ of kortweg ‘notabel’, het is niet duidelijk of Boendale dit er ooit zelf in de autograaf heeft bijgezet.²² Een vergelijkbare invoeging van een reeds bestaande priamel heb ik bij een eerdere gelegenheid reeds aangewezen in een afschrift van Der leken spiegel in hs. Brussel, KB, 15.658 (Brabant, ca. 1350).²³ Daar ging het om Hoemen ene stat regeren sal, waarin stadsbestuurders in kort bestek een aantal raadgevingen wordt voorgehouden om met kans op succes hun functie te vervullen. Deze priamel kwam niet voor in de oorspronkelijke versie van Der leken spiegel, maar werd speciaal voor de gelegenheid toegevoegd in het genoemde afschrift.

Beide priamels (Van goeden zeden en Hoemen ene stat regeren sal) komen in de latere overlevering meer dan eens voor in combinatie, zij het in wisselende volgorde.²⁴ Soms is een van de twee op zijn beurt weer gekoppeld aan een derde priamel (Prelate sunder Gods untsien) die in hs. 19.546 direct volgt op Van goeden zeden. Een en ander lijkt erop te duiden dat er voorafgaand aan Der leken spiegel een spreukenverzameling bestond waar de drie priamels deel van uitmaakten. Het schema op de volgende bladzijde geeft een overzicht.

In deze gegevens lijkt zich een literair-historisch verband af te tekenen dat de Lancelotcompilatie via enkele tussenschakels met het Antwerpse tekstcluster verbindt: de eigenaar van de drie eerdergenoemde handschriften Brussel, KB, 19.545, Brussel, KB, 19.546 en Den Haag, KB, KA XXIV was een tijdgenoot van Boendale, hij had een handschrift in zijn bezit dat door kopiist A van de Lancelotcompilatie

20 De Vries 1844-1848, bk. 3, cap. 20, vs. 69-80.

+ middelheit: het juiste midden

21 Dit bewerkingsaspect komt nog bovenop de opmerking van Brinkman 1994, 245, die vaststelt dat het belang dat aan bezitstoename wordt gehecht opvallend aanwezig is in deze vroege spreukenverzameling.

22 De feitelijke informatie ontleen ik aan de editie van Der leken spiegel.

23 Van Anrooij 1992. Zie ter aanvulling ook Resoort 1993. Nadien zijn mij nog diverse andere afschriften onder ogen gekomen. Een precieze verantwoording van alle bewijsplaatsen volgt, op termijn, elders.

24 Van Anrooij 1992, 150 (en de noten op die bladzijde).

[p. 93]

Schema

A:	Van goeden zeden
B:	Prelate sunder Gods untsien
C:	Hoemen ene stat regeren sal

	A		B	C
Hypothetische spreukenverzameling (eerste kwart veertiende eeuw)	x		x	x
Der leken spiegel (oorspronkelijke versie, ca. 1325-30)	x
Hs. Brussel, KB, 19.546 (toevoeging tweede kwart veertiende eeuw)	x	----------	x
Der leken spiegel (afschrift, ca. 1350)	x			x
Handschrift-Van Hulthem (ca. 1399-1410)^25	x	----------	x	xx
Geraardsbergse handschrift (ca. 1460/70)^26	x	----------	x
Idem^27	x	---------------------		x
Hs. Berlijn, KB, Phillips 1978 (zestiende eeuw)^28	x	----------------------		x
(Een stippellijn duidt erop dat beide teksten voorkomen in directe samenhang; een gespatieerde stippellijn betekent dat de twee teksten dicht in elkaars buurt staan. B en C kennen ook een Duitse overlevering en zijn beide geattesteerd als opschrift.^29)

was geschreven (hs. KA XXIV) en getuige hs. 19.546 kende hij een priamel die door Boendale in Der leken spiegel werd opgenomen.

De vroege bekendheid van priamels in de zuidelijke Nederlanden, ook in Antwerpen, is een opvallend verschijnsel in internationaal verband. De germanist K. Euling heeft hierop al in het begin van deze eeuw gewezen.³⁰ Bekend is bijvoorbeeld de Neurenbergse priamelmode, met Hans Rosenplüt als belangrijkste exponent, maar die stamt pas uit de tweede helft van de vijftiende eeuw. Euling schijnt zich maar moeilijk voor te kunnen stellen dat sommige Middelnederlandse spreukenverzamelingen nog uit de veertiende eeuw stammen, maar toch ziet hij zich genoodzaakt toe te geven: ‘Jedenfalls haben wir mit Spruchgut zu tun, das, von der späteren Nürnberger Priameldichtung unbeeinflusst, eine besondere Vorstufe in der Entwicklung des Priamels darstellt’ (p. 455). Een bijzonderheid die vaak opduikt in het Middelnederlandse tekstmateriaal is volgens de Duitse geleerde de getalsmatige samenvatting, vaak aan het eind van het gedicht, van het aantal ter sprake gebrachte ‘punten’.

