Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1

[p. 249]

‘Mijn lieve joncfrouwe heeft mi gebeden iet te dichtene’
Der vrouwen heimelijkheid en de geadresseerde opdrachtgeefster¹
Dieuwke E. van der Poel

In 1982, toen het mecenaatsonderzoek nog maar net op gang begon te komen, publiceerden Dini Hogenelst en Saskia de Vries een artikel waarin zij lieten zien dat het vaak vrouwen waren die opdracht gaven tot het vervaardigen van Middelnederlandse teksten. Wat beide onderzoeksters niet gedaan hebben en wat nadien ook weinig gebeurd is, is een analyse maken van hoe die opdrachtgeefsters de tekst gerecipieerd hebben als vrouw.² Het is echter interessant om deze teksten te interpreteren vanuit de positie van de opdrachtgeefster, de primair geïntendeerde lezeres. In deze bijdrage wil ik zo'n tekst belichten die is opgedragen aan een vrouw, aan de geliefde van de auteur. Het gaat om Der vrouwen heimelijkheit (hierna: DVH), te vertalen als: ‘het geheim van de vrouwen’ (vgl. MNW 3, 281, bet. B 1 b; editie: Blommaert 1846). Het is een tractaat waarin vele aspecten van de zwangerschap en voortplanting aan de orde komen: de bevruchting, de groei van het embryo, de invloed van de planeten op het karakter van het kind en hun verband met de opeenvolgende maanden van de zwangerschap, de relatie tussen de tekens van de dierenriem en de verschillende delen van het menselijk lichaam, de vorm van de baarmoeder, de duur van de zwangerschap, de mogelijke liggingen van het kind bij de geboorte, de oorzaken van lichamelijke afwijkingen, de tekens die aangeven of er bevruchting heeft plaatsgevonden en of er een jongen of een meisje op komst is, de tekens die uitwijzen dat een vrouw ontmaagd dan wel kuis is, de oorzaken van onvruchtbaarheid en tenslotte de menstruatie. Eén van de handschriften (Gent, UB, 444) is gedateerd op 1405, maar de tekst is waarschijnlijk ouder (editie-Blommaert, II).

De dichter opent met te zeggen dat hij aan de slag is gegaan omdat een vrouw, die hij ‘mijn lieve joncfrouwe’ noemt, hem gevraagd had om iets nuttigs te dichten (vs. 1-3). K. Deleu heeft laten zien dat in het gedicht een acrostichon is verstopt, dat luidt: Margareta Godevarts. Deleu suggereert dat Margareta de naam van de geadresseerde dame is en Godevart de naam van de dichter.³ De auteur onderbreekt zijn betoog vele malen om zich te beklagen over zijn geliefde: hoe trouw hij haar ook bemint, zij blijft onbereikbaar voor hem. Deze klachten zijn tamelijk stereotiep en er zit nauwelijks ontwikkeling in. Alleen tegen het einde van de tekst is de dame plotseling toeschietelijker geworden: ‘God danc, zij heeft mi ghetroest,/ Die ie ghemint hebbe met trouwen’ (vs. 1669-1670).

We zien in deze tekst een vermenging van twee genres: de artesliteratuur waarin praktische kennis wordt overgedragen en de lyriek, waarin een mannelijke dichter zingt over zijn beminde dame die voor hem onbereikbaar is, maar die een ideaalbeeld, een spiegel van al het goede is. Dergelijke lyrische passages komen ook in verschillende verhalende teksten voor en zijn bijvoorbeeld in de Partonopeu de Bloisen vooral Le Bel Inconnu van Renaut de Beaujeu met groot raffinement uitgewerkt: in deze werken trekt de dichter parallellen tussen het verloop van zijn

1 Dit artikel is een bewerking van een lezing in het kader van een studiedag ‘Genderstudies en Neerlandistiek’, gehouden op 18-12-1995 door de vakgroep Nederlands van de Universiteit Utrecht. Graag wil ik Orlanda Lie bedanken voor haar opmerkingen die op enkele plaatsen tot belangrijke verbeteringen hebben geleid.

2 Een uitzondering hierop vormt een bijdrage van Herman Brinkman aan de NLG, waarin hij de relatie bespreekt van Jan van Boendale en zijn opdrachtgevers Rogier van Leefdale en Agnes van Cleve (Brinkman 1993).

3 Deleu 1948, 177. Overigens kan niet uitgesloten worden dat Godevarts de familienaam van Margareta is.

[p. 250]

eigen ongelukkige liefde en de succesvolle liefdesgeschiedenis van de hoofdfiguren uit zijn roman.⁴ Of de opdracht aan de dame in deze gevallen alleen literair spel is, kan moeilijk worden uitgemaakt. Bij DVH hebben we echter wat meer houvast: het acrostichon maakt het waarschijnlijk dat de dichter voor een bepaalde Margareta schreef.

