Nederlandse Letterkunde. Jaargang 2

[p. 85]

Grensverkeer
Een frisse geitewollen sok:
Rudolf Schenda's Volk ohne Buch

Twee van mijn seniorcollega's zijn bezig hun boekenkast op te ruimen omdat ze toch geen verplichte onderwijstaak meer hebben en de ballast het huis uit moet. Met stapels tegelijk verdwijnen de bewijzen van veertig jaar plichtsgetrouwe aanschaffen om het vak bij te houden. Maatje, Grivel, Lukacs, Lämmert, de receptie-esthetica-bundels, de Synthese-series en complete jaargangen van De nieuwe taalgids, Spectator, De gids, Bzzlletin worden naar het antiquariaat versleept. De collega's zijn meer geld kwijt aan versleten schoenen en tassen dan ze binnenhalen met de verkoop. Slechts enkele biografieën, zeldzame bibliografieën en oudere literair-historische studies leveren nog een paar luttele tientjes op. Al de gewetensanschaffen in de literatuurwetenschap en de half filantropische goodwill-aanschaffen van feestbundels hebben antiquarisch nauwelijks waarde.

Wat mij razend nieuwsgierig maakte was welke boeken niet weggedaan werden. Een van de collega's behield bij voorbeeld de Bilderdijk-biografie van Kollewijn, en mijn smeekbeden om hem aan mij te verkopen hadden geen succes, ook al legde ik nog zo pathetisch uit dat ik er al tien jaar naar op zoek ben. De andere collega bleef de studies van Garmt Stuiveling koesteren, niet om de sentimentele reden dat het zijn leermeester was geweest, maar omdat hij er nog altijd veel in kon vinden dat elders niet stond. Hoewel mijn eigen boekenlast zich nog vrijwel dagelijks uitbreidt, kon ik het niet laten te overpeinzen wat ik zou behouden als ik gedwongen zou worden de kast met studieboeken te ‘reorganiseren’ in de moderne betekenis van: inkrimpen. Lopend langs de planken realiseerde ik me hoe er ook in de literatuurwetenschap efemere stromingen zijn waarvan slechts een enkele studie de jaren doorstaat. De methodologische, receptie-esthetische, marxistische, sociologische, structuralistische en psycho-analytische benaderingen hebben elk tientallen studies opgeleverd waarvan ik indertijd dacht dat ik niet verder kon als ik ze niet ten minste aangeschaft had, maar slechts een enkele daarvan heeft voor mij blijvende waarde. Vooral de vele Duitse uitgaven, waarvan zowel de uiterlijke kwaliteit als die van het proza veel weg hebben van schuurpapier, zijn al jaren niet meer van de planken gehaald.

Een van de boeken die ik niet zo snel zou opruimen, is de studie van de Duitse literatuursocioloog Rudolf Schenda. Toen de eerste druk verscheen, in 1970, waren er nog nauwelijks vergelijkbare onderzoekingen op de markt. Ik las het boek als student, en het was voor mij een openbaring dat er op deze manier literatuurgeschiedenis geschreven kon worden. Weliswaar zaten we toen midden in de revolutie, maar de boeken die bij de nieuwe democratiserende benadering van het verschijnsel literatuur hoorden moesten nog geschreven worden. Alle teksten waren de moeite waarde en elke hiërarchische aanduiding van genres was rechts. Het onderzoek naar ‘Triviallitteratur’ zou kort daarna een modeverschijnsel worden, maar geen van de latere studies zou voor mij op een vergelijkbare manier een verbinding leggen tussen maatschappelijke veranderingen en leesgedrag. Het gezaghebbende bundel-

[p. 86]

tje Populaire literatuur uit 1974 dat een tijdlang domineerde op alle literatuurlijsten in Amsterdam althans, leek mij slechts anekdotiek vergeleken bij Schenda.¹

