Nederlandse Letterkunde. Jaargang 2

[p. 156]

‘Aan den boschvijver’
Aspecten van H. Roland Holst, Tusschen tijd en eeuwigheid^*
Margaretha H. Schenkeveld

In 1934 verscheen Tusschen tijd en eeuwigheid, de tiende dichtbundel van Henriette Roland Holst. Blijkens het colofon zijn de gedichten geschreven tussen 1927 en 1933. Het is deze bundel die aan Huizinga de voorspelling in de pen moet hebben gegeven: ‘In later eeuwen zullen menschen Hollandsch leeren om hem te kunnen lezen.’¹ Na de verschijning van Elsbeth Etty's Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952 heb ik Tusschen tijd en eeuwigheid gelezen tegen de achtergrond van deze biografie. Ik vroeg me af wat de biografie zou opleveren voor een hernieuwde lectuur van de bundel en anderzijds of deze poëzie mogelijk iets kon toevoegen aan de biografie.

Literaire werken, aldus Jan Fontijn,² zijn egodocumenten van een bijzondere soort. Zo beschouwt Elsbeth Etty ze ook. Zij wijst erop dat Henriette Roland Holst er geen geheim van heeft gemaakt dat haar literaire werk sterk autobiografisch is. Daarom heeft Elsbeth Etty het onderzocht op biografische aspecten, maar die heeft ze alleen verwerkt als andere bronnen ze bevestigden.³ Ze is vooral terughoudend als het de poëzie betreft, van de biografieën die Henriette Roland Holst geschreven heeft, maakt ze veel vrijer en royaler gebruik. Ik merk op dat in het kader van een levensbeschrijving literaire werken in de eerste plaats levensfeiten zijn, waarvan ontstaan en effect beschreven moeten worden, en in de tweede plaats egodocumenten van een bijzonder karakter. Ten aanzien van Henriette Roland Holst geldt dat de sterk autobiografische aard van haar poëzie het gebruik van deze egodocumenten niet al te ingewikkeld maakt. Maar men moet steeds op zijn hoede zijn en ze nooit als één-op-één waarheden beschouwen. ‘Het leed der menschheid laat mij vaak niet slapen’ is geen medische waarheid, deze beroemde regel geeft de beleving van de dichteres weer.

Over het tijdvak 1927 tot 1933 verstrekt de biografie tal van gegevens.⁴ Na haar vertrek uit de Communistische Partij Holland in november '27 ontplooit Henriette Roland Holst opnieuw een verbazende activiteit. Nu zij de schepen van de communistische partij achter zich verbrand heeft, vaart ze verder in de ‘boot’ van het ethisch en religieus socialisme. In die kringen is zij gauw thuis en wacht haar veel werk: conferenties in binnen- en buitenland, toespraken, cursussen. Zeker als zij - het was in '28 - is toegetreden tot de Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers, een gemeenschap van christen-socialisten, die hun eerste conferentie-oord in Barchem hadden en sinds '31 dankzij een enorme gift van Henriette Roland Holst een tweede in Bentveld. Intussen ijvert en schrijft ze voor de Liga tegen imperialisme en koloniale onderdrukking en blijft ze tot begin '30 redactiesecretaresse van het revolutionaire maandblad Klassenstrijd later De nieuwe weg. Dit betekent onder meer een intensieve briefwisseling met mede-redacteur Sneevliet en het onophoudelijk schrijven van stukken voor het blad. Samen met Sneevliet spant ze zich in om in Nederland asiel te krijgen voor de in Rusland in ongenade gevallen Trotski. In 1931 steekt ze energie in een poging linkse groeperingen van buiten de SDAP bijeen te brengen in een federatie. Driekwart jaar later blijkt dit op een mislukking uitgelo-

* Enigszins gewijzigde tekst van een toespraak gehouden ter gelegenheid van de presentatie van Elsbeth Etty, Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952. Amsterdam 1996, op 28 oktober 1996 in De Rode Hoed in Amsterdam.

1 Anton van Duinkerken 1946 en Van Praag 1946, 92 delen beiden mee dat Huizinga dit geschreven heeft naar aanleiding van de toegestuurde bundel. De brief van Huizinga is niet bewaard, het antwoord van Henriette wel. (Huizinga, Briefwisseling III, 27-28)

2 Fontijn 1992, 90

3 Etty 1996, 17

4 Etty 1996, hoofdstuk 20-22

[p. 157]

pen te zijn. Ze is actief voor de Jongeren Vredesactie en voert radicale actie tegen de maatregelen van de regering in verband met de muiterij op ‘De zeven provinciën’. Samengevat in de woorden van Elsbeth Etty: ‘Na haar breuk met de c.p. stortte zij zich eens te meer in activiteiten [...] zoals strijd tegen het kolonialisme, tegen het opkomend fascisme en vooral tegen schending van de mensenrechten.’⁵

Haar literaire productie is bijzonder groot - zoals vaker nadat haar denken een wending heeft genomen. Elsbeth Etty ziet er elke keer een drang in bij Henriette Roland Holst om te getuigen van wat zij zag als een wedergeboorte. Zij schrijft nu lekespelen, als eerste Kinderen van dezen tijd in opdracht van de jubilerende Vrijzinnig Christelijke Studenten Bond. Er volgen er nog drie in deze jaren. Verder wijdt ze zich aan een omvangrijke biografie van Tolstoi en kortere van Landauer, Gezelle en Gorter. Er zijn ook reeksen boekbesprekingen van haar hand en in '29 gaf zij bijvoorbeeld in vijf steden een cursus voor de Volksuniversiteit over ‘hoogtepunten van Nederlandse poëzie’.⁶

Tegelijk is daar de dichteres van ‘hooge’ poëzie (Huizinga)⁷ in haar bundel Tusschen tijd en eeuwigheid, 43 gedichten verdeeld over drie afdelingen: ‘Uit het innerlijk rijk’, ‘Rondgang door het jaar’, ‘Van tijd naar eeuwigheid’. De bundel, die m.i. inderdaad behoort tot het beste wat ze geschreven heeft, is dus tot stand gekomen in deze drukke, emotievolle jaren, waarin bovendien haar gezondheid ernstig te lijden had.⁸ Iets heel opvallends aan de bundel is dat de eerste afdeling zich zo duidelijk onderscheidt van de volgende twee. Ik zeg eerst iets over II en III.⁹

‘Rondgang door het jaar’ bestaat uit natuurgedichten (vaak ‘Natureingang’-gedichten): de dichteres reageert in ieder gedicht op wat zij ziet of ondergaat. Meestal loopt haar reactie parallel met het natuurverschijnsel, soms is er juist een tegenstelling. Zo maakt het voorjaarsweer het hart bereid voor de komst van de lente, maar, klaagt ze,

O voorwist in ons óók het diepste weten,
dat menschheid eens stijgt uit een kuil van pijn,
hoe zouden we ons brood met vreugde eten!
Maar hier moet alles raadsel zijn. (p. 37)

In een ander gedicht (IX) vraagt ze zich af:

maakt dit dor getijde

de menschgezichten waarlijk nu zoo strak
en hard? Of zie'k der menschen traanloos lijden
zich spieg'len in veld en wei, in boom en tak?¹⁰ (p. 43)

Merkwaardig is het slotgedicht. Het voorlaatste, één van de mooiste van deze afdeling, heet ‘Aan den boschvijver’. De titel heeft blijkens het gedicht zelf een dubbele betekenis. De eerste strofe suggereert als interpretatie ‘gezeten aan de rand van’, de laatste is een aanspraak aan de bosvijver. Aan R. Antonissen heeft de dichteres zelf meegedeeld dat de meeste gedichten van de bundel ontstaan zijn bij de bosvijver op de Buissche Heide.¹¹ ‘Aan den boschvijver’ is een gedicht van zelfinkeer en besef van genade, bestemd, zou men zeggen, om de ‘rondgang’ te besluiten. Maar er volgt nog een gedicht ‘De oogst’, een loflied op de oogstende boeren, die niet weinig geidealiseerd worden:

5 Etty 1996, 456

6 A. Roland Holst, Briefwisseling, 377

7 Huizinga, Briefwisseling III, 27-28

8 Vgl. Etty 1996, 518 over het verband van haar ziektegeschiedenis en de bundel. In april 1934 klaagde Richard Roland Holst in een brief aan Huizinga: ‘Zij is omgeven van menschen die zeggen alles voor haar over te hebben, maar voorloopig niets dan bovenmatig veel van haar eischen.’ (Huizinga, Briefwisseling III, 21)

9 Zowel in II als in III komt een gedicht voor (telkens met varianten) dat eerder gepubliceerd was in Verworvenheden, tweede druk 1928. In de bibliofiele uitgave van 1927 in een oplage van 200 exemplaren kwamen deze niet voor. Het betreft Rondgang door het jaar V ‘De wind liep uit de noord weer naar het westen’ (p. 35) en Van tijd naar eeuwigheid IV ‘Zegen in den droom’. Vgl. Etty 1996, 519 en nt 23. Dezelfde constatering bij Antonissen 1946, 611, nt 452.

10 Een dergelijke vraag stelde zij zich vaker, bijvoorbeeld in Opwaartsche wegen (1907), 153:

het verre zuchten gelijk der zee, die grote onvoldane, die diepst kent eeuwiglijk begeeren en hunkeren eeuwig... of is het ons hart dat hoort in haar stem eigen wijze?

11 Antonissen 1946, 611-612, noot 455

[p. 158]

 

[Zij] werken en weten

 

diep diep van binnen, wat goed is en wijs.

 

 

 

Er is een wet, te hoog voor woorden.

 

Haar te hebben geschonden maakt krachteloos

 

het volk der steden,

 

ongedurig zijn zij en broos.

 

Maar nog schonden de boeren haar niet:

 

daarom zinge'eeuwge zekerheden

 

door hun bloed een lied. (p. 53)

Mogelijk heeft de dichteres het opgenomen om een paar thematische overeenkomsten met voorafgaande gedichten, maar, hoe dan ook, het valt uit de toon, past niet in de beslotenheid van ‘Rondgang’.

De derde afdeling bestaat net als de tweede uit ‘zuivere’ lyriek: het is een ‘ik’ die haar verlangens uit, zich rekenschap geeft van wat te doen met ‘de smadelijke geheimen,/ uit de duistere sfeer van het bloed’, die de wondermacht van de slaap en de droom ervaart, gedachten overweegt aan de dood die verschillende reacties oproept: woorden van dank, een laatste wens. Het zijn ook weer gedichten waarin geen ander mens dan de dichteres zelf aanwezig is en het is diep-religieuze poëzie. Zo passen de tweede en derde afdeling in hun opeenvolging goed bij elkaar.

De eerste afdeling ‘Uit het innerlijk rijk’ draagt een ander karakter. Hierin overheersen gedichten gedragen door het persoonlijk voornaamwoord ‘wij’, niet ‘ik’. Als de ‘ik’ in het spel is, dan is dat om wat ze te zeggen heeft de kracht van persoonlijke ervaring bij te zetten. Ook de versregels ‘Het leed der menschheid laat mij vaak niet slapen,/ haar schuld doorvlaagt mij als een bittre vlaag’ (VI) functioneren zo. De eerste strofe begint met ‘Ik denk, dat wij...’, de derde ‘Ik denk dat wij...’, de slotstrofe ‘Ik denk dit, omdat ik dit alles draag/ in mij. Zoo heeft God mij geschapen:’. Ditzelfde patroon vindt men ook elders (VII,1 ‘ik’, VII,2 ‘wij’). Veel van deze gedichten zijn vermaningen (X-XIV), bijvoorbeeld XIII: ‘Maak van de driften van uw lijf u vrij.’ ‘Uit het innerlijk rijk’ mist het geconcentreerde en gespannene dat vooral de derde afdeling kenmerkt. Wat grondhouding betreft is de groep te vergelijken met de 55 sonnetten van de bundel Vernieuwingen, geschreven van juli tot september 1928, dus binnen het tijdvak waarin de poëzie van Tusschen tijd en eeuwigheid ontstond. Elsbeth Etty en ook anderen noemen die bundel moraliserend en didactisch. Dezelfde termen zijn van toepassing op ‘Uit het innerlijk rijk’. Alleen, waarover gemoraliseerd en wat onderwezen wordt, is verschillend. Vernieuwingen is in de woorden van Elsbeth Etty ‘een poëtische vertaling van haar [HRH] veranderde politieke opvattingen’.¹² Het zijn ook allemaal gedichten met een ‘wij’ of een ‘gij’/‘u’. Ze zijn bedoeld voor een publiek van toehoorders, die er wat van moeten leren en als een goede voorganger sluit de dichteres soms zichzelf in: ‘wij’, ‘ons’. Precies zo (afgezien van de introductie, te vergelijken met de voorzang van Vernieuwingen) is de eerste afdeling van Tusschen tijd en eeuwigheid retorische poëzie, een toespraak tot een publiek van gelijkgezinden, die wat moeten leren, nu op ethisch terrein, zaken die ‘het innerlijk rijk’ betreffen.

De bundel heeft méér verbanden met de biografie dan uit het motief ‘slaap’, ‘slapeloosheid’ en ‘moeheid’ blijkt, de trek ervan waarop Elsbeth Etty heeft gewezen. Met Vernieuwingen draagt Henriette Roland Holst haar nieuwe politieke ideeën uit,

12 Etty 1996, 497

[p. 159]

met het eerste deel van de volgende bundel drukt ze haar nieuwe gehoor - de ethisch en religieus socialisten - op het hart wat hun nieuwe levensrichting moet zijn. De gedichten zijn nauw verbonden met wat zij in deze jaren voor de Woodbrookers en het Religieus Socialistisch Verbond doet: de ethische consequenties van haar nieuwe overtuiging laten zien en aanbevelen aan gelijkdenkenden. Deze gedichten zijn lekepreken.

Ik ben er zeker van dat de grondige èn levendige biografie van Elsbeth Etty mij heeft geholpen de aard te bepalen van de poëzie van Tusschen tijd en eeuwigheid. De besprekingen, contemporaine en latere, die ik gelezen heb, spreken alle van ‘zuivere’ lyriek. Maar dit geldt niet voor de hele bundel: ‘zuivere’ lyriek vindt men alleen in de tweede en derde afdeling. Daar is de dichteres met zichzelf alleen, voelend, peinzend, mediterend.

Kennis van de biografie èn analyse hebben dus dit inzicht in de aard van de bundel opgeleverd. Nu bewandel ik de omgekeerde weg, die van de bundel naar de biografie. De eerste afdeling ervan is, zoals gezegd, de poëtische vertaling van haar inspanningen voor kringen als die van het Religieus Socialistisch Verbond en de Woodbrookers. De twee andere afdelingen zijn een klein wonder. Bij alle turbulentie van haar openbare leven en bedrijvigheid heeft Henriette Roland Holst de morele kracht gehad om, al dan niet bij de bosvijver, ‘stil te zijn, niets te doen, te wachten’ - in de woorden van een van de vermaningen (‘Uit het innerlijk rijk’ XIV), die de invloed verraadt van wat zij ‘het Oosten’ noemde.¹³ Dankzij die houding ten opzichte van de haar omringende wereld ondergaat zij uitzonderlijke, sterk religieuze ervaringen. Dat zij daarvan kan dichten, is ook een gevolg van deze houding. Zij schreef aan Huizinga, in antwoord op zijn brief over Tusschen tijd en eeuwigheid, dat zij zijn lof juist daarom zo waardeerde, ‘omdat het wezenlijke van ons werk als dichters ons wordt ingegeven en buiten de kontrole omgaat van onze redelijke vermogens, al hebben die toch ook weer aan ieder gedicht aandeel.’¹⁴

Tot een biografisch feit als dit, afzondering, rust, concentratie, kunnen we pas concluderen als we de bundel zorgvuldig gelezen en ontleed hebben. Er blijkt een levensfeit tevoorschijn te komen, niet van geringer belang dan bijvoorbeeld de inspanningen van Henriette Roland Holst om samen met anderen tekst en opvoering van Kinderen van dezen tijd zo goed mogelijk te doen zijn.¹⁵ Dat de biografe dit feit niet noemt, is consequent gezien haar standpunt dat zij niets ontleent aan het literaire werk wat geen steun vindt in de andere bronnen. Maar één aanwijzing in die richting is er toch wel: de mededeling aan Antonissen. Er zou verder gezocht kunnen worden naar uitingen over afzondering en meditatie (‘meditatie’ is in elk geval een woord dat geregeld voorkomt in ‘Wat het Oosten mij schonk’). Of zouden die voorwaarden voor Henriette Roland Holst zo vanzelfsprekend zijn geworden in deze jaren dat zij erover gezwegen heeft?

13 Vgl. Henriette Roland Holst-van der Schalk 1930.

14 Zie noot 7.

15 Etty 1996, 499-502

Bibliografie

Rob Antonissen, Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst. Utrecht/Antwerpen 1946.

Anton van Duinkerken, ‘Een stem uit de diepte’. In: Elseviers Weekblad 8.6.'46.

Elsbeth Etty, Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952. Amsterdam 1996.

Jan Fontijn, De Nederlandse schrijversbiografie. Utrecht 1992.

[p. 160]

J. Huizinga, Briefwisseling III 1934-1945. Redactie: Léon Hanssen, W.E. Krul, Anton van der Lem. Utrecht/Antwerpen 1991.

J.P. van Praag, Henriëtte Roland Holst. Wezen en werk. Amsterdam 1946.

A. Roland Holst, Briefwisseling met R.N. Roland Holst en H. Roland Holst-van der Schalk. Uitgegeven met inleiding en aantekeningen door Erik Menkveld en Margaretha H. Schenkeveld. Amsterdam 1990.

Henriette Roland Holst-van der Schalk, Opwaartsche wegen. Verzen door ---. Rotterdam 1907.

Id., Verworvenheden. Maastricht 1927.

Id., Vernieuwingen. Verzen van ---. Rotterdam 1929.

Id., ‘Wat het Oosten mij schonk’. In: Bevrijding, jan. 1930. 138 vv.

Id., Tusschen tijd en eeuwigheid. Verzen van ---. Rotterdam 1934.