Nederlandse Letterkunde. Jaargang 4

[p. 211]

Grensverkeer
Buitenliteraturen

Een van de onhandelbare problemen in de literatuurwetenschap is dat van de taxonomie - de eenheden en verscheidenheden waarin we ‘de’ literatuur indelen. Is er, binnen de Engelstalige literatuur, zoiets als een herkenbare ‘Amerikaanse’ literatuur, en horen de verengelste Henry James en T.S. Eliot daar dan ook bij, of Nabokov? En hoe zit het dan met de Canadese Margaret Atwood? Heeft het enige zin om auteurs vast te pinnen op hun paspoort, geboorteplaats of gebruik van couleur locale? Is het, omgekeerd, doenlijk om die nationale achtergrond helemaal als bijkomstigheid terzijde te schuiven? Zulke kwesties blijven knagen en zeuren, zijn onoplosbaar maar hardnekkig. De lastige bepaling van de verhouding tussen ‘Hollands’ en ‘Vlaams’ is binnen de neerlandistiek een voortdurende steen des aanstoots (denk aan Anbeeks particularistische literatuurgeschiedenis), een steeds hernieuwde aanleiding tot vermoeiende discussies en polemieken die vooral uit herhalingen van zetten bestaan.

Tijd om deze problematiek eens vanop enige theoretische afstand uit te pluizen.

Sinds haar academische institutionalisering deelt de literatuurwetenschap haar werkterrein taalsgewijs in. En terecht: wie iets over een bepaalde literatuurtraditie wil zeggen dient, zeker in de professioneel-wetenschappelijke wereld, in de desbetreffende taal doorkneed te zijn en die literatuur in het origineel gelezen te hebben. Het kan weliswaar nuttig zijn om teksten anders groeperen (naar ontstaansdatum, of naar sekse van de auteurs bijvoorbeeld), maar zulke indelingen worden meestal als afgeleide alternatieven gezien binnen de ‘natuurlijke’ manier waarin de wereldliteratuur primair in taalgroepen uiteenvalt.

Is de indeling per taal de meest natuurlijke en doelmatige? Kan de literatuurwetenschap beweren dat ze met deze taal-taxonomie de differentiatie van de literaire praktijk zelf weerspiegelt? Ik denk van wel. Elk taalgebied vormt (meer voor schrijvers dan voor schilders of componisten) een natuurlijke eenheid, omdat auteurs daarbinnen gezamenlijk opgegroeid zijn in de taal die hun expressiemedium vormt.

Er is dus weinig reden om de taalsgewijze indeling af te wijzen. Maar men heeft in de laatste twee eeuwen wel behoorlijk overdreven. De identiteit van een ‘nationale literatuur’ is lange tijd tot absolute, monolithische categorie verheven, als was het het DNA van een schrijfpraktijk. Hier te lande geeft Anthonie Donkers Karaktertrekken der vaderlandsche letterkunde (1945) een fraai staaltje van die benadering, die anderhalve eeuw lang toonaangevend is geweest in heel Europa en die pas in de jaren zestig echt aan kritiek is komen bloot te staan. Dat was niet alleen het werk van hemelbestormende theoretici die de Dood van de Auteur verkondigden, of een heuse Paradigmawisseling - er was al enkele decennia een literatuurwetenschappelijk specialisme actief waarin de talige identiteit van een gegeven literatuurtraditie niet zozeer een categorisch uitgangspunt was als wel een historische probleemstelling.

[p. 212]

Dat specialisme is het goeie ouwe comparatisme, de Vergelijkende Literatuurgeschiedenis, die de laatste decennia binnen ALW-kringen wat overschaduwd is geraakt door de vijandige modes van poststructuralisme en empirisme. Uitgerekend die vergelijkend georiënteerde literatuurwetenschap moest zich wel enkele fundamentele vragen stellen van systematisch-taxonomische aard. Wat vergeleek men nu precies? Wat waren de taxa, de units waartussen het comparatisme de verbanden wilde onderzoeken?

Bij de bezinning op de status van ‘nationaliteit’ en taal binnen het literaire verkeer stelde men al rond het midden van de eeuw vast dat de ingesleten manier waarop in ‘nationale’ literaturen werd gedacht (zowel door wetenschappers als door auteurs en publiek!) niet zozeer een van God gegeven, absolute eenheid was als wel een construct, een romantisch-nationalistisch denkmodel.

Met name het impliciet gepostuleerde ideaalbeeld als zou een indeling naar ‘nationaliteit’ en naar ‘taal’ een congruent overlappend model opleveren (met de Duitstalige literatuur als een besogne van de bewoners van Duitsland, de literatuur in het Italiaans als een culturele activiteit van Italianen...) bleek een fascinerende reïficatie. Het model was apert simplistisch en leverde allerhande blinde vlekken op - zo heeft men de geschiedenis van de zeventiende-eeuwse Duitse literatuur lange tijd gebrekkig begrepen doordat men de bronnen heeft veronachtzaamd die zich in Deense bibliotheken bevinden (immers, grote Duitstalige gebieden vielen toentertijd onder de Deense kroon). Maar de vooronderstelling dat men talen en ‘landen’ over één kam kan scheren is zó ingesleten dat dit ‘nationale’ model, kreupel als het was, een taai leven bleef leiden. Een goed voorbeeld dus van wat de Popperiaanse wetenschapsfilosofie als ‘onfalsifieerbaar’ en dus onwetenschappelijk, ja zelfs als ideologie beschouwt. Hier te lande is zulke kritiek op ‘nationaliteit’ als wetenschappelijk ordeningscriterium verkondigd door Horst Koppelmann in zijn Nation, Sprache und Nationalismus (1956) en door Cornelis de Deugd in zijn inaugurele rede aan de VU, ‘Nationalisme en wetenschap’ (1970).

In feite raakten zulke comparatisten daarmee de kern van het nationale denken zoals dat ook in de politiek-historische wetenschappen werd getypeerd, door geleerden als Hans Kohn, Elie Kedourie en Ernest Gellner: nationaal denken als het postuleren van een natuurlijke congruentie tussen culturele (talige) en maatschappelijke identiteit. Maar in eerste instantie ging het toch om een methodologisch probleem voor literair-historisch onderzoek: hoe groepeer ik mijn teksten? Zijn nationaliteit en taal wel zulke vanzelfsprekende en historisch blindelings betrouwbare siamese-tweeling-categorieën?

Het probleem werd (alweer rond het midden van de eeuw) het scherpst gesteld in - uitgerekend - België. Nu is dat ook wel een notoir lastig geval, met zijn drie talen (Frans, Nederland en Duits), die elk van drieën ook (als officiële landstaal nota bene) in het aanpalende buitenland worden gesproken. Formeel gezien kon er van ‘Belgische’ literatuur geen sprake zijn; hoogstens van Frans-, Nederlands- of Duitstalige auteurs met een Belgisch paspoort. Weliswaar waren er chauvinistische Belgen geweest die vol vaderlandsliefde zoiets als belgitude hadden verkondigd, een fluïdum van ‘belgiteit’ dat zich in alledrie de talen kon manifesteren - de invloedrijke historicus Henri Pirenne was hierin een voorman - maar daarmee verzeilde men toch al gauw in het bedenkelijke (en in ieder geval onwetenschappelijke) discours van ‘aangeboren’ karaktertrekken, raciale of geografische bepaaldheden, bloed en bodem.

[p. 213]

Anderzijds kon het ook niet aangaan om Belgische auteurs alle specificiteit te ontzeggen: Maeterlinck en Gide over één kam scheren, of Karel van de Woestijne en Bordewijk, dat gaat ook te ver.

In die crux kwam Gustave Charlier met een interessant voorstel. In zijn vlak na de bevrijding verschenen studie Les Lettres françaises de Belgique (1944) beschouwde hij de status aparte die werd ingenomen door die auteurs die in het Frans schreven maar die in hun leven en in hun werk overduidelijk de sporen tentoonstelden van een Belgische (in veel gevallen Vlaamse) achtergrond - een achtergrond die ze vaak zelfs expliciet of impliciet thematiseerden. Aan oudere voorbeelden zoals Charles De Coster (Ulenspiegel, 1866), Maeterlinck (Le bourgmestre de Stilmonde, 1918), Verhaeren (Les Flamandes, 1883) of Rodenbach (Bruges-la-Morte, 1892) kunnen we vandaag de dag chansonniers als Jacques Brel, filmmakers als André Delvaux of striptekenaars als François Schuiten toevoegen. Zulke auteurs afficheren zichzelf als Belgisch (of Brussels, of Vlaams), worden door hun publiek als zodanig gerecipieerd (ook op de buitenlandse, bijvoorbeeld de Duitse markt!), en kunnen dus niet volledig onder het primaire karakteriseringscriterium van hun franstaligheid worden samengevat.

Charlier concludeerde dat het wenselijk kon zijn om, subsidiair onder het primaire criterium van de langue d'expression, in dergelijke gevallen van divergentie tussen taal- en landsgrenzen een secundair criterium toe te passen: dat van culturele identiteit, voorzover deze afwijkt van die welke voor de taal in kwestie normaal is. Literaturen die aan zulk een secundair criterium beantwoordden noemde hij littératures secondes.

Dat inzicht is in de jaren-1960 en -'70 met name door Hugo Dyserinck (eveneens Belg, maar werkzaam in Groningen en later in Aken) verder uitgedragen en ontwikkeld. Het stoelde op een erkenning dat landsgrenzen en taalgrenzen niet altijd samenvallen, en dat complexe identiteits- en identificatiepatronen optreden waar taal- en staatsgrenzen duidelijk divergeren.

Met het begrip van een ‘littérature seconde’ worden nogal wat vage problemen rondom ‘eenheid en verscheidenheid’ wat overzichtelijker. De onderlinge verhouding tussen ‘Noord-’ en ‘Zuid-Nederlandse’ literatuur, tussen de Franstalige literaturen van Frankrijk en de rest van de francophonie; de diverse deelgebieden van de Spaans- Duits- en Engelstalige literatuur: in elk van die gevallen gaat het om een divergentie tussen taal en land. Die Duitstalige literatuur die niet de literatuur van Duitsland is; de Nederlandstalige literatuur buiten Nederland; de Engelse, Spaanse of Franse literatuur buiten Engeland, Spanje of Frankrijk - ze kunnen allemaal als littératures secondes, ‘buitenliteraturen’ worden gekenschetst.

Dat heeft veel voordelen - vooral het feit dat anomalieën en recalcitrante uitzonderingsgevallen alsnog onderdeel van een beschrijfbare systematiek blijken te vormen. De status aparte van fransschrijvende Vlamingen binnen de Franse literatuur wordt, zoals Dyserinck zelf in zijn publicaties heeft laten zien, analyseerbaar als een spel van particularisme, beeldvorming en identificatie. Bovendien is het duidelijk dat een dergelijk spel vaak een standaard-stramien volgt dat ook in andere littératures secondes kan worden aangetoond - bijvoorbeeld de Anglo-Ierse literatuur. Het model levert dus allerhande interessante vergelijkingsmogelijkheden op, kan ons veel leren over minderhedenproblematiek in het literaire bedrijf. Als we het thema van meertalige ‘brug’-landen tussen meerdere taalgebieden (België, Zwitserland) nader onder de loep nemen, kan deze visie ook een interessant verband leg-

[p. 214]

gen tussen literatuurwetenschap en regiostudies. De Lage Landen bieden (en ook dat is al door Dyserinck verkondigd) een bij uitstek dankbaar werkterrein voor een dergelijke benadering.

Littérature seconde is een taxonomisch concept dat ikzelf buitengewoon verhelderend heb gevonden in mijn bestudering van literair grensverkeer. Inmiddels kunnen we er misschien wel iets aan bijstellen. Er blijven enkele vragen open. Waarom zou men geneigd zijn om Schotse literatuur wel als littérature seconde beschouwen, en Beierse literatuur alleen een regionale variatie te noemen binnen de Duitse? Kan men het begrip toepassen op de situatie van vóór de opkomst van de natie-staat? Die vragen moeten nog worden geconfronteerd, en dat kan interessante literatuurhistorische kwesties aan de orde stellen.

En dan nog dit, voor wie zich stoort aan het feit dat de woordkeus seconde een connotatie heeft van van ‘tweederangs’ of ‘provinciaal’... Inderdaad, wie zou de Amerikaanse of Braziliaanse literaturen willen bestempelen als subalterne ‘buitenfilialen’ van hun Engelse of Portugese literaire hoofdkantoor? Echter, binnen Europa beantwoordt de hiërachie die door dat seconde lijkt te zijn geïmpliceerd wel degelijk aan het gegeven dat aldus gekwalificeerde literatuurtradities in de praktijk ook een ietwat marginale positie vis-à-vis de ‘mainstream’ innemen. Maar daarmee is natuurlijk alleen een cultuursociologisch feit geconstateerd, en geen enkel literatuurkritisch waardeoordeel uitgesproken. Sterker nog, met het begrip van littérature seconde is het comparatisme (vooruitlopend op de polysyteemtheorie van Even-Zohar) dicht bij een systematiek gekomen die niet langer denkt in vaststaande hokjes of zuiltjes van monolitische ‘identiteiten’, maar veeleer in de historisch veranderlijke dynamiek van centra en periferieën.

Joep Leerssen

Moderne Europese Letterkunde

Universiteit van Amsterdam