Een belangwekkend verschijnsel in dit verband dat om nader onderzoek vraagt, is het voorkomen van priamels in langere teksten zonder dat er directe aanwijzingen zijn dat het om invoegingen gaat van reeds bestaande teksteenheden. Aan Duitse

25 A en B volgen niet direct op elkaar, maar zijn door middel van een spreuk van vier versregels aan elkaar gekoppeld (nr. 47/1 in de editie-Brinkman & Schenkel 1999); C komt twee keer voor in het handschrift, een keer als onderdeel van een grote spreukenverzameling (nr. 148/24 in genoemde editie) en een keer als afzonderlijke tekst (nr. 189 in genoemde editie).

26 A is nr. 8, B nr. 12 in de editie-Govers 1994.

27 A is nr. 24, C nr. 23 in de editie-Govers 1994.

28 Ippel 1892, 12.

29 Van Anrooij 1992 (tekst C) en Van Anrooij 1997 (tekst B).

30 Euling 1905, 455. Vgl. voor de priamelmode in Neurenberg de recentere studie Kiepe 1984.

[p. 94]

zijde is dit verschijnsel onder meer gesignaleerd voor Der Renner van de schoolmeester Hugo von Trimberg (voltooid ca. 1300, maar de auteur bleef sleutelen aan de tekst tot aan zijn dood in 1313).³¹ In bk. 3, cap. 23 (Van bescheidenre miltheit) van Der leken spiegel komt bijvoorbeeld de volgende afgeronde passage voor:

Alse dat vier is zonder hitte,
Ende een goede stat sonder smitte,⁺
Ende goeden wijn sonder coop,⁺
Firmament zonder omme loop,
Ende aertrike zonder here,
Dan eerst sal hebben ere
Een rike, vrecke, ghierich man
Die door niement niet doen en can.⁺³²

De combinatie met ‘zonder’ is bekend uit tal van zelfstandig overgeleverde priamels. De derde versregel uit het citaat (Ende goeden wijn sonder coop) komt voor in diverse gelijksoortige teksten, waar hij in een geheel andere context te berde wordt gebracht. Dit bepaalt ons bij het orale aspect dat in het geding is bij de vervaardiging van priamels: afzonderlijke verzen of combinaties daarvan konden een eigen leven leiden en als bouwsteen worden benut bij het schrijven/samenstellen van nieuwe teksten. De tamelijk losse structuur van de opeenvolgende versregels werkte bovendien in de hand dat rijmparen gaandeweg de mondelinge of schriftelijke overlevering werden omgedraaid, uitvielen, werden toegevoegd et cetera. Ik begin met een voorbeeld uit handschrift Brussel, KB, II 144 (tweede helft zestiende eeuw):

Eyn jaermerct sonder dieffden,⁺
Schoen vrouwen sonder liefden,
Goyde wyn sonder coup,
Groit vuyr sonder roeck,
Eyn alt wambesch sonder luyss,⁺
Eyn alt huis sonder muyss,
Eyn quaet wyff sonder schelden:
Dese seven vynt men selden.³³

In ditzelfde handschrift komt overigens een afschrift voor van de priamel Prelate sunder Gods untsien (met het opschrift Duodecim abusiva seculi: twaalf wantoestanden in de wereld). Dit afschrift vormt een diade met een priamel die er direct aan voorafgaat, waarin precies het omgekeerde wordt beweerd (met het opschrift Duodecim orbis conservantia: twaalf zaken in de wereld die behoud verdienen).³⁴

De versregel goeden wijn sonder coop maakt ook deel uit van het negentig verzen tel-

31 Euling 1905, 442-450. De datering ontleen ik aan Cramer 1990, 112. Der Renner en Der leken spiegel zouden eigenlijk eens met elkaar vergeleken moeten worden om de overeenkomsten en verschillen tegen elkaar af te zetten.

+ smitte: smederij

+ sonder coop: zonder ervoor te betalen

+ die [...] can: die niet in staat is iets te doen ter wille van een ander

32 Interpunctie door mij aangepast, WvA. De vertaling van de laatste versregel is een suggestie van mw.dr. M.A. Mooijaart (Leiden).

+ dieffden: diefstal

+ wambesch: soort kledingstuk

33 Priebsch 1906, 305 (cursivering van mij, WvA). Priebsch verwijst naar diverse andere bronnen, waarin (deels) verwante priamels voorkomen.