De opdracht aan deze dame is curieus: het tractaat over intiem-vrouwelijke zaken wordt dikwijls abrupt onderbroken door aansprekingen van de onbereikbare geliefde. Ik parafraseer een drietal passages. Vs. 204-210: er is geen dier dat nog sexuele gemeenschap heeft tijdens de zwangerschap, alleen vrouwen en merrier wel. Genade edele jonkvrouwe! Ik ken rust noch duur zolang ik uw mooie gezicht niet kan zien; ach, dat ik maar zo zelden bij u kan zijn! Vs. 221-234: sommige vrouwen last hebben van witte vloed en dat is heel vervelend voor ze. Ik wil nog een weinig over haar spreken, die ik meer bemin dan wie dan ook ter wereld: zij is de beste die ik ken, ik denk voortdurend aan haar. Vs. 567-575: als men een klein kind lang in de stralen van de maan zou houden, dan zou het jicht krijgen, die God hopelijk verre van mijn dame zal houden! Ik then haar nederig; zij zal me ervoor danken als ze verstandig is. Ik hoop dat mijn liefde voorspoedig zal zijn.

Deze verwijzingen naar de geliefde van de dichter worden nog intrigerender als we de bron van de Middelnederlandse tekst in de beschouwing betrekken: De secretis mulierum, een werk dat ten onrechte werd toegeschreven aan Albertus Magnus.⁵ De aanroepingen tot de vrouwe komen hier niet in voor: het Latijnse tractaat begint met de begroeting van een ‘in Christo socio et amico’ (metgezel en vriend in Christus) op wiens verzoek de auteur schrijft en bevat verschillende referenties aan ‘socii’ (metgezellen) en ‘fratres’ (broeders) (Thorndike 1955, 434 en Lemay 1992, 7 en 59). Op grond van onder meer deze tekstplaatsen lijkt het waarschijnlijk dat de tekst oorspronkelijk bedoeld was voor een mannelijk kloosterpubliek. Dat is minder verbazingwekkend dan het misschien in twintigste-eeuwse ogen lijkt: de transmissie van gynaecologische literatuur was in de Middeleeuwen in handen van de mannelijke monastieke cultuur (Green 1985). Her doel van De secretis mulierum zou dan kunnen zijn de monniken kennis to verschaffen over de voortplanting, niet alleen ten behoeve van hun algemene ontwikkeling, maar ook voor hun pastorale taken (Lemay 1992, 7-16). Her feit dat de tekst in de overgeleverde bronnen dikwijls vergezeld gaat van commentaren, wijst erop dat deze gebruikt is in het onderwijs (Thorndike 1955, Lemay 1978, 391-392). Eén van de commentatoren legt uit waarom het belangrijk is om kennis over de vrouw to hebben: ‘so that we might be able to provide a remedy for their infirmities, and so that in confessing them we might know how to give suitable penances for their sins’ (Lyon 1580, vert. Lemay 1992, 59). De tekst kan dus mannen van pas komen wanneer zij vrouwen de biecht afnemen. Samenvattend: de Latijnse tekst heeft gefunctioneerd in een milieu van mannelijke geestelijken (monniken, clerici, priesters).

Toen het Latijnse tractaat in het Middelnederlands werd omgezet, werd kennis uit de wetenschappelijke traditie toegankelijk voor leken, in de vorm waarin nog steeds de meeste narratieve teksten gesteld waren: het proza werd omgezet in paarsgewijs rijmende verzen. En tegelijkertijd veranderde de geadresseerde van de tekst: van een mannelijke geestelijke naar een vrouwelijke geliefde. Dat maakt DVH geschikt om vanuit een gender-perspectief to beschouwen. Mijn uitgangspunt is daarbij telkens de Middelnederlandse tekst; bij de huidige stand van onderzoek is een vergelijking met de brontekst niet goed mogelijk.⁶

4 Zie Grigsby 1968 en De Looze 1990, voor een gender-bewuste analyse Krueger 1993, 183-216. Van de Partenopeu zijn fragmenten van een Middelnederlandse vertaling overgeleverd, zie hiervoor Uyttersprot 1992.

5 Er is van deze tekst geen toegankelijke moderne editie, wel een vertaling: Lemay 1992. Ik ben niet in de gelegenheid geweest de Ph.D. dissertatie van M.R. Schleissner (Pseudo-Albertus Magnus: Secreta Mulierum cum Commento, Deutsch. Critical text and commentary. Princeton University, 1987) in te zien.

6 Niet alleen doordat er geen moderne editie van de De secretis mulierum beschikbaar is, maar ook doordat er nog weinig onderzoek is gedaan naar de ingewikkelde overlevering (zie Kusche 1975).

