Nederlandse Letterkunde. Jaargang 3

[p. 88]

Kortaf

B.A.M. Ramakers, Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd. Amsterdam, Amsterdam University Press, 1996. ISBN 90-5356-230-3. f 69,50.

Op 8 november 1996 promoveerde B.A.M. Ramakers aan de Katholieke Universiteit Nijmegen op een dissertatie over toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde in de vijftiende en zestiende eeuw. Als uitgangspunt voor zijn onderzoek nam Ramakers de Oudenaardse sacramentsprocessie. ‘De grootste gemene deler van alle in dit boek beschreven verschijnselen is de godsdienst’, schrijft hij in het eerste hoofdstuk van het proefschrift. Daarom biedt dit hoofdstuk, dat de titel ‘Religieuze cultuur’ draagt, tegelijkertijd het theoretische kader voor het onderzoek. In de overige vijf hoofdstukken komen de sacramentsprocessie, het toneel, de achtergrond van de themakeuze, het figurenprogramma en ommegangsdagtoneel aan de orde.

Tot nu toe concentreerde men zich bij de bestudering van de laat-middeleeuwse maatschappij op de wereldlijke burgermoraal, waarbij een grote kloof tussen massa en elite gesuggereerd werd. Als men, zoals Ramakers bepleit, meer aandacht schenkt aan de religieuze elementen in stadscultuur, zal blijken dat de kloof tussen de verschillende groeperingen niet zo groot was. De godsdienst verbond burgers niet alleen met het hogere, maar ook met elkaar. Ramakers illustreert dit aan de hand van de Oudenaardse processie, waar verschillende groeperingen uit de maatschappij aan meewerkten: rederijkerskamers, wijkgezelschappen en gilden. De wijken (of straten) en de gilden zorgden voor het figurenprogramma, de ‘tableaux vivants’ langs de route. Rederijkers hadden een aandeel in de figuren, maar waren vooral verantwoordelijk voor de spelen die na afloop van de processie werden opgevoerd. De wijken blijken meer invloed op het figurenprogramma te hebben gehad dan de gilden. Dit impliceert dat de processie een egalitaire werking had: mensen van verschillende standen uit één wijk werkten samen. Er is daarom volgens Ramakers geen sprake van verschillende culturele en sociale groeperingen, maar van een gemeenschap waarin ieder het zijne kon waarderen in en beleven aan de processie. Het figurenprogramma weerspiegelt zo een ‘culture commune’ op geloofsgebied. Ramakers nuanceert tevens de visie op de rederijkersbeweging als beschavingsinstituut van de burgerlijke elite.

Naast de gedachte van de ‘culture commune’ is een ander centraal motief in zijn benadering de ‘Schaufrommigkeit’: mensen beleefden hun geloof aan de hand van beeldmateriaal (zowel toneel als beeldende kunst) over de heilsgeschiedenis. Aan de hand van de ‘figuren’ van de Oudenaardse processie onderzoekt Ramakers de religieuze gedachtenwereld van de laatmiddeleeuwse stadsleek. Daarnaast vergelijkt hij liturgisch toneel met de Engelse ‘cycle plays’ en met markt- en straattoneel, omdat de beeldenreeksen worden afgewisseld met komische scènes. Ook gaat hij in op de

[p. 89]

opvoeringspraktijk. Wat dat laatste betreft, veroorloof ik me een kleine kanttekening bij een opmerking op p. 385. De proloog van een bepaald stuk besluit met de zin: ‘Elck hurcke en zwijghe ende wacht u burse int ronde’. Volgens Ramakers is het verzoek om te gaan ‘hurcken’ ongewoon, en betekent dit dat de voorstelling niet op een verhoging plaats vond, maar op de grond, waardoor de toeschouwers die vooraan stonden, moesten hurken om de anderen zicht te verschaffen. Het Middel-nederlands Woordenboek geeft echter voor ‘hurken’: luisteren, toehoren, en dat lijkt me helemaal geen ongewoon verzoek in dergelijke prologen: ‘Luister, zwijg en let op uw portemonnee’.