34 Priebsch 1906, 303-304.

[p. 95]

lende priamel Van dinghen die selden gheschien, overgeleverd in het Geraardsbergse handschrift (ca. 1460/70). Het gedicht wordt in het handschrift in acht segmenten gepresenteerd, waarvan de meeste uitmonden in een soort stokregel. Het is denkbaar dat de auteur gebruik heeft gemaakt van een aantal reeds bestaande priamels. Het vierde segment luidt:

Goeden wijn sonder coep,
Rybauts himde sonder cnoep,⁺

Den questere sonder lieghen,⁺
Coepliede die niement bedrieghen,
Den smeeker sonder baraet,⁺
Den samecoeper sonder loesen raet,⁺
Den taelman warachtig al te male,⁺
Ende dat langhe te gader wale⁺
Draghen jonghe liede ende oudde,⁺
Dats datmen selden vinden soude.³⁵

Dit zijn zo wat toevallige observaties, meer systematisch onderzoek in deze richting zou meer verbanden aan het licht kunnen brengen. Zo'n onderzoek zou moeten beginnen met de vraag wanneer het gebruik van priamel-achtige passages in Middelnederlandse teksten een aanvang neemt. Mijn hypothese luidt dat dat vanaf omstreeks 1300 is.

+ rybauts himde: hemd van een landloper; cnoep: ingezet stuk

+ questere: iemand die geld inzamelt

+ smeeker: mooiprater; baraet: bedrog

+ samecoeper: makelaar; loesen: bedrieglijke

+ taelman: advocaat; warachtig: betrouwbaar

+ te gader: tezamen

+ draghen: het kunnen vinden met

35 Govers 1994, nr. 14, vs. 39-48 (cursivering en interpunctie van mij, WvA).

Boendale en de Antwerpse School: een herwaardering

Met de beschikbaarheid van Boendale in moderne edities is het dus droevig gesteld. Hetzelfde geldt voor de resterende werken uit de Antwerpse School. Een recente monografie ontbreekt, maar aan vooronderzoek is er allerminst gebrek. Gerekend vanaf de vroegste onderzoeksactiviteiten in de vorige eeuw gaat het alles bij elkaar om honderden publicaties. Daar komt nog bij dat heel veel interessante observaties als het ware verstopt zitten in monografieën of artikelen, ook niet-Nederlandstalige, die over hele andere onderwerpen gaan: met wat voor soort onderzoek men ook bezig is, in het hier ter sprake gebrachte corpus treft men altijd wel een of enkele bruikbare passages aan.

De in dit artikel besproken casus - rond de opkomst in de Middelnederlandse letterkunde van priamels - is wat mij betreft illustratief voor de wijze waarop Jan van Boendale en de Antwerpse School in de komende jaren (verder) onderzocht kunnen worden: niet als een verzameling teksten op zichzelf, maar met een open oog voor de bredere literair-historische context en de ontwikkelingen die zich daarbinnen voordoen. Bij het verkennen van de literair-historische verbanden, zowel

[p. 96]

waar het de primaire als de secundaire receptie betreft, dient de overlevering in handschrift en druk als concrete toegang tot de historische context een voorname rol te spelen. Op het punt van de materiële overlevering is er nog heel wat werk te verzetten. De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta biedt natuurlijk een schat aan gegevens, maar er is meer. Detailkwesties blijven natuurlijk interessant en van belang, maar met het oog op de algemene beeldvorming en waardering, zowel binnen als buiten het vak, is het wenselijk dat de talrijke deelonderzoekingen tot een monografie worden samengesmeed. Onbekend maakt onbemind, aldus een bekend gezegde. Het wordt echter tijd dat daarin verandering komt: Maerlants stedelijke evenknie en zijn schrijvende Antwerpse tijdgenoten verdienen een beter lot.

Wim van Anrooij

Literatuur

Anrooij, W. van, ‘Bijdrage tot een geografische situering van het handschrift-Van Hulthem’, in: Spiegel der letteren 28 (1986), 225-233.

Anrooij, W. van, ‘Hoemen ene stat regeren sal. Een vroege stadstekst uit de zuidelijke Nederlanden’, in: Spiegel der Meren 34 (1992), 139-157.

Anrooij, W. van (vert.), Boek van de wraak Gods. Amsterdam, 1994.

Anrooij, W. van, ‘Boendales Boec van der wraken: datering en ontstaansgeschiedenis’, in: Queeste 2 (1995), 40-53.

Anrooij, W. van, ‘Een rijmspreuk van papieren letters in Deventer. Middeleeuwse opschriften II’, in: Literatuur 14 (1997), 100-101.

Besamusca, B., ‘Inleiding: de Lancelotcompilatie’, in: B. Besamusca (red.), Jeesten van rouwen ende van feesten. Een bloemlezing uit de Lancelotcompilatie. Hilversum, 1999, Middelnederlandse tekstedities 6, 7-24.

