Nederlandse Letterkunde. Jaargang 3

[p. 188]

Grensverkeer
Herfsttij met plaatjes: een eye opener

De rubriek Grensverkeer is bedoeld om boeken uit ‘aanpalende’ wetenschapsgebieden onder de aandacht te brengen. Nu voldoet Huizinga's Herfsttij der middeleeuwen (eerste druk: 1919) als historische studie duidelijk aan het eerste criterium, maar dat boek hoeft toch niet onder de aandacht gebracht? Iedere zichzelf respecterende literuurhistoricus heeft het toch al in de kast staan of in ieder geval tenminste eenmaal grondig gelezen? De kans bestaat dat de verschijning van de geïllustreerde eenentwintigste druk bezorgd door A. van der Lem daarom in literairhistorische kring grotendeels genegeerd wordt. En dat zou betreurenswaardig zijn, want deze heruitgave is in een aantal opzichten een openbaring.

Op de eerste plaats is dit de eerste uitgave sinds Huizinga's dood, waarin de tekstbezorger verantwoording aflegt van zijn handelwijze. Ik heb er nooit bij stilgestaan dat zoiets voor de heruitgave van ‘moderne’ studies nodig zou kunnen zijn, maar dat was een misvatting. Ik bezit de jubileumeditie (1969, bezorgd door F. Hugenholtz). Daarin blijkt - stilzwijgend - ingegrepen te zijn in Huizinga's tekst. Dat genitiefvormen zijn aangepast, lijkt me tot daar aan toe. Maar dat tijdsaanduidingen zijn verlengd om ze in overeenstemming te brengen met de tijd van de heruitgave, is kwalijk; en dat het besluit om Huizinga's spelling fantazie om te zetten in het gebruikelijker fantasie maar tot halverwege het boek is volgehouden, is rondweg knullig. En wat te denken van zetfouten als the case commands him voor the cause commands him, dit ook niet weer te openen voor dit oog niet weer te openen of observatie voor observantie? (En er zijn er meer, zie p. 9.) Als filoloog heb ik thans weinig neiging meer om de jubileumeditie open te doen. Ik heb het werk van Van der Lem niet gecontroleerd, maar dat hij dit soort zaken in het werk van zijn voorgangers weet aan te wijzen, geeft vertrouwen in zijn eigen tekstbehandeling.

Op de tweede plaats bevat de nieuwe uitgave een Nawoord, waarin de totstandkoming van Herfsttij besproken wordt. Dat gaf de herlezing van het werk, in elk geval voor mij, extra reliëf. De afbeeldingen van Huizinga's manuscript, van zijn titelontwerpen en van het rouwvignet dat hij als nagedachtenis aan zijn vrouw in het boek wilde opnemen, maar dat behalve in de eerste druk uitsluitend in deze heruitgave voorkomt, wekten zelfs ontroering.

Daarmee is tevens de allerbelangrijkste reden aangestipt, waarom deze heruitgave van grote betekenis is. Ze bevat bijna 300 afbeeldingen. Dat is een veelvoud van het aantal illustraties uit vorige drukken. En zij zijn de belangrijkste meerwaarde van deze druk boven de vorige. Huizinga bespreekt vele kunstwerken in zijn Herfsttij. Zoveel mogelijk zijn van die kunstwerken afbeeldingen opgenomen. Huizinga verwijst bovendien naar vele teksten. Die verwijzingen worden ondersteund door afbeeldingen van miniaturen bij de betreffende teksten, zeker wanneer Huizinga daar zelf opmerkingen over maakt, maar ook wanneer hij naar bepaalde (geïllumineerde) handschriften verwijst. Verder zijn, zoals al aangestipt, een aantal afbeeldingen opgenomen om Huizinga's eigen omgang met Herfsttij te illustreren en tenslotte lijkt een aantal afbeeldingen opgenomen te zijn om de lezers een beeld te

[p. 189]

geven van de ‘hoofdpersonen’. Vaak als een historisch personage genoemd wordt, is daarbij een afbeelding te vinden van een portret, een buste, een penning en dergelijke. Vooral de Bourgondische hertogen en hun familie zijn vaak afgebeeld met als absolute hoogtepunt Filips de Goede. Hij komt op minstens zeven afbeeldingen voor (1.14, 1.16, 2.2, 4.3, 13.4, 17.16 en Nawoord 9).

