Nederlandse Letterkunde. Jaargang 4

[p. 215]

Kortaf

Jozien Moerbeek, Canons in context. Canonvorming in het literatuuronderwijs Nederlands in Nederland en Vlaanderen. Proefschrift Utrecht 1998. ISBN 90-73446-76-7.

Dat het literatuuronderwijs als onderzoeksobject de laatste tijd erg in trek is, wordt duidelijk als we de opbrengst van 1998 bekijken. Van Nederlandse Letterkunde verscheen een thema-nummer over literatuuronderwijs in historisch perspectief, terwijl in Tijdschrift voor Literatuurwetenschap een debat werd gevoerd over de huidige en toekomstige stand van zaken binnen het literatuuronderwijs. Verder ging in Tilburg en Amsterdam een aantal promotie-projecten van start met het literatuuronderwijs als onderwerp en werd in Utrecht een hoogleraar Leesbevordering benoemd. Tot slot verschenen twee proefschriften: Tanja Jansen promoveerde op Literatuuronderwijs bij benadering: een empirisch onderzoek naar de vormgeving en opbrengsten van het literatuuronderwijs Nederlands in de bovenbouw van het havo en vwo en Jozien Moerbeek schreef een proefschrift onder de titel Canons en context: canonvorming in het literatuuronderwijs Nederlands in Nederland en Vlaanderen.

Al deze wetenschappelijke activiteit kan niet los worden gezien van de veranderingen die zich in de afgelopen jaren op de middelbare scholen hebben afgespeeld. Door invoering van de zogenaamde basisvorming (vanaf 1993, in 1998 is de tweede fase van start gegaan) staat het literatuuronderwijs op de tocht. Het aantal voor literatuur beschikbare uren wordt sterk gereduceerd (literatuuronderwijs blijft alleen voor de vakken Nederlands en Engels verplicht) en ook de inrichting van het eindexamen is veranderd. De vraag naar wat leraren Nederlands aan literatuur doceren, is door de tijdsdruk en door de nieuwe regels en voorschriften actueler dan ooit.

Moerbeek beziet het literatuuronderwijs in het perspectief van de canonproblematiek. Ze wijst op de dubbelzinnigheid en het metaforische karakter van het canonbegrip en terecht merkt ze op: ‘het canonbegrip is te weinig scherp omlijnd om wetenschappelijk bruikbaar te zijn’ (p. 19). Moerbeek kiest daarom voor een meta-standpunt; ze wil empirisch onderzoek doen naar de concrete selecties van verschillende partijen die bij het literatuuronderwijs betrokken zijn, namelijk de samenstellers van schoolboeken, de docenten Nederlands en de leerlingen. Welke auteurs komen in schoolboeken voor, wat onderwijzen de docenten en wat lezen de leerlingen? Moerbeek stelt zich vervolgens de vraag of er enige overeenstemming te vinden is tussen de keuzes die deze drie groepen maken. Zijn zij het eens over de werken en auteurs die behandeld (zouden moeten) worden of verschillen zij daarover van mening? Ook is zij benieuwd naar de overeenkomsten tussen de selecties in Nederland en Vlaanderen, naar de verhouding tussen mannelijke en vrouwelijke auteurs en naar de actualiteit van tekstkeuzes. Uitgangspunt hierbij is de institutionele bepaaldheid van de selecties die door de verschillende partijen in het literaire veld gemaakt worden: ‘Niet alleen literaire aspecten zijn in het geding bij canonvorming. Evenmin gaat het louter om persoonlijke voorkeuren. Kwaliteitsoordelen worden gestuurd door institutionele factoren èn door literatuuropvattingen, die overigens zelf weer onderling nauw verweven zijn’ (p. 156).