Besamusca, B. & A. Postma (ed.), Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars I (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment). Met een verantwoording van de editie door W.P. Gerritsen en een beschrijving van de handschriften door J.W. Klein. Hilversum, 1997, Middelnederlandse Lancelotromans 4.

Brinkman, H., ‘“Alder wysheit fondament.” Profane ethiek in enige verzamelingen Middelnederlandse rijmspreuken’, in: Reynaert 1994, 230-245.

Brinkman, H. (1998a), ‘1330: Jan van Boendale wordt berispt wegens passages in Der leken spieghel. Een wereldbeeld in verzen’, in: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen (hoofdred.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. 2e dr. Amsterdam [enz.], 1998, 53-58.

Brinkman, H. (1998b), ‘Het Comburgse handschrift en de Gentse boekproductie omstreeks 1400’, in: Queeste 5 (1998), Comburg-nummer, 98-113.

[p. 97]

Brinkman, H. & J. Schenkel (ed.), Het handschrift-Van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623. Hilversum, 1999, 2 dln., Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 7.

Cramer, Th., Geschichte der deutschen Literatur im späten Mittelalter. München, 1990, Deutscher Taschenbuch Verlag 4553.

Draak, M., De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot. Amsterdam, 1954, Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, nieuwe reeks, dl. 17, nr. 7. (Herdr. Amsterdam, 1977.)

Euling, K., Das Priamel bis Hans Rosenplüt. Studien zur Volkspoesie. Breslau, 1905, Germanistische Abhandlungen 25. (Herdr. Hildesheim [enz.], 1977.)

Gerritsen, W.P., ‘De dichter en de leugenaars. De oudste poetica in het Nederlands’, in: De nieuwe taalgids 85 (1992), 2-13.

Gerritsen, W.P., H. van Dijk, O.S.H. Lie [e.a.], ‘A Fourteenth-Century Vernacular Poetics: Jan van Boendale's “How Writers Should Write”’, in: E. Kooper (red.), Medieval Dutch Lilerature in its European Context. Cambridge, 1994, Cambridge Studies in Medieval Literature 21, 245-260.

Govers, M-J. (eindred.), M. Goris, P. van Heusden [e.a.], Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Met een codicologische beschrijving door H. Kienhorst. Hilversum, 1994, Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 1.

Haerynck, H., Jan Boendale, ook geheeten Jan de clerc; zijn leven, zijne werken en zijn tijd. Gent, 1888.

Heeroma, K. (ed.), ‘Nieuwe Middelnederlandse fragmenten 2. Dat boec exemplaer’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 76 (1958-1959), 178-198.

Ippel, E., Die niederländischen Meerman-Handschriften des Sir Thomas Phillips in der Königlichen Bibliothek zu Berlin. Berlin, 1892.

Jonckbloet, W.J.A., Geschiedenis der Middennederlandsche dichtkunst. Amsterdam, 1851-1855, 3 dln.

Kiepe, H., Die Nürnberger Priameldichtung: Untersuchungen zu Hans Rosenplüt und zum Schreib- und Druckwesen im 15. Jahrhundert. München, 1984, Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 74.

Kinable, D.C.J., Facetten van Boendale. Literair-historische verkenningen van Jans teesteye en de Lekenspiegel. Diss. Leiden, 1998.

Klein, J.W., ‘“Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk.” Een herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 111 (1995), 1-23.

Lieftinck, G.I., ‘Drie handschriften uit de librije van de abdij van Sint Bernards opt Schelt (Brussel, K.B. 19545, 19546 en Kon. Ned. Akad. v. Wetensch. XXIV)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 69 (1952), 1-30.

Pleij, H., ‘Lekenethiek en burgermoraal’, in: Queeste 2 (1995), 170-180.

Priebsch, R., ‘Aus deutschen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Brüssel’, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 38 (1906), 301-333.

Resoort, R.J., ‘Hoemen ene stat regieren sal. Een nieuwe redactie’, in: Spiegel der letteren 35 (1993), 318-319.

Reynaert, J., e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen 9.

[p. 98]

Stein, R., ‘Wanneer schreef Jan van Boendale zijn Brabantsche yeesten?’, in: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 106 (1990), 262-280.

Vries, M. de (ed.), Der leken spieghel, leerdicht van den jare 1330, door fan Boendale, gezegd Jan de clerc, schepenklerk te Antwerpen. Leiden, 1844-1848, 3 dln.

Wijn, H. van, Historische en letterkundige avondstonden [...]. Amsterdam, 1800.

Multimedia

CD-ROM Middelnederlands. Amsterdam [enz.], 1998.