[p. 251]

Maakt het veel verschil of deze tekst door een vrouw of een man gelezen wordt? In bepaalde opzichten wel: de biologische sexe is één van de factoren die je levenservaring bepaalt en vanuit die levenservaring recipieer je een tekst. Juist bij een gynaecologische verhandeling lijkt de biologische sexe een relevant gegeven. Voor vrouwen geldt dat zij de tekst kunnen toetsen aan haar eigen ervaringen: bv. waar de tekst uitleg geeft over de menstruatie: dat een meisje gaat menstrueren als ze twaalf of dertien jaar oud is en dat de meeste vrouwen eens per maand menstrueren (vs. 78-111). De vraag of een Middeleeuwse lezeres haar eigen ervaring vergeleek met wat ze in de tekst las, is overigens moeilijk te beantwoorden. Wij zijn gewend om onze observaties als kennisbron te beschouwen, maar dat is niet de Middeleeuwse zienswijze: toen gold eerder een enorme autoriteit van geschriften als bron van alle kennis.

Voor mannen die DVH lezen functioneert de tekst anders. Zoals de titel al belooft, gaat het om de verborgen geheimen van vrouwen: voor hen is het intrigerende lektuur. In dit verband is de volgende waarschuwing van de verteller opmerkelijk:

God gheve hem den langhen ween,
Die dit onder dorpers bringhen sal,
Dat ic altoes dus nauwe hal;
Oec biddic mierer liever joncfrouwen,
Dat sijt niemanne en laete scouwen. (vs. 946-950)

(vertaling: God moge diegene straffen die deze stof onder onbeschaafde mensen zal brengen, die ik altijd zo zorgvuldig geheim hield. Ook verzoek ik mijn lieve jonkvrouwe dat ze het niemand laat zien).

Het is dus niet de bedoeling dat deze stof algemeen bekend wordt. Iets soortgelijks komt voor in Den roseghaert vanden bevruchten vrouwen, een gynaecologische handleiding voor zwangere vrouwen en vroedvrouwen die in 1516 bij de Brusselse drukker Thomas van der Noot verschenen is. Van der Noot roept in het nawoord de gebruikers van het boekje op de inhoud ‘secretelijck’ te houden, ‘opdat niet en come in handen der vileynen’. Hij wil dan ook dat het boek uitsluitend te koop zal zijn in zijn eigen winkel, De Zeeridder te Brussel. Deze waarschuwingen laten zien dat de inhoud van de boekjes als pikant gevoeld werd, en de waarschuwingen zelf zullen het prikkelend effect alleen versterkt hebben (Pleij 1982, 29)⁷

Bij de receptie van de tekst maakt het dus wel degelijk uit of degene die leest een vrouw of een man is.

‘Lezen als vrouw’ heeft binnen genderstudies een andere inhoud: het is een leesstrategie die vooral ontwikkeld is door Jonathan Culler en Judith Fetterley (zie ook Meijer 1993 en 1996). Achterliggende gedachte is dat lezen voor mannen iets anders is dan voor vrouwen. Door allerlei factoren bestaat de canon uit teksten die overwegend door mannelijke auteurs geschreven zijn. Een gevolg hiervan is dat lezende mannen zich vaak zullen herkennen in de visie en de gevoelens van mannelijke personages uit verhalende teksten. De manier waarop teksten zijn opgebouwd, werkt die identificatie in de hand. Voor vrouwen heeft dat de consequentie dat zij, als zij argeloos lezen, zich eveneens identificeren met mannelijke

7 Door deze nadruk op geheimhouding schaart DVH zich in de secretentraditie. Daarbij ging het oorspronkelijk om teksten met alchemistische en magische recepten, waarin dikwijls nadrukkelijk gezegd werd, dat deze geheime (‘secrete’) kennis slechts onder ingewijden bekend mocht zijn. In de loop der tijd werden ook andere typen teksten ‘secreet’ genoemd, wat de nieuwsgierigheid naar de inhoud natuurlijk sterk zal hebben bevorderd (Kieckhefer 1989, 140-144 en Braekman 1987, 270-271). De nadruk op geheimhouding in DVH en Den roseghaert vanden bevruchten vrouwen heeft hetzelfde effect (zie ook Kusche 1975, 111).

[p. 252]

personages en daarmee met mannelijke gevoelens en fantasieën, die vrouwvijandig kunnen zijn. Wie bewust ‘als vrouw leest’ probeert juist de door de tekst gestuurde identificatie te doorbreken. In de medioneerlandistiek kan dit bijvoorbeeld betekenen dat een verhaal bewust wordt geïnterpreteerd vanuit het standpunt van een vrouwelijk personage, wat in principe niet voor de handliggend is doordat in deze verhalen dikwijls de hoofdrol is weggelegd voor een mannelijke held.⁸ ‘Reading as a woman’, ‘lezen als vrouw’ in deze opvatting staat los van de biologische sexe van de lezeres of lezer: we kunnen het allemaal maar we moeten er wel ons best voor doen.