[p. 216]

Aan de hand van een enquête onder docenten Nederlands die lesgeven aan de drie hoogste klassen van het secundair onderwijs in Nederland en Vlaanderen onderzocht Moerbeek welke schoolboeken in het schooljaar 1992/93 het meest gebruikt werden ten behoeve van de literatuurles en welke tekst- en auteurskeuzes gemaakt werden in de lespraktijk. Leraren werden ook gevraagd naar de selecties van leerlingen. Deze selecties zijn vergeleken met de keuzes van de samenstellers van de meest gebruikte schoolboeken.

Moerbeek heeft een enorme hoeveelheid werk verzet. Daarvan getuigt alleen al de omvangrijke bijlage-sectie. Zo stelde ze een uitgebreid overzicht samen van alle schoolboeken die vanaf de jaren zestig in Nederland en Vlaanderen in omloop zijn. De analyse van een deel van deze schoolboeken, evenals de verwerking van de lijvige enquêtes die Moerbeek deed uitgaan, moet een enorme klus geweest zijn. Naast waardering voor de nauwkeurigheid en de grondigheid waarmee zij te werk is gegaan, past echter ook een kritische noot. Die kritiek betreft de weinig consequente doorvoering van het institutionele uitgangspunt. Ik wil dat illustreren aan de hand van één van de vragen die Moerbeek stelt, namelijk die naar de mate van overeenstemming tussen de drie bij het literatuuronderwijs betrokken groepen.

Volgens de institutionele theorie zijn in het literaire veld verschillende instituties werkzaam, waaronder ook het literatuuronderwijs. De instituties, en ook de leden binnen deze instituties, werken samen en zijn afhankelijk van elkaar, maar hebben elk ook eigen belangen en doelen. Zo is het doel van docenten hun leerlingen kennis van de literatuur bij te brengen. Hoe dat gebeurt zal per docent verschillen. Sommigen van hen zullen zich als een vis in het water voelen in het nieuwe studiehuis, met z'n zelfwerkzaamheid en persoonlijke leeservaringen. Anderen zullen het bijbrengen van een grondige kennis van ons literaire erfgoed als belangrijkste leerdoel blijven beschouwen. Leerlingen hebben doorgaans andere belangen dan hun leraren, maar ook zij zijn er in soorten en maten: sommigen zullen het literatuuronderwijs zien als een verplicht nummer en alleen de boeken lezen die verfilmd zijn of waarvan uittreksels verkrijgbaar zijn, anderen zullen door het literatuuronderwijs lezers voor het leven worden. - Dat Moerbeek de literatuurselectie van leerlingen via leraren probeert te achterhalen, roept overigens grote vraagtekens op. De geënqueteerde uit Goes die zich afvraagt of de onderzoekster nu werkelijk denkt dat een leraar weet wat zijn leerlingen lezen (p. 70), slaat hier de spijker op z'n kop -. De samenstellers van schoolboeken tot slot, behoren een zogenaamd objectief en volledig overzicht van de literatuurgeschiedenis te geven, maar moeten natuurlijk ook rekening houden met de platte regels van de markt. In de praktijk zullen concurrentieoverwegingen een belangrijke rol spelen. Elke auteur van een schoolboek zal het anders en beter willen doen dan zijn collega's en daarom speelt binnen deze groep een ander belangrijk principe uit de institutionele theorie, namelijk het streven naar distinctie, misschien wel een belangrijkere rol dan het bereiken van consensus. Het lijkt er op dat Moerbeek te kort heeft stilgestaan bij de positie van de drie bij het literatuuronderwijs betrokken groepen in het literaire veld. Als ze dat wel had gedaan dan had ze waarschijnlijk een andere vraag gesteld dan die naar consensusvorming. Nu betoogt ze: ‘Indien er een gedeeld referentiekader was dan zouden docenten, leerlingen en schoolboeksamenstellers een grote overeenstemming vertonen in hun keuzes. Dit wordt door mijn onderzoek tegengesproken’ (p. 162/163). Gezien de verschillende belangen en doelen van de betrokken partijen, ligt deze conclusie voor de hand, het zou vreemd zijn als er wél sprake was geweest van een gedeeld referentiekader.

Nel van Dijk