De sacramentsprocessie in Oudenaarde is uitermate geschikt voor Ramakers benadering. Hij werd met buitengewoon veel pracht en praal gehouden, er waren veel tableaux vivants en het figurenprogramma getuigt van een grote continuïteit en stabiliteit door de jaren heen. Ramakers omschrijft de processie als het ‘voornaamste culturele evenement van het jaar’ en een ‘manifestatie van het stedelijk zelfbeeld’. Bovendien zijn er nog veel gegevens over de processie bewaard gebleven in uiteenlopend archiefmateriaal. Ramakers maakte gebruik van de stadsrekeningen van 1406/7-1515/1516 voor de vermelding van presenrwijnen, registers van acten en contracten, ordonnantiën en edikten en rekeningen van het O.L.V. Hospitaal.

Het boek bevat in de bijlagen een zeer handige uiteenzetting over de jaar-aanduiding van de stadsrekeningen, de tekst van het reglement van de rederijkerskamer Pax Vobis van 3 juni 1490, een lijst van figuren die vertoond werden in vier steekproef) aren (1460, 1481, 1520 en 1560) en ten slotte een lijst met de titels van alle figuren die door de jaren heen bij de processie gebruikt werden. Hierbij zijn de figuren ingedeeld in de volgende categorieën: reuzen, vorsten, leerstellingen en wonderen; heiligen; Christus en Maria; Het Oude Testament; het Nieuwe Testament.

Naast een grondige analyse van de laatmiddeleeuwse stadscultuur en de rol die de religie daarin speelde, biedt het boek veel informatie over visuele kunsten in de late middeleeuwen en het aandeel van rederijkerskamers aan stedelijke en religieuze activiteiten. Tot slot een schijnbaar obligate opmerking, die echter van harte gemeend is: het boek ziet er prachtig uit.

Nelleke Moser

E. du Perron, Het land van herkomst. Geannoteerde uitgave, verzorgd door F. Bulhof en G.J. Dorleijn. Amsterdam, [1996]. Prijs: f 135. 1079 p. ISBN 90 282 0870 4

Teksten met een hoog werkelijkheidsgehalte hebben relatief snel toelichtingen nodig. De afstand tussen de schrijver van toen en de lezer van nu zal bij brieven of pamfletten eerder tot begripsproblemen leiden dan bij een zuiver fictioneel werk. Sommige auteurs hebben getracht dat snelle verouderingsproces tegen te gaan door zèlf voor achtergrondinformatie te zorgen: Klikspaan met zijn ‘Ophelderingen’ bij de Studentenschetsen, Hildebrand met Na vijftig jaar, Harriet Beecher Stowe met A Key to Uncle Tom's Cabin en Multatuli met zijn ‘Aanteekeningen en Ophelderingen’ bij Max Havelaar. Du Perron deed voor zijn autobiografische roman Het land van herkomst (1935) iets soortgelijks, maar dan voor één enkele lezer: op verzoek van Jan Greshoff, die nauw betrokken was geweest bij het ontstaan en de correctie van Het land van herkomst, noteerde hij in een met wit papier doorschoten

[p. 90]

exemplaar ‘allerlei dingen [...] in verband met de waarheid, enz.’ (p. 504)

Na ruim zestig jaar is de behoefte aan commentaar bij Het land van herkomst alleen maar gegroeid. Om een indruk te geven: in het eerste hoofdstuk komen achtereenvolgens aan de orde: Cornelius Codreanu, stichter van de Roemeense IJzeren Garde, de Atjeh-oorlog, de Russische revolutie, Jan Pieterszoon Coen en de Verenigde Oost-Indische Compagnie en ten slotte het Engelse tussenbestuur op Java. Datzelfde hoofdstuk bevat bovendien talrijke toespelingen op het privé-leven van de hoofdpersoon Ducroo/Du Perron: het overlijden van zijn moeder, het wegvallen van de zekerheid van het familiekapitaal, zijn beide huwelijken, de contacten met de Franse intelligentsia en het correspondentschap voor Het vaderland. Kortom: een uitgave van Het land van herkomst met aandacht voor de historische en biografische achtergronden voorziet in een behoefte.

Ook in een ander opzicht is een editie van de belangrijkste Nederlandse roman van het interbellum interessant. Uit de bewaard gebleven primaire bronnen (voorpublicaties, eerste druk en bewerkingen daarvan met veel varianten) en uit correspondenties met collegaauteurs rijst een beeld op van een onzekere en rusteloos voortwerkende Du Perron, die tot in de revisie bleef veranderen. Geestverwanten als Ter Braak, Van Nijlen, Greshoff, Vestdijk, Marsman en Roland Holst hebben in verschillende stadia van het creatieve proces invloed op de uiteindelijke verschijningsvorm van Het land van herkomst kunnen uitoefenen. Zo voegde Du Perron op aanraden van meelezende vrienden twee bijfiguren samen tot één. (p. 453)

In 1996 verscheen een uitgave van Het land van herkomst, verzorgd door Francis Bulhof en Gillis Dorleijn, waarin aan bovengenoemde en andere zaken ruimschoots aandacht wordt geschonken. Als basistekst hebben de editeurs gekozen voor de kopij voor de tweede druk, een versie die tijdens het leven van Du Perron nooit openbaar is gemaakt. Het betreft de in katernen gevouwen vellen van de eerste druk, met aantekeningen van de auteur uit de periode december 1935-september 1936. Deze bron, die lang verloren gewaand werd, maar in de nalatenschap van Du Perrons tweede echtgenote bleek te berusten, bestaat uit meerdere lagen; afgedrukt is de laatste, geautoriseerde, laag. Na de tekst volgen de al genoemde toelichtingen in het Greshoff-exemplaar. Vermeldenswaard zijn verder de uitvoerige Verantwoording van de opzet en inrichting van de editie, een overzicht van de varianten tussen de eerste druk van 1935 en de laatste geautoriseerde laag van de bewerking uit 1936 en de Commentaar, bestaande uit ‘Aantekeningen’ bij woorden of passages in de tekst en ‘Beschouwingen’: essays over de (historische en biografische) achtergronden, het ontstaan en de receptie van Het land van herkomst, plus een opstel over tekstinterne zaken als compositie en structuur, thema's en motieven. De editie wordt afgesloten met enkele bijlagen, waaronder een afdeling Illustraties (foto's, kaarten en stambomen).

De editie van Bulhof en Dorleijn (op de titelpagina aangeduid als ‘geannoteerde uitgave’) onttrekt zich aan de bekende driedeling in editietypen; zij combineert in feite onderdelen van zowel de studie- als de historisch-kritische editie, een opzet die aansluit bij de specifieke overleveringssituatie en de moeilijkheidsgraad van Het land van herkomst. Over het beoogde publiek laten de editeurs zich niet expliciet uit. Soms is er sprake van ‘de huidige lezer’, hetgeen wijst in de richting van een algemeen cultureel geïnteresseerd publiek.

[p. 91]

Maar ook vakgenoten met professionele belangstelling en studenten zullen in deze uitgave veel waardevols aantreffen.

Het notenapparaat (p. 729-884) bevat een schat aan gegevens, die een helder licht werpen op het personage Ducroo, de wereld waarin hij is opgegroeid en de moeilijke persoonlijke en politieke omstandigheden waarin hij begin jaren dertig verkeert. Hoewel Bulhof en Dorleijn naar hun eigen zeggen de annotaties ‘zo summier mogelijk’ gehouden hebben (p. 518), bevatten hun aantekeningen met enige regelmaat wetenswaardigheden die weliswaar blijk geven van een grote eruditie, maar die voor Het land van herkomst niet relevant zijn. Wat dat betreft geeft ‘de regel van de dialoog’ een nuttig advies: ‘De aan een hedendaagse lezer voorgelegde historische tekst stelt als het ware impliciet vragen die de commentator expliciet beantwoordt. Daar waar de tekst geen vragen oproept, maar de commentator extra informatie bezit, houdt hij die voor zich [...].’ (Marita Mathijsen, Naar de letter. Handboek editiewetenschap, p. 347)

Een voorbeeld: in hoofdstuk I komt een geruchtmakende moord in Le Mans ter sprake. Twee dienstmeisjes, zusjes, hebben de vrouw des huizes en haar dochter op gruwelijke wijze om het leven gebracht. Het betrof, aldus een aantekening in het Greshoff-exemplaar, een authentieke gebeurtenis, waarvan de kranten rond half februari 1933 verslag hadden gedaan. De editeurs lichten deze cause célèbre verder niet toe; wel verwijzen zij naar het toneelstuk Les bonnes (1947) van Jean Genet, dat op deze moord geïnspireerd is. Verder noteren zij nog dat Sartre in 1952 een studie wijdde aan Genet. Voor Het land van herkomst is dit alles van geen belang. Bovendien is de verstrekte informatie uiterst willekeurig; men zou bijvoorbeeld ook de film Sister my Sister nog kunnen noemen, of het toneelstuk My Sister in this House, of zelfs de Sartrebiografie van Annie Cohen-Solal. Relevanter is de vraag of de door Du Perron genoemde gruwelijke details (verminkingen met een tinnen pot, uitgerukte en door het trapportaal gesmeten ogen) al dan niet authentiek zijn. Het antwoord op die vraag (authentiek) zou namelijk enig licht hebben geworpen op een kwestie die de editeurs zelf aan de orde stellen, namelijk ‘hoe Du Perron zijn werkelijkheid tot een roman heeft gearrangeerd’, (p. 520)

Extra informatie die voor Het land van herkomst niet noodzakelijk is, kan wellicht nog zinvol zijn als zij betrekking heeft op latere lotgevallen van de auteur (bijvoorbeeld: het conflict tussen Du Perron en de partner van de landsarchivaris in 1938, p. 743) of op andere werken van zijn hand (bijvoorbeeld ‘Zittingen voor een damesportret’, Schandaal in Holland en ‘Windstilte’, p. 742, 745 en 809). Maar de mededeling dat bepaalde locaties of personen ook in werken van andere auteurs voorkomen, die dan bovendien nog nà Het land van herkomst zijn verschenen (bijvoorbeeld in De heren van de thee, In en uit het paradijs getild en God's Geuzen, p. 759, 809 en 830), valt buiten het kader van een teksteditie omdat zij de lezer eerder van de tekst àf, dan naar de tekst toe leidt. Zo zijn er meer plaatsen waar de editeurs zich naar mijn mening hadden moeten beperken, bijvoorbeeld op p. 772 (huwelijk van de dochter van Héverlé/Malraux met de cineast Resnais), p. 805 (relatie van Jacoba van Velde met Samuel Beckett), p. 817 (nummer van de Beatles met een frase uit het Franse volkslied) en p. 830 (Unescosubsidie voor de Borobudur). Het overgrote deel van het notenapparaat echter is wèl van groot belang voor een adequate lectuur van Het land van herkomst.

[p. 92]

De uitgave is, zoals we dat van uitgeverij Van Oorschot gewend zijn, prachtig uitgevoerd, maar is helaas niet erg ‘gebruikersvriendelijk’. De tekst is niet voorzien van een regelnummering, noch (afgezien van asterisken die verwijzen naar de aantekeningen in het Greshoff-exemplaar) van nootcijfers of andere verwijzingstekens. De toelichtingen die achterin staan afgedrukt, worden ingeleid met omslachtige aanduidingen als ‘p. 24, alinea 3, r. 3 v.o.’ of zelfs ‘p. 65, alinea 3, r. 6 v.o., variant, Greshoff-toelichting bij weggevallen stuk’. Weliswaar bevat de uitgave twee leeslinten, maar het nagaan òf er bij een bepaalde passage al dan niet een verklaring wordt gegeven en het voortdurende tellen en bladeren maken het naslaan van de noten tot een heel karwei. Wellicht zou men in dergelijke gecompliceerde gevallen toch het typografisch ideaal van een ‘schone’ tekst moeten opofferen.

Over het geheel genomen is de uitgave van Bulhof en Dorleijn een overtuigend voorbeeld van ‘litteraire monumentenzorg’. Tijdens een aldus genaamd Nederlands-Duits colloquium werd met zorg geconstateerd dat ons litteraire erfgoed ontoegankelijk dreigt te worden. De vice-president van de KNAW, W.P. Gerritsen, sloot het colloquium af met de oproep: ‘Erweise der Literatur, mittels zuverlässiger, zweckmässiger und dem Auge wohlgefälliger Editionen, den Respekt, der ihr gebührt.’ (Literaire Monumentenzorg. Theorie en praktijk van een klassiekenreeks. Publicaties van het Constantijn Huygens Instituut II, p. 101). Het land van herkomst heeft zo'n editie in elk geval gekregen.

Annemarie Kets-Vree