Ik heb geprobeerd DVH op deze manier te lezen en dan komen de volgende aspecten naar voren. De posities in de tekst zijn duidelijk verdeeld over de beide sexen. De auteur is een man, de geadresseerde is een vrouw. De man wil de vrouw beleren: hij overlaadt haar met kennis die gedragen wordt door mannelijke wetenschappers: Aristoteles, Plinius, Avicenna, Albertus Magnus, Galenus, Hippocrates, Razius en zo verder: het is een lange en imponerende rij van mannelijke autoriteiten. In dit verband is het ook opvallend dat de auteur bijzonder vaak aan zijn bronnen refereert, in formuleringen als: ‘nadien dat ict ghescreven vinde’ (vs. 273), ‘Plinius doet ons verstaen’ (vs. 296) en ‘Latijnsche boeke segghen alle’ (vs. 306). Uiteraard laten Middeleeuwse auteurs graag zien dat zij zich op gezaghebbende bronnen baseren, maar de frequentie is in DVH wel erg hoog.

De auteur speelt niet alleen de rol van leraar, maar ook van verleider: hij schrijft op verzoek van zijn dame en hoopt op haar liefde als beloning:

Dese redene es herde scone,
Die ie miere liever toene,
In wille niet van haer te loene
Dan hare minnen, alsic wel tone. (vs. 1349-1352)

Tegenover deze mannelijke auteur als leraar en verleider neemt de toegesproken dame, de opdrachtgeefster, een objectpositie in: zij wordt beleerd, zij wordt verleid. In het grootste gedeelte van de tekst blijft zij op afstand: zij is onbereikbaar, zij is ongenaakbaar. In de liefdesgeschiedenis tussen auteur en geadresseerde dame krijgen we alleen inzicht in zijn gevoelens: hij vertelt steeds weer hoe hij lijdt onder haar afstandelijkheid. Voor de geadresseerde dame biedt de tekst dus geen identificatiepunt. Zij moet zich juist in zijn standpunt verplaatsen en het voortdurend klagen over zijn lot moet haar vermurwen.

Kenmerkend voor het vrouwbeeld uit DVH lijkt passiviteit te zijn: vrouwen zijn niet de dragers van de wetenschappelijke traditie, vrouwen nemen geen initiatief in de liefde. Maar dat is niet het hele verhaal. Op sommige punten voert de auteur vrouwen als autoriteit op: ‘Maer alle wive ghemeenlike/ Spreken, des ic hem volghe sekerlike’ (vs. 278-9);⁹ ‘Ic hebbe wiven hoeren spreken’ (vs. 931).¹⁰ Er worden dus ook wel vrouwen als bronnen, als zegsvrouwen opgevoerd. De formulering is hier van belang: enerzijds baseert de auteur zich op Latijnse boeken en wat hij geschreven vindt, maar hij hecht anderzijds waarde aan wat vrouwen zeggen. Er is een schriftelijke traditie die door mannen gedragen wordt, maar er is ook een mondelinge traditie: vrouwen spreken over zwangerschap en geboorte. In de woorden van Ria Jansen-Sieben: ‘De gynaecologie is duidelijk een gebied waar-

8 Zie hiervoor bijvoorbeeld Lie en Van der Poel 1996 en Koekman 1991. Koekman beargumenteert overigens dat de tekst van Lanseloet van Denemerken de identificatie met Sanderijn (en dus juist niet met Lanseloet) stuurt. Zij gaat daarbij echter voorbij aan de epiloog, die wel degelijk een identificatie met Lanseloet bevordert.

9 Het gaat hier om de bewering dat de foetus na veertig dagen volwassen is, d.w.z. een menselijke vorm heeft gekregen.

10 Namelijk: als bij de geboorte het hoofdje het eerste komt, verloopt de bevalling goed.

[p. 253]

over mannen schrijven, maar waar vrouwen weten en handelen’ (Jansen-Sieben 1985, 161). De verwijzingen naar vrouwen als informatiebron laten de fundamentele onzekerheid van de auteur ten opzichte van zijn onderwerp zien.

Een andere vraag is welk beeld van de vrouwelijke sexe in DVH (als exponent van die mannelijke geleerdentraditie) gegeven wordt. De tekst presenteert vrouwen in een aantal opzichten als de gelijken van mannen. Opmerkelijk is bijvoorbeeld het (aan Galenus ontleende en in de Middeleeuwen algemeen verbreide) denkbeeld dat voor bevruchting twee soorten zaad nodig zijn: het vrouwelijke dat menstruum heet en het mannelijke, sperma (vs. 40-48).¹¹ Sprekend over onvruchtbaarheid vermeldt de auteur dat voor vrouwen en mannen geldt dat er geen bevruchting zal volgen indien zij teveel vocht in de blaas hebben tijdens de daad (vs. 1290-1294 en 1346-1348). Even verder is er nog een recept dat mannen en vrouwen bij onvruchtbaarheid kan helpen (vs. 1369-1378). Ik vond het opvallend dat in DVH als vanzelfsprekend rekening wordt gehouden met de mogelijkheid dat mannen onvruchtbaar kunnen zijn: nog niet zo heel lang geleden was het in Nederland zo dat bij ongewenste kinderloosheid de vruchtbaarheid van de man pas onderzocht werd, nadat de vrouw door de hele medische molen was geweest.

Maar DVH draagt ook een andere boodschap uit: dat vrouwen inferieur en bovendien gevaarlijk zijn. Dat heeft alles te maken met de menstruatie. Juist bij de bespreking van het menstruum (het menstruatiebloed) refereert de tekst eraan dat vrouwen minder heet zijn dan mannen. Die formulering is niet zo neutraal als zij wellicht lijkt: dat vrouwen minder heet zijn, impliceert dat zij op biologische gronden minderwaardig zijn. De achtergrond hiervan is de leer van de temperamenten: volgens Aristoteles was de vrouw overwegend koud en vochtig en de man heet en droog. Aangezien hitte hoger gewaardeerd werd dan kou, was de logische gevolgtrekking dat vrouwen door haar biologische conditie inferieur zijn aan mannen.¹²

In DVH wordt niet uitgeweid over dit verschil in temperament tussen mannen en vrouwen, maar precies daar waar de menstruatie aan de orde is, blijkt de hete man wel de maat van alle dingen:

Aristotules doet ons verstaen
Dat menstruum comt sonder waen
Van spisen die onverduwet (onverteerd) blijft;
Hoert wat hi noch meer bescrijft
Dat die heetste wijfs couder zijn
Dan die couste man, seit dlattijn,
Ende want dwijf niet verduwen can
Hare spise ghelijc den man,
So blijft haer overtullech bloet
Dat telker maent baren moet. (vs. 86-95)

Omdat vrouwen niet zo heet zijn als mannen, zijn zij niet in staat het voedsel zo goed verteren als de man en daarom hebben vrouwen overtollig bloed: de menstruatie. Iets soortgelijks zien we in vs. 165-170: vrouwen zouden geen last van menstruatie hebben als ze maar net zo heet zouden zijn als de man: dan zouden zij ook sperma hebben. Met andere woorden: juist de omstandigheid dat vrouwen

11 Zie hiervoor Jansen-Sieben 1985, 167-169, Lemay 1992, 20-26 en Jacquart en Thomasset 1988, 61-70. Het is verwarrend dat in DVH zowel het vrouwelijke zaad als het menstruatiebloed met de term ‘menstruum’ wordt aangeduid.

12 Voor een beknopte en duidelijke uitleg van deze materie, zie Jansen-Sieben 1985.

[p. 254]

niet de goede hete complexie hebben zoals mannen, maakt dat er in haar een residu van de spijsvertering blijft: het menstruum. De gevolgen hiervan zijn verstrekkend: later in de tekst is er een aparte, zeer negatieve bespreking van de menstruatie (vs. 1524-1672). Ik vat dit gedeelte samen: menstruerende vrouwen kunnen vlekken op baby's maken door naar hen te kijken: via haar ogen verontreinigen zij de lucht en de lucht schaadt het kind. Ook kunnen menstruerende vrouwen vlekken op spiegels maken. Als een vrouw echter geen menstruum heeft, wordt haar lichaam niet gereinigd en hopen de slechte humores zich in haar op. Dat geldt vooral voor oude vrouwen, want zij hebben niet genoeg natuurlijke hitte meer. Menstruum is giftig: ‘Menstruum es herde quaet venijn’ (1580). Een hond kan er dol van worden. Een boom zou verdorren als men menstruum op de wortels zou leggen. Als men een schaamhaar van een vrouw zou nat maken met menstruum en zou begraven, dan zou er na een jaar een slang uit gegroeid zijn. Ook is het mogelijk een man zodanig te betoveren met menstruum, dat hij altijd de vrouw volgt. Omdat het schadelijk is voor vrouwen als zij niet menstrueren, volgen er enige recepten. Galenus heeft eens door aderlating een koningin genezen, die bijna gestorven was doordat ze niet menstrueerde.

Menstruum is, om kort te gaan, een giftig goedje, want het is het residu van het spijsverteringsproces dat bij vrouwen niet helemaal goed verloopt, doordat zij niet heet genoeg zijn. Er is dus een sterke associatie tussen vrouwen en vergif, die verankerd is in haar fysiologie, haar natuur (Jacquart en Thomasset 1988, 71-78). Menstruerende vrouwen zijn gevaarlijk, maar nog gevaarlijker zijn oude vrouwen, in wie het gif zich ophoopt doordat zij niet meer menstrueren. De auteur geeft mannen dan ook het advies om geen gemeenschap te hebben met een vrouw die ongesteld is en, voegt hij er in één adem aan toe, ook goede vrouwen zullen in die periode niet met een man slapen (vs. 1509-1518).

Ik wil de tekst nog vanuit een derde invalshoek benaderen die meer aansluit bij gangbaar onderzoek in de medioneerlandistiek, maar die wel duidelijk verband houdt met het voorafgaande. Het gaat dan om het volgende: de auteur heeft de tekst opgedragen aan ‘mijn lieve joncfrouwe’: zijn geliefde. De vraag is nu of ook uit de tekst blijkt dat hij haar voor ogen had, bijvoorbeeld uit de manier waarop hij de onderwerpen behandelt.¹³ Het gaat met andere woorden om de vraag of er een verschil is tussen de geadresseerde jonkvrouwe en het geïntendeerde publiek: is deze tekst alleen gericht tot haar, of tot vrouwen in het algemeen, of tot een gemengd publiek, of tot mannen? Ik stel vanuit deze invalshoek een paar passages aan de orde.

Zo is er de vraag uit welke tekenen men kan opmaken of een zwangere vrouw een zoon of een dochter draagt. Eerst geeft de tekst een paar trucs die uitwijzen dat het een jongetje is, bijvoorbeeld: als iemand melk van de zwangere in kwestie op haar urine zou gieten: als de melk niet blijft drijven, is het een jongetje (vs. 1153-1155). Hoe vreemd wij de bestanddelen ook vinden, degene die kan beschikken over urine en moedermelk van een bepaalde vrouw, kan deze truc uitvoeren: de proef is dus in principe sexe-neutraal.¹⁴ Van deze aanwijzingen is er eigenlijk maar één die een soort zelfhulp voor de zwangere vrouwen biedt: als zij pijn voelt aan haar rechterzijde is het een jongetje, als zij pijn voelt aan haar linkerzijde is het een meisje.¹⁵

Bij het behandelen van de vraag hoe een vrouw kan weten of ze zwanger is (vs.

13 Het is (als gezegd) niet goed mogelijk een vergelijking met de Latijnse brontekst te maken, die op dit punt wel bijzonder relevant zou zijn. Ik heb wel de hierna te bespreken passages vergeleken met de vertaling (Lemay 1992); daarbij heb ik geen belangrijke verschillen tussen de Latijnse bron en DVH ontdekt.

14 De commentatoren van de Latijnse tekst leggen de achtergrond van de truc uit: als een vrouw zwanger is van een jongetje dan is haar melk goed verteerd (impliciet: door de hitte van het kleine mannetje) en daardoor een beetje dikker en dus zinkt de melk (Lemay 1992, 143).

15 De verklaring hiervan is dat meisjes links gedragen worden en jongens rechts. Dit hangt weer samen met de temperamentenleer. Zoals DVH uitlegt (vs. 1237-1252) is het hart de bron van alle lichaamswarmte. Het hart ligt weliswaar links in het lichaam, maar door twee grote bloedvaten straalt de hitte uit naar de rechterkant en dat is dus de plek waar jongens, die immers van een heet temperament zijn, groeien (zie ook Jansen-Sieben 1985, 164-165).

[p. 255]

1087-1125), geeft de auteur vooral kenmerken die door een vrouw kunnen worden waargenomen: als zij gemeenschap heeft gehad en ze heeft het vervolgens koud en verliest geen zaad: dan is ze zwanger. Andere duidelijke tekenen zijn: als ze opeens veel meer zin heeft in vrijen dan daarvoor en -een heel herkenbare- als ze opeens trek heeft in vremde spise (vs. 1119): dat is blijkbaar iets van alle tijden: veel zwangeren kunnen nog steeds met vuur vertellen over haar plotselinge liefde voor roomijsjes, augurken en chocola. Maar in dit gedeelte komt ook een element naar voren dat alleen door mannen kan worden waargenomen: als een man tijdens de daad voelt dat er heel hard aan zijn lid getrokken wordt, dan volgt er bevruchting... We zien hier dus dat de auteur zich plotseling -impliciet- tot mannen richt.

Een opmerkelijke en vrij omvangrijke passage (vs. 823-945) richt zich exclusief tot vrouwen en begint met

En docht u, vrouwe, niet mesdaen,
Ic soude u leeren, sonder waen,
Herde wel heefmoeder wesen. (vs. 823-825)

(vertaling: Als u het goed vindt, vrouwe, zal ik u zeker leren vroedvrouw te zijn). Dit is een van de schaarse plaatsen waar een vrouwelijke autoriteit genoemd wordt: Cleopatra.¹⁶ Er volgt een opsomming van praktische ingrepen bij de geboorte van een kind. Deze handgrepen dient een vroedvrouw te verrichten als het kind niet goed ligt, bijvoorbeeld: als er eerst een handje komt, moet de vroedvrouw het kind een beetje terugduwen bij de schouders en het dan zo leggen dat het hoofd het eerste komt (vs. 865-873), en: als er meer dan één kind is en ze liggen elkaar in de weg, dan moet de vroedvrouw het ene kind opzij duwen en beide kinderen vervolgens één voor één geboren laten worden (vs. 902-907).

Het zijn uitermate praktische adviezen. Zij zijn ontleend aan een wijdverbreide verhandeling over hulp bij de geboorte van Soranus, die in veel handschriften van De secretis mulierum is opgenomen, en blijkbaar ook in de bron van DVH.¹⁷ Hoe het ook zij, de adviezen voor vroedvrouwen vormen een gedeelte van de tekst dat zich gericht is op een vrouwelijk publiek, zowel door de inhoud (lessen voor een aankomende vroedvrouw) als door de directe aanspreking van de vrouwe aan het begin van de passage (vs. 823, hierboven geciteerd).

Soms richt de tekst zich ook tot mannen en vrouwen, zoals in vs. 1509-1518 (hiervoor geparafraseerd), waarin gepleit wordt voor onthouding tijdens de menstruatie: een waarschuwing voor mannen en een aanbeveling voor vrouwen.

Maar er zijn ook enkele plaatsen waar de tekst alleen mannen aanspreekt, met andere woorden: waar er een verschil is tussen de geadresseerde opdrachtgeefster en het werkelijk geïntendeerde publiek. Waar de invloed van de maan op het menselijk gestel aan de orde is, is er een tamelijk duistere passage. Ik tracht te parafraseren: als de maan in het laatste stadium is, zijn verwondingen erg gevaarlijk. Een man wordt dikwijls ernstig gewond wanneer hij gemeenschap heeft met een vrouw en Als smans let tonrecht in gaet’ (vs. 550). Wat staat hier? De crux is de vorm tonrecht: penetreert de man haar onrechtmatig of op een verkeerde manier, dus: mag hij het niet of doet hij het onhandig? Hoe dan ook: als hij dat doet, berokkent een vrouw hem dikwijls schade met een ijzer daar in de buurt en verwondt de man ernstig zodat hij er veel pijn van heeft. Dit weten quade wive (vs. 555) goed en -voegt de auteur nog toe- als ik mijn Schepper niet zou vrezen zou

16 Deze Cleopatra wordt vaker genoemd als bron in gynaecologische geschriften. Volgens Sarton gaat het hier om een vrouwelijke auteur uit de vierde of vijfde eeuw (Sarton 1927, 433-434) en dus niet om de beroemde Egyptische koningin.

17 Zie hiervoor Kusche 1975, 110 en Diepgen 1963, 11-12, 67-68. Er is een Engelse vertaling: Temkin 1956 (zie aldaar 186-189 voor de bron van het heefmoeder-gedeelte in DVH, vs. 832-945). Ook Den roseghaert vanden bevruchten vrouwen gaat uiteindelijk op dit werk terug.

[p. 256]

ik er meer over vertellen dat ik nu verzwijg... (vs. 541-558).¹⁸ Duidelijk op mannen gericht is ook het volgende: men moet de vrouw op de rechterzij laten liggen bij de gemeenschap, dan zal het kind een zoon worden, doordat dijn zaet (vs. 1261) naar de rechterzijde zal zakken. Tenslotte hebben alleen mannen iets aan dit advies: men kan beter sex hebben met blanke dan met zwarte vrouwen, want zij zijn wellustiger (vs. 1277-1285).¹⁹

Ik kom tot de conclusie dat de tekst weliswaar expliciet aan een vrouw gericht is, maar dat er verschillende passages in voorkomen die of voor beide sexen of alleen voor mannen relevant zijn: het geïntendeerde publiek is blijkbaar breder dan alleen de geadresseerde lezeres.

De lyrische passages waarin de auteur zich tot zijn vrouwe richt, roepen nog een andere vraag op: als de tekst werkelijk bedoeld is als middel om de vrouw te verleiden, is die tekst daar dan een geschikt middel toe? De auteur lijkt zijn eigen glazen in te gooien waar hij betoogt dat de ontmaagding zeer pijnlijk kan zijn (1463-1472, 1478-1489). Maar elders pakt hij het handiger aan: onder aanroeping van de autoriteit van Galenus zegt hij dat niets zo goed is voor jonge vrouwen als dikwijls sex hebben:

Ghi zult weten over waerheit
Dat ghenoeten jonghen wiven
Al te goet es, alse wi bescriven;
Want wi hebben dicke vernomen,
Alse jonghe wijf te mannen comen,
Dat si scoene werden ende herde vet,
Ende vroe [...]. (vs. 1710-1716)

Vrouwen profiteren er dus in alle opzichten van en bovendien als vrouwen haar wil niet ten uitvoer kunnen brengen, verkort dat vaak haar leven: jonge vrouwen die het zonder sex moeten stellen, zullen daar dikwijls aan sterven. Overigens volgt direct daarop dat het voor mannen niet goed als zij teveel sperma verliezen: dan verdrogen ze en ook dat kan dodelijk zijn. Blijkbaar is het gevaar dat loert dat vrouwen te weinig sex hebben en dat mannen teveel.

Opmerkelijk is ook het laatste advies dat DVH geeft: een man moet met een vrouw spelen om haar lust op te voeren voordat hij met haar naar bed gaat: dat seggic u al over ware (vs. 1782). We zien hier dus weer een advies dat tot mannen gericht is, maar welke vrouw zou geen minnaar willen die zo'n instelling propageert?

Ik kom tot een besluit. Ik heb geprobeerd de tekst van DVH vanuit verschillende invalshoeken te belichten: de verschillende ervaringswerelden die mannen en vrouwen meenemen bij het lezen van teksten, de leesstrategie van ‘reading as a woman’ en de relatie tussen de geadresseerde vrouwe en het daadwerkelijk geïntendeerde publiek. Daarbij speelden steeds vragen mee als in hoeverre de manier van lezen beïnvloed kan zijn door de sexe van de lezer/es en hoe vrouwelijkheid en mannelijkheid verbeeld zijn. Een genderbewuste aanpak leidt tot vraagstellingen en resultaten die tamelijk nieuw zijn voor de medioneerlandistiek. Ingepast in historiserend onderzoek kan een poging tot beantwoording van zulke vragen bijdragen aan een vollediger beeld van de context van Middelnederlandse teksten.

18 Het commentaar van de druk uit Venetië van 1508 werpt iets meer licht op deze passage: vrouwen zouden mannen verwondingen toebrengen door een cauteriserende stof als aluin of kalksteen in de vagina aan te brengen; met ‘ijzer’ wordt dus niet een stuk ijzer bedoeld, maar een bijtend middel. De vrouwen raken zelf niet gewond, doordat de vagina minder poreus is dan de penis en vooral doordat zij een beschermende olie gebruiken (Lemay 1978, 395 en Lemay 1992, 88-90).

19 De traditionele opvatting is juist dat zwarte vrouwen wulpser zijn, maar deze opvatting wordt in DVH tegengesproken: zwarte vrouwen zijn weliswaar heter, maar ook trager. Blanke vrouwen zijn natter en daardoor wellustiger (vs. 1280-1285).

[p. 257]

Literatuur

Ph. Blommaert (ed.) Der vrouwen heimelijkheid. Dichtwerk der XIVe eeuw. Gent, 1846.

W.L. Braekman, ‘Een merkwaardige collectie “secreten” uit de vijftiende eeuw’. In: VMVA 1987, 270-287.

H. Brinkman, ‘1330: Jan van Boendale wordt berispt wegens passages in ‘Der leken spieghel’. Een werelbeeld in verzen’. In: M.A. Schenkeveld-van der Dussen (hoofdred.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993, 53-58.

J. Culler, On deconstruction. Theory and criticism after structuralism. Londen, 1983.

K. Deleu, ‘Kanteekeningen [sic] bij de lectuur van ‘Der vrouwen heimelijkheid, dichtwerk der XIVe eeuw’. In: Album Prof. dr Frank Baur den jubilaris bij zijn zestigsten verjaardag als huldeblijk aangeboden door collega's vakgenoten en oud-leerlingen. Dl. 1. Antwerpen etc., 1948, 176-181.

P. Diepgen, Frau und Frauenheilkunde in der Kultur des Mittelalters. Stuttgart, 1963.

J. Fetterley, The resisting reader. A feminist approach to American fiction. Bloomington, 1978.

M. Green, ‘Women's medical practice and health care in medieval Europe’. In: Signs 14(1988), 434-473.

J.L. Grigsby, ‘The narrator in “Parthonopeu de Blois”, “Le Bel Inconnu”, and “Joufroi de Poitiers”. In: Romance Philology 21(1968), 536-543.

D. Hogenelst en S. de Vries, “Die scone die mi peisen doet...”. De vrouw als opdrachtgeefster van middeleeuwse literatuur’. In: Tijdschrift voor vrouwenstudies 3(1982), 325-346.

D. Jacquart en C. Thomasset, Sexuality and medicine in the Middle Ages. Transl. by M. Adamson. Cambridge, 1988.

R. Jansen-Sieben, ‘De vrouw in de medische literatuur’. In: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red.), Middeleeuwers over vrouwen. Dl. 2. Utrecht, 1985, 160-178 en 205-206. Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek 4.

R. Kieckhefer, Magic in the Middle Ages. Cambridge, 1989. Cambridge medieval textbooks.

J. Koekman, ‘De stilte rond Sanderijn. Over het abel spel ‘Lanseloet van Denemerken’. In: E. van Alphen en M. Meijer (red.), De canon onder vuur. Nederlandse literatuur tegendraads gelezen. Amsterdam, 1991, 20-34 en 229-230.

R.L. Krueger, Women readers and the ideology of gender in Old French verse romance. Cambridge, 1993. Cambridge studies in French 43.

B. Kusche, ‘Zur “Secreta mulierum”-Forschung’. In: Janus 62(1975), 103-123.

H.R. Lemay, ‘Some thirteenth and fourteenth century lectures on female sexuality’. In: International journal of women's studies 1(1978), 391-400.

H.R. Lemay, Women's secrets. A translation of Pseudo-Albertus Magnus's ‘De Secretis Mulierum’ with commentaries. New York, 1992.

O.S.H. Lie en D.E. van der Poel, ‘Eerherstel voor Galiene’. In: Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 16(1996), ter perse.

L. de Looze, ‘Generic clash, reader response, and the poetics of the non-ending

[p. 258]

in ‘Le Bel Inconnu’. In: