Nederlandse Letterkunde. Jaargang 2

[p. 162]

Stand van zaken:
De voortgang van het twintigste-eeuwse poëtica-onderzoek

Het gaat goed met het poëtica-onderzoek in Nederland. Het vakgebied heeft een stevig fundament in het werk van J.J. Oversteegen (1969 en 1982) en A.L. Sötemann (1985). Er verschenen in het afgelopen decennium dissertaties en oraties (o.a. W.J. Van den Akker 1985, W. Kusters 1986 en G.J. Dorleijn 1989) waarin onderzoeksvragen en -methoden werden aangescherpt. De verschillende praktische mogelijkheden van het poëtica-onderzoek werden naast elkaar gezet (Berndsen e.a. 1993). En er werd discussie gevoerd over koerswijzigingen (C. van Rees en G.J. Dorleijn 1994 en O. Heynders 1995) waarbij accent werd gelegd op institutionele aspecten enerzijds en comparatistische uitgangspunten anderzijds. Dat die discussie nog niet is beslecht, bewijst de levendigheid van het onderzoeksveld. Poëticaonderzoek was (Van Bork, Laan 1986) en is nog steeds een van de pijlers van de geschiedschrijving van de Nederlandse literatuur.

In bovenstaand overzicht markeert 1985 een belangrijk moment. In dat jaar immers verscheen de bundel Over poetica en poëzie, waarin W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn een aantal baanbrekende beschouwingen van hun leermeester Sötemann hadden verzameld. Naast de plaatsbepalingen van Nijhoff en Kouwenaar als modernistische dichters vond men daar de belangrijke beschouwing ‘Poetics and periods in literary history; a first draft’ waarin het voorstel werd gedaan voor een literatuurgeschiedenis op basis van literatuuropvattingen. In hetzelfde jaar promoveerde Van den Akker op een studie over Nijhoffs versexterne poëtica; kort daarop verdedigde Wiel Kusters de Utrechtse dissertatie De killer; over poëzie en poëtica van Gerrit Kouwenaar. Al eerder was C.W. van de Waterings proefschrift over een aantal poëticale gedichten van Lucebert. Buiten het kader van de Utrechtse school, maar binnen het terrein van het poëtica-onderzoek, viel Bekkerings Nijmeegse dissertatie over Vestdijks poëtica.

Aanvankelijk zag het ernaar uit dat met het aantreden van Sötemanns leerlingen Van den Akker en Dorleijn als hoogleraren moderne letterkunde in Utrecht en Groningen het onderzoek op dit terrein verder zou worden uitgebouwd. Hun beider artikel ‘Poëtica en literatuurgeschiedschrijving’ (1991) wettigde de verwachting dat er ernst gemaakt ging worden met een kernpunt uit de aanbevelingen die te vinden zijn bij Sötemann: het desideratum van een literatuurgeschiedenis op basis van literatuuropvattingen. Ze benadrukten de noodzaak dat poëticale analyse zoveel mogelijk plaats zou moeten vinden binnen literairhistorische en literair-sociale context, ‘zonder overigens terug te vallen op een loutere parafrase van auteursgeschriften onder ontlening van de beschrijvende termen van de auteurs zelf.’ (Van den Akker en Dorleijn 1991: 523)

Inmiddels zijn uit dit programma de eerste resultaten voortgevloeid. In het eerste nummer van Nederlandse letterkunde (1996) publiceerden Van den Akker en Dorleijn een pilot-study die vooruitloopt op een geschiedenis van de Nederlandse poëzie van de afgelopen honderd jaar. Dit stuk laat echter een enorm verschil zien met de standpuntbepaling van Van den Akker en Dorleijn 1991. Er wordt nadruk-

[p. 163]

kelijk afstand genomen van collega-literatuurhistorici die zich bij hun ordening en beschrijving van het verleden laten leiden door literarhistorische classicificering en canonisering. Van den Akker en Dorleijn funderen hun aanpak op een zo omvangrijk mogelijk feitenbestand, kwantitatieve analyses van de literaire produktie en receptie en verdiscontering van de ‘literair-sociale context’, ofwel de institutionele factoren. In dit artikel komt de term ‘poëtica’ niet meer voor, en de van Oversteegen afkomstige notie ‘literatuuropvatting’ evenmin. Daarmee zijn Sötemanns erfopvolgers beland in de buurt van het standpunt van de Tilburgse literatuursociologen Verdaasdonk en Van Rees, die sinds 1980 institutioneel onderzoek van het literaire veld voorstaan en praktiseren, daarbij geleid door de overweging dat hermeneutisch georiënteerd onderzoek, of dat nu gericht is op de interpretatie van afzonderlijke teksten of op de synthetiserende beschrijving van historische fenomenen en/of perioden, afhangt van - per definitie subjectieve en dus niet falisifieerbare - literatuuropvattingen. De wending van Van den Akker en Dorleijn werd voorbereid door Van Rees en Dorleijn 1994 waarin gepleit werd voor complementariteit van een reconstructieve en institutionele benadering van literatuuropvattingen.

Intussen verschenen er twee Utrechtse dissertaties, waarin sprake is van een zekere continuïteit ten opzichte van Sötemann 1985 en Van den Akker 1985. Peperkamp 1995 en Anten 1996 kiezen beide het perspectief van de poëticale studie, maar dan wel binnen een optiek die, in vergelijking met het autonomisme van weleer en in overeensteming met Van den Akker en Dorleijn 1991, is uitgebreid tot de literair- of zelfs cultuurhistorische context. In Peperkamps proefschrift is, net als bij de nog tamelijk exclusief ergocentrisch georiënteerde studies van Van den Watering en Kusters, sprake van de analyse van een beperkt corpus poëticale poëzie (in dit geval een gedicht van 844 regels). Bij Anten gaat het om de samenhang tussen de geëxpliciteerde poëtica zoals die haar neerslag heeft gekregen in essayistiek c.q. Literatuurkritiek en de impliciete poëtica die valt af te leiden uit narratieve praktijk. Peperkamp behandelt in zijn studie een gedicht van Leo Vroman, Anten kiest voor een aantal teksten van F. Bordewijk. Opvallend is dat beiden het poëticale perspectief kiezen tot vertrekpunt voor literairhistorische beschouwingen over Nederlandse auteurs die, anders dan bijvoorbeeld Kloos, Van Deyssel, Van Ostaijen, Nijhoff, Ter Braak, Du Perron en Kouwenaar, poëticaal gezien nauwelijks opgang hebben gemaakt, laat staan navolging hebben gekregen. Vroman en Bordewijk zijn, in weerwil van hun hoge plaats in de canon van de Nederlandse letteren, betrekkelijk geisoleerde figuren gebleven. Dat levert in het geval van deze nieuwe poëticale studies de merkwaardige situatie op dat er tot twee maal toe een literairhistorisch beeld wordt geschetst dat bij gebrek aan verbindingsmogelijkheden (stromingen, bewegingen, tijdschriften, etc.) statisch blijft.

Van Peperkamp en Anten kiest eerstgenoemde het duidelijkst positie: discussies die zich op het vakgebied afspelen, worden door hem op verschillende momenten in het betoog aan de orde gesteld.

Zoals gezegd staat één gedicht centraal in Peperkamps proefschrift: Leo Vromans ‘Over de dichtkunst’, geschreven in 1959 en ruim een jaar later samen met ‘Ballade’ gepubliceerd onder de titel Twee gedichten. De dichter liet een fragment uit een brief aan Bert Voeten voorafgaan, en poneerde daarin een aantal poëticale stellingnamen. Dit levert natuurlijk prachtig materiaal op voor een poëtica-onderzoeker: zowel in het lange gedicht als daarbuiten laat Vroman zich geprononceerd uit over

[p. 164]

het dichterschap. De onderzoeker moet tussen de verschillende uitspraken door manoevreren en proberen de nuances van Vromans polemische opmerkingen te begrijpen, zonder dat hij ze neutraliseert tot uitspraken waar de dichter op vast te pinnen is. Het lukt Peperkamp dit te doen en zo de weerbarstigheid en diversiteit van Vromans werk en literatuuropvatting in ere te houden. Het ene gedicht vormt als het ware een ijkpunt voor het hele oeuvre, zonder dat de pretentie wordt gewekt dat dat oeuvre nu in z'n geheel behandeld is.

Peperkamp interpreteert het gedicht van Vroman vanuit een poëticaal perspectief, waarbij hij niet alleen expliciete, maar ook impliciete aanwijzingen in beschouwing neemt. Ook besteedt hij uitgebreid aandacht aan de genese, varianten en context van het gedicht. Particuliere en gepubliceerde correspondentie van en aan de dichter wordt daarbij betrokken. Hij verantwoordt zijn aanpak door te verwijzen naar vigerende methoden van poëtica-onderzoek en geeft nauwgezet aan welke vragen hij op welke manier wil beantwoorden. De opzet van het betoog is goed gestructureerd. Toch worstelt Peperkamp, als een ‘echte’ academische interpretator, met de status van zijn handelen. Hij beschouwt het als een probleem dat hij de reconstructie van een poëticaal programma nastreeft, terwijl door de dichter juist het gebruik van incoherente literaire procédé's wordt voorgestaan (p. 18). Hij heeft behoefte aan legitimatie, maar zou moeten beseffen dat de legitimatie van interpretaties weinig ‘hard’ te maken is. Interpretaties kunnen nauwelijks ‘intersubjectief’ zijn en blijven door de tijd heen, zij kunnen wel overtuigen en in die hoedanigheid stand houden, omdat zij helder geschreven, subtiel geformuleerd en goed gedokumenteerd zijn.

De dokumentatie bestaat in dit geval vooral uit intertekstuele verbanden die Peperkamp signaleert tussen Vromans tekst en andere teksten. In het derde hoofdstuk van zijn dissertatie wijst hij erop dat Vroman bij het schrijven van zijn gedicht gebruik heeft gemaakt van teksten uit The New York Times, het Oude Testament (Genesis), zijn eigen proefschrift over bloedstolling en teksten van andere natuurwetenschapppers over biogenetica. In deze intertekstuele verbanden demonstreert Vroman zijn preoccupatie met mimetische en pragmatische poëticale tendensen. Poëzie blijkt te kunnen worden opgevat als ‘essentially an imitation of aspects in the universe’ (p. 82). Deze constatering wordt door Peperkamp in het vierde hoofdstuk nader uitgewerkt. Mimesis blijkt in dienst te staan van een de-automatiseringseffect: de dichter wil zijn lezers ‘het vanzelfsprekende (...) doen zien in een onvanzelfsprekend verband. (...) Vroman tracht ons in èn met zijn poëzie verwonderd te doen staan over zaken waar wij door onverschilligheid en conditionering geen weet (meer) van hebben.’ (p. 101). Peperkamp verwijst in dit verband kort naar de theorie van Sklovski, maar zou daar, juist binnen een literairhistorisch kader, veel langer bij stil hebben kunnen staan: bij uitstek het formalistische vervreemdingsaspect (het gewone met literaire middelen ongewoon laten zijn) is in de jaren vijftig een veel beproefd poëtisch middel geweest en werd door Paul Rodenko bijvoorbeeld uitgebreid beschreven. De door Rodenko gesignaleerde ‘kortsluitingsmomenten’ in poëzie hebben een soortgelijk effect als de ‘stijlverschuivingen’ in het gedicht van Vroman. En juist dit aspect van zijn dichterschap nuanceert misschien wel de bijzondere positie die Vroman in de Nederlandse poëzie krijgt toegekend.

De correspondentie van Vroman met Voeten en de discussies die beiden voorafgaande aan de publikatie van ‘Over de dichtkunst’ voerden, bevestigen Peperkamps interpretatie van Vromans poëticale standpunten. Tekstexterne poëticale uitspraken

[p. 165]

sluiten in dit geval dus nauw aan op tekstinterne. Maar die externe uitspraken leggen daarnaast een ander accent, dat als ideologie of maatschappijkritiek beschouwd kan worden. Het vervreemden binnen de poëzie dient kennelijk af en toe een buitenliterair doel. De mimetische poëticale tendens moet klaarblijkelijk ook verbonden worden met een bepaalde mate van idealisme. Of hiermee voldoende inzicht wordt gegeven in Vromans ‘literairpolitieke strategie’ valt te betwijfelen. Peperkamp wekt de indruk dat de dichter zich bewust afzijdig hield van groepsvorming. Hij wilde niet ingedeeld worden maar de ‘uniciteit van zijn onderneming’ blijven uitdragen. Tegelijkertijd schreef hij brieven als commentaar bij zijn poëzie en deed hij zijn best zijn werk uit te leggen en waar dan ook gepubliceerd te krijgen.

De mimetisch-pragmatische literatuuropvatting van Vroman wordt door Peperkamp tenslotte afgezet tegen de zuiver autonomistische traditie die de Nederlandse poëziegeschiedenis in de twintigste eeuw zou domineren. De redenering wordt hier wel wat te makkelijk. Uitspraken als ‘autonomistische poëzie is moeilijk, ontoegankelijk’ en ‘de notoir weerbarstige poëzie van Vijftig zou aan dit [autonomistische] lijstje kunnen worden toegevoegd’ (p. 155) zijn misleidend en versimpelend, en polariseren de mimetische positie van Vroman te zeer. Als hij tenslotte in enkele pagina's nog tot ‘postmodernist’ wordt uitgeroepen, verliest Peperkamp de nauwgezetheid van zijn argumentatie wel wat uit het oog. Het alledaagse, de heterogeniteit, de genrevervagingen en stijlverschuivingen zijn niet uitsluitend postmoderne kenmerken, zelfs niet wanneer zij ‘tot een min of meer consistent poëticaal programma zijn omgesmeed’. Peperkamp had voor deze literairhistorische plaatsbepaling meer tijd moeten nemen, juist ook omdat verschillende poëticale accenten niet zondermeer leiden tot een verschil in poëziepraktijk en andersom. Dat Vromans gedicht ‘het begin markeert van een nieuwe postmodernistische tendens in de Nederlandstalige poëziegeschiedenis’ lijkt dan ook een nogal overtrokken slot van een poëticastudie die zo heel precies begon.

Anten oriënteert zich in zijn inleiding nadrukkelijk op de uitgangspunten van de Utrechtse school. Zelf spreekt hij, in navolging van Van den Akker & Dorleijn 1991 van het ‘bescheiden multiperspectivisme’ waarop hij zijn onderzoek heeft gefundeerd. Binnen dat multiperspectivisme onderscheidt hij drie tradities: 1. de uitsluitend op de tekst gerichte, een coherente betekenisstructuur nastrevende interpretatiepraktijk van Sötemann en zijn leerlingen (Anten had ook melding kunnen maken van Hellinga, D'Oliveira, Fens en Oversteegen); 2. het poëtica-onderzoek en 3. de recente aandacht binnen de neerlandistiek voor de cultuurhistorische en sociologische context van literaire teksten. De ondertitel van zijn boek, Over poëtica en proza van F. Bordewijk, geeft al aan dat er op het tweede aspect een zekere nadruk ligt. Dat blijkt ook nog eens uit de opzet van de studie. Anten begint met een hoofdstuk waarin hij, met een aantal literatuurkritieken als corpus, de poëtica van Bordewijk reconstrueert. Op basis daarvan komt hij tot nieuwe interpretaties van de verhalende teksten Knorrende beesten, Studiën in volksstructuur en De doopvont.

Wat allereerst opvalt is dat Anten buitengewoon behoedzaam omgaat met het op Abrams 1953 teruggaande, door Sötemann 1985 en Van den Akker 1985 bijgestelde vierledige schema van poëticale constanten. Impliciet lijkt hij een bevinding van Van den Akker en Dorleijn 1991 te beamen: het schema blijft wat de mimetische en pragmatische poëtica betreft leeg. Alleen de autonomistische (ook wel ‘symbolistische’ of ‘modernistische’) en de expressieve (ook wel ‘romantische’) poëti-

[p. 166]

ca worden ingevuld. Antens bevinding doet overigens merkwaardig aan in het licht van Peperkamps bevindingen ten aanzien van Vromans gedicht ‘Over de dichtkunst’, waarin de mimetische en pragmatische kanten nu juist sterk heten te zijn aangezet.

Anten schrijft Bordewijk een autonomistische poëtica toe en brengt hem daartoe in het gezelschap van Nijhoff en anderen, maar als het gaat om Bordewijks opvattingen als criticus te karakteriseren, gebruikt hij de term ‘autonomistisch’ niet. Dan grijpt hij terug op sinds de romantiek algemeen verbreide, maar vandaag de dag nietszeggende concepten als ‘eenheid, verbeelding en originaliteit’ die blijkens een afsluitende opmerking op pagina 88 worden gezien als de constanten van Bordewijks poëticale theorie en literaire praktijk.

Anten laat zich in overwegende mate leiden door die elementen die de criticus Bordewijk zelf stipuleert als de belangrijkste in zijn literatuuropvattingen. Wanneer Bordewijk op grond van zijn scepsis jegens het rationalisme en zijn weerzin tegen het in Nederland gebruikelijke realisme in het verhalend proza komt tot een apologie van het surrealisme, dan vormt dat standpunt voor Anten voldoende aanleiding om het door hem geanalyseerde corpus teksten te beschouwen als realiseringen van een - min of meer - surrealistische poëtica. Deze werkwijze draagt bij tot het plichtmatige en voorspelbare karakter van zijn dissertatie. De reconstructie van de werkexterne poëtica leidt zonder veel overwegingen tot de aanname van een analoge werkinterne poëtica vanwaaruit het gehele oeuvre literatuurhistorisch te classificeren valt. Het is om deze reden dat Anten naar aanleiding van Knorrende beesten een argumentatie opzet die ertoe dienen moet om Bordewijk niet als aanhanger van de nieuwe zakelijkheid maar als praktisant van het magisch realisme of surrealisme te afficheren. Hij polemiseert daartoe met Goedegebuure 1992, zonder in te zien dat daar nu juist werd geopereerd vanuit de overweging dat ten aanzien van het werk van een individueel auteur periode- en stromingsconcepten niet meer zijn dan categorieën met een heuristische en dus voorlopige waarde. Iets soortgelijks hebben wij al eerder gestipuleerd in Goedegebuure en Heynders 1991.

Serieuzer dan dit punt van kritiek is de vraag naar de toegevoegde waarde die Antens poëticale uitgangspunt heeft. Ook zonder dat hij Bordewijks kritieken zou hebben geanalyseerd op de onderliggende literatuuropvattingen, had hij uit kunnen komen bij de slotsom dat Knorrende beesten en Studiën in volksstructuur voortkomen uit een niet-realistische romanpoëtica. In dit geval is er dus niet of nauwelijks sprake van literatuurgeschiedschrijving op basis van literatuuropvattingen, maar van het koppelen van een geabstraheerde literatuuropvatting aan periodeconcepten waarmee narratieve teksten zijn geëtiketteerd. Een dergelijke werkwijze komt ons voor als een moeizaam verlopende invuloefening, ook al heeft Het bekoorlijk vernis der rede dan ongetwijfeld zijn verdiensten voor de Bordewijk-kunde.

Concluderend stellen we vast dat de hier besproken bijdragen aan het poëticaonderzoek getuigen van de recente heroriëntatie op de literairhistorische en literairsociale context, maar er niet goed in slagen om het bestaande beeld van de geschiedenis van twintigste-eeuwse Nederlandse literatuur bij te stellen. Dat ligt maar ten dele aan de omstandigheid dat er met Vroman en Bordewijk werd gekozen voor geisoleerde figuren. We hebben betoogd dat Vromans werk veel sterker in verband had kunnen worden gebracht met de poëtica en de poëzie van de Vijftigers en dat er ten aanzien van Bordewijk genoegen wordt genomen met een reproductie van de expli-

[p. 167]

ciete en impliciete poëtica die al grotendeels bekend was. Men had de hardop denkende dichter Vroman en de literairkritisch opererende romancier Bordewijk meer recht gedaan door het eigene van hun stemmen te laten opklinken tegen de achtergrond van een aantal tegenstemmen, op een manier die al is voorgedaan in Oversteegens Vorm of vent, dat nog altijd niet overtroffen standaardwerk op het gebied van de modern (istisch) e poëtica.

Jaap Goedegebuure en Odile Heynders

Literatuur

Akker, W.J. van den. 1985. Een dichter schreit niet; de poëtica van M. Nijhoff. Utrecht: Veen.

Akker, W.J. van den en G.J. Dorleijn. 1991. ‘Poëtica en literatuurgeschiedschrijving’. In: De nieuwe taalgids 84, p. 508-526.

Akker, W.J. van den en G.J. Dorleijn. 1996. ‘Over de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie; problemen, getallen en suggesties. In: Nederlandse letterkunde 1, p. 2-29.

Anten, Hans. 1996. Het bekoorlijk vernis van de rede; over poëtica en proza van F. Bordewijk. Groningen: Historische Uitgeverij.

Bekkering, Harry. 1989. Veroverde traditie; de poëticale opvattingen van S. Vestdijk. Amsterdam: De Bezige Bij.

Berndsen, F.A.H., H. van Dijk en G.J. de Vries, Poëtica-onderzoek in de praktijk. Groningen: Passage.

Bork, G.J. van en N. Laan. 1986. Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Dorleijn, G.J.. 1989. Terug naar de auteur. Over de dichter M. Nijhoff. Baarn.

Goedegebuure, Jaap en Odile Heynders. 1991. ‘“Het breekbare ligt open”; een beschouwing over impliciete poëticaliteit en problemen van interpretatie’. In: De nieuwe taalgids 84, p. 527-538.

Heynders, Odile. 1995. ‘De toekomst van het poëtica-onderzoek: problemen van een reconstructieve-institutionele benadering. In: Spektator 24, p. 3-20.

Kusters, Wiel. 1985. De killer; over poëzie en poëtica van Gerrit Kouwenaar. Amsterdam: Querido.

Peperkamp, B.J. 1995. Over de dichtkunst, een lezing met demonstraties; interpretatieve en literair-historische beschouwingen over een programmatisch gedicht van Leo Vroman. Assen: Van Gorcum.

Rees, C.J. van en G.J. Dorleijn. 1994. ‘Literatuuropvattingen in het literaire veld: over de integratie van twee benaderingen’. In: Spektator 23, p. 91-114.

Sötemann, A.L. 1985. Over poëtica en poëzie. Groningen: Wolters Noordhoff.

Watering, C. van de. 1979. Met de ogen dicht; een interpretatie van enkele gedichten van Lucebert als toegang tot diens poëzie en poëtica. Muiderberg: Coutinho.