Herlezing na 25 jaar van Schenda's boek vermindert mijn toenmalige bewondering niet. Weliswaar heb ik nu wat moeite met zijn moralistisch commentaar op alle processen die bevoogdend waren voor de kleine man, maar het boek blijft een fenomenale greep houden op het ingewikkeld proces van stimulering en afremming van de leescompetentie in de achttiende en negentiende eeuw. Het is een van de boeken die ik zelf graag zou willen schrijven voor de Nederlandse situatie (als ik tijd zou hebben, als ik het zou kunnen...), en ik denk dat dat een maatstaf is voor een goed boek: zou je het zelf geschreven willen hebben.² Wat Schenda wil volgens het voorwoord is meningen verzamelen over de goedkoopste, de minst pretentieuze, en ook de ‘schmutzigsten’ leesstof en tegelijkertijd de makers, verspreiders en gebruikers ervan op het spoor komen. Bijzonder is de interdisciplinaire aanpak die juist in de jaren zeventig leed onder methodologische verdachtmakingen. Hij vat in één greep filosofen, pedagogen, dominees en pastoors en politici bij de kraag om hun opvattingen over het lezen door het volk aan een analyse te onderwerpen. Wat hij constateert is, dat er een groot contrast is tussen de pedagogische opvattingen van de achttiende en die van de negentiende eeuw. In de achttiende eeuw werden ouders en kinderen overtuigd van het nut van schoolbezoek, en dat is de grootste Verdienste van de toenmalige pedagogen. Vanuit het volk was er nogal wat weerstand tegen de alfabetiseringscampagne. Zoals iedere technische vernieuwing meestal met weerzin bekeken wordt, zo werd ook het lezen als lastige nieuwigheid beschouwd. De voortvarende pedagogen werden ondersteund door filosofen en politici, ieder met eigen doelstellingen. De filosofen ondersteunden de toename van de leescultuur vanwege de verwachte toename van kennis en dus beschaving. De politici, in die tijd meestal in dienst van een monarchie, hadden als doel met de volksopvoeding bevordering van de gehoorzaamheid en plichtsbetrachting. De burger die op deze manier beschaafd was, zou geen revolutie nodig hebben. Deze ontwikkeling werd door de Franse revolutie verstoord. ‘Volksbildung’ kwam gelijk te staan met ‘Revolutionsbildung’ en zo ontstond er juist vrees voor de massa-educatie. Het woord ‘leeszucht’ duikt op: de ziektemetafoor die vanaf het eind van de achttiende eeuw vastgeklonken wordt aan de toename van het lezen. De geestelijkheid organiseerde zichzelf in een antileesbeweging. Schriftvoerders werden Justus Möser en Johann Beyer. In de vroege negentiende eeuw ziet men maatregelen van officiële instanties en opvattingen van gezaghebbende publicisten bij elkaar komen en elkaar ondersteunen. De kerkelijke censuur en de staatscensuur, beide zeer sterk aanwezig in de Duitse en Oostenrijkse staten, vonden support bij de volkspedagogen. Schenda stelt dat de volkspedagogen zich tot handlangers van het absolutisme maakten in hun vrees dat de evolutie van de lezerskring zou kunnen uitgroeien tot een revolutie van een ontwikkeld proletariaat. Dit soort subjectieve evaluaties van de processen die hij zo briljant uit de historie distilleert, typeert Schenda's zestiger-jaren-ideologie. Die doet echter geen afbreuk doet aan de objeetieve waarde van zijn beschrijvingen. De overdonderende hoeveelheid documentair materiaal ondersteunt zijn conclusies en is niet plompverloren over de studie uitgestort, maar op een prettig leesbare manier geselecteerd en naast elkaar gezet. In het hoofdstuk over censuur bij voorbeeld neemt hij uit een aantal opeenvolgende jaren een verboden titel om aan de hand van processtukken toe te lichten waarom die in beslag genomen werd. Uit alles blijkt dat de censuurmaatregelen en het leesvijandig klimaat remmend werkten op

1 Populaire literatuur. Amsterdam 1974 (Amsterdamse smaldelen 1).

2 Van Schenda's opzet heb ik dankbaar gebruik gemaakt in de vijfde Bert van Selm-lezing (Gij zult niet lezen. De geschiedenis van een gedoogproces. Amsterdam 1996).

[p. 87]

de leesontwikkeling in Duitsland. Maar een van Schenda's thesen is ook, dat het volk toch iets anders las dan wat de pedagogen meenden. De leesbehoeften en de smaak van nieuwe lezersgroepen werden door de opvoeders van de negentiende eeuw niet erkend. Buiten censuur en openbaarheid om was er een toenemende produktie door ‘Jahrmarkts- und Eintagsautoren’, die inspeelden op wat de nieuwe lezers wilden. Frans onderzoeksmateriaal laat zien hoe in het midden van de negentiende eeuw duizenden drukkers, uitgevers en boekverkopers betrokken waren bij de produktie van massalectuur. De kolporteur was de machtigste leesstofleverancier, vooral van amusementslectuur, en daarom probeerde de censuur op hem ook vat te krijgen. De processtukken van gearresteerde colporteurs en de lijsten van inbeslaggenomen titels zijn veelzeggend. Men komt daaruit te weten welke genres in de amusementsliteratuur populair waren en welke thema's en stereotypen opgang maakten (kindermoord, nonnenverkrachting, levende lijken, vrouwelijke soldaten, gifmengsters). Zoals ook de Nederlandse lezersonderzoeken bewijzen, moet de negentiende-eeuwse lezer niet onder de boeren of in de fabriek gezocht worden. De kleine man las nog niet: het ontbrak hem aan geld, reactionaire krachten vergalden het plezier aan lezen, hij kon zich niet goed ontwikkelen omdat de betere scholen niet toegankelijk voor hem waren en er waren slechts weinig idealisten die zich inzetten voor de verspreiding van mondigmakende lectuur onder de laagste klassen. Schenda legt aan het slot van zijn boek dan ook een link naar de twintigste-eeuwse Duitse geschiedenis. In twee wereldoorlogen hebben miljoenen lezers vertrouwd op de autoriteiten, leugens voor waar geslikt, ze hebben zich gedachteloos laten manipuleren en zich mee laten slepen door het beeld van het grote vaderland en de grote natie. De autoriteiten van de negentiende eeuw hebben het ontstaan van een grote groep mondige lezers tegengewerkt, waardoor die zijn heil ging zoeken in de nietsbetekenende en dus eigenlijk reactionaire amusementslectuur.

Een dergelijke conclusie zou een boekhistoricus in 1997 niet meer zo snel neerschrijven. Maar heeft Schenda daarmee ongelijk? Een boek dat zo inspirerend is en een model voor interdisciplinaire integrane biedt, en dat, hoeveel documenten er ook in verwerkt zijn, toch essayistische kracht blijft houden, moet qualitate qua eigenlijk wel gelijk hebben.

Marita Mathijsen

Rudolf Schenda, Volk ohne Buch. Studien zur Socialgeschichte der populären Lesestoffe 1770-1910. München 1977. (DTV Wissenschaftliche Reihe). 2de dr. (1e dr. 1970).