De afbeeldingen zijn van hoge kwaliteit, ze zijn met zorg en deskundigheid uitgekozen en van beknopte toelichtende bijschriften voorzien. Heel soms verbaasde mij de keuze van een afbeelding. Afb. 3.4 bijvoorbeeld is opgenomen ter illustratie van de mededeling dat de oorlog in de wereld is gekomen met Kaïn en Abel. De betreffende afbeelding toont een aantal Joden die offeren en op hun altaar is een afbeelding van Kaïn en Abel zichtbaar. Het gaat hier echter om een - in eerste instantie niet erg opvallend - deel van een groter geheel. Er zijn toch wel afbeeldingen te vinden waarop Kaïn en Abel een centralere plaats innemen? Bij de toelichtingen heb ik soms ook reserves. Die bij afb. 1.4 luidt bijvoorbeeld: ‘De oriflamme was oorspronkelijk de lijkwade van St. Denis, later een rode vaan met gouden sterren. De Fransen voeren de oriflamme in de slag bij Poitiers, 1356.’ Op de afbeelding komt echter geen rode vaan met gouden sterren voor. De banier die nog het meest op de omschrijving lijkt, bevindt zich aan de linkerkant. Maar daar zijn de Engelsen afgebeeld (zie ook verder)! De toelichting helpt hier dus niet erg. Maar als geheel zijn afbeeldingen en toelichtingen een enorme verrijking van Huizinga's tekst.

Die verrijking werkt voornamelijk momentaan: dat wat Huizinga bespreekt, wordt tevens afgebeeld. Maar de afbeeldingen kunnen ook als geheel of in combinatie ondersteunend werken en ik betreur het een beetje (hoewel ik het ook wel begrijp) dat de bezorger zich niet de vrijheid of de ruimte heeft gegund om daar de aandacht op te vestigen. Ik geef twee voorbeelden.

Hoofdstuk 6 gaat over ridderorden en ridderlijke geloften. Huizinga laat daarin onder andere zien hoe de ridderorde een van de manieren is waarop het ridderideaal gestalte heeft gekregen en hoeveel gewicht men die orden toen gaf. De afbeeldingen ter plekke ondersteunen dat adequaat. Maar ook op bijvoorbeeld de afbeeldingen 4.3, 4.4, 13.4, 13.7, 14.7, 17.13, 19.4, 20.3 en 21.21 komen ridderorden voor, meestal als detail van een afbeelding die feitelijk een andere functie heeft. Daarom staan ze ook niet bij hoofdstuk 6. Maar het feit, dat bij dergelijke afbeeldingen het weergeven van een ridderorde belangrijk werd geacht, is een extra ondersteuning voor Huizinga's argumentatie. En zou het echt onverantwoord zijn geweest om daar aan het eind van het hoofdstuk als een P.S. of een noot een opmerking over te maken en de verwijzingen te geven? Ik denk het niet.

De afbeeldingen 12.8 en 12.9 illustreren Huizinga's bespreking van het tweeluik van Melun. Hij vermeldt onder andere dat een oude traditie zegt dat Etienne Chevalier, de opdrachtgever ervan, de Madonna de trekken van Agnes Sorel heeft laten geven, op wie hij verliefd was. Nu is afb. 2.17 een portret van Agnes Sorel. Een simpele verwijzing naar die afbeelding zou het de lezer mogelijk gemaakt hebben vast te stellen dat de genoemde veronderstelling niet ongegrond lijkt. Nu blijft het van toeval afhankelijk of deze link gelegd wordt.

De illustraties geven ook los van Huizinga's tekst aanleiding tot soms verrassende observaties. Zo trof mij bijvoorbeeld dat op alle illustraties van de grote slagen tussen Engeland en Frankrijk uit de honderdjarige oorlog aan Engelse kant boogschutters zijn afgebeeld, en meestal prominenter dan op andere krijgsscènes (vgl.

[p. 190]

1.4, 2.5, 7.3, 7.4, 7.8). Dat komt overeen met de realiteit: Poitiers, Crécy en Azincourt zijn gewonnen dankzij de boogschutters.

Er komen een aantal afbeeldingen voor waarop een auteur een boek aanbiedt. Steeds wanneer de ontvanger een man is, gebeurt dat in een ‘formele’ omgeving (vgl. 4.3, 4.4, 17.1, 17.16, 21.21, 22.1). Als echter Christine de Pisan een boek aanbiedt aan de koningin van Frankrijk, gebeurt dat in een privévertrek (8.4). Is dit toeval of zien we hier een sexegebonden verschil in de omgang met boeken?

De tot nu toe aangestipte zaken betreffen steeds details, die deels zelfs losstaan van Huizinga's tekst. Maar de illustraties laten zich ook bekijken op hoofdlijnen. Ze functioneren dan als ondersteuning van of kritiek op Huizinga's beschouwingen. De ondertitel van zijn werk luidt: Studie over levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden. De vraag is echter hoe ruim het bereik van het boek eigenlijk is. Geeft het alle levens- en gedachtenvormen van de veertiende en de vijftiende eeuw weer, de dominante of slechts een aantal opvallende? De illustraties geven op die vraag geen antwoord, maar ze laten wel zien, dat bepaalde gedachtenvormen zich in allerlei stijlen en allerlei kunstvormen uitdrukken, wat waarschijnlijk een teken is dat ze inderdaad een zeer breed bereik hebben gehad. Zie bijv. de illustraties bij hoofdstuk 11 over de dood en bij hoofdstuk 13 en 14 over godsdienstige beleving. Die lopen van enorm beeldhouwwerk in marmer naar simpele houten beeldjes, van de schitterendste miniaturen en handschriften naar grof ingekleurde houtsneden en simpel drukwerk.

Van de andere kant suggeren de illustraties dat er een heel duidelijke eigen ‘Bourgondische’ (of neutraler geformuleerd: Noord-Frans/Zuid-Nederlandse) kunst bestaat, die een eigen behandeling verdient en die met de simpele afgrenzing middeleeuwen-renaissance eigenlijk niet te beschrijven is. De illustraties tonen, dat Huizinga - hoezeer hij ook afweek van de toenmalige dominante geschiedbeschouwing - feitelijk ook in een keurslijf zat en daardoor bepaalde zaken niet goed kon zien.¹ Bekijk maar eens hoe unfair de bespreking van de miniaturen met mythologische figuren uit de Oudheid bij de Epitre d'Othéa à Hector van Christine de Pisan is (blz. 346; afb. op 348-350). De ‘gekraakte’ miniaturen wijken niet opvallend af van vele andere, maar verschillen wel zeer van de wijze waarop deze figuren in de Oudheid of tijdens de Renaissance werden afgebeeld. Dezelfde oneerlijkheid, hetzelfde gebrek aan inlevingsvermogen, blijkt bijv. op alle plaatsen waar Huizinga het allegorisch denken of uitingen van de séconde rhetorique bespreekt. En ook Huizinga's hoofdstelling: dat de renaissance pas komt wanneer ‘het getij van dodelijke levensverzaking’ kentert en dat de laatmiddeleeuwse kunst een sombere grondstemming heeft, wordt door de illustraties niet ondersteund, althans niet voor mij. Wat Huizinga schetst is er wel, maar er is zo veel pracht, zoveel schittering en kleur, zoveel aandacht voor allerlei kleine details van het leven hier op aarde, dat de behandeling van deze tijd en deze kunst alleen als herfsttij niet bevredigt.

Van de andere kant zijn vele opmerkingen en observaties van Huizinga uitermate raak, heeft hij een bijzonder oog voor details en bezit hij een onovertroffen vermogen om kunstvoorwerpen in taal te evoceren. En dat valt in deze herdruk bij voortduring vast te stellen, omdat de afbeeldingen bij de beschrijving staan. En ook in dit opzicht staan zijn opmerkingen over kunstwerken niet alleen. Zijn opmerkelijke intuïtie blijkt verder bijv. op blz. 100 waar hij zegt, dat de cultuurhistorische betekenis van het ridderideaal slechts ten volle kan worden begrepen, als men het zou volgen tot in onze tijd. Dat hij gelijk had, is later gebleken.² En zijn vermogen

1 Dit is niet bedoeld als kritiek maar als het aanstippen van iets onvermijdelijks. Over tachtig jaar zal men van onze studies hetzelfde zeggen.

2 Zie bijv. de prachtige studie van M. Girouard: The return to Camelot: chivalry and the english gentleman, New Haven-London, 1981.

[p. 191]

om het bijzondere citaat te kiezen en daarvan in weinig woorden de kern te treffen blijkt bijv. op blz. 205, waar hij het heeft over mystieke honger en waar hij Ruusbroecs passage over Christus als lijdend aan vraatzucht citeert, decennia voor G. de Baere aandacht voor die passage zou vragen.³

En dat brengt me bij het slot van deze korte beschouwing. Ik heb deze nieuwe druk van Herfsttij vanwege de afbeeldingen gekocht. Maar al kijkend ben ik gaan lezen en, hoewel ik het boek meende te kennen, heb ik het helemaal opnieuw gelezen. Dat ik het bij die herlezing met een aantal zaken erg oneens was, zal intussen wel duidelijk zijn. Maar bewondering overheerste. Veel zaken die ik meende te doorzien, ben ik in een ander licht gaan bekijken door herlezing van Huizinga's boek. En daarom is mijn hoop, dat als dit stuk niet leidt tot aanschaf van de nieuwe herdruk, het toch een aantal mensen zal brengen tot het (her)lezen van Herfsttij der middeleeuwen, zodat ze voor zichzelf (opnieuw) kunnen vaststellen dat het bij dit boek werkelijk om een klassieke studie gaat.

Paul Wackers

Johan Huizinga, Herfsttij der middeleeuwen. Studie over levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden. Bezorging tekst en illustraties Anton van der Lem. 21e druk. Amsterdam, Contact, 1997.

3 G. de Baere, ‘Cristus een ghieregh slockard’ of de wansmaak van Ruusbroec', in: K. Porteman, W. Verbeke en F. Willaert (red.), Tegendraads genot. Opstellen over de kwaliteit van middeleeuwse teksten, Leuven, 1996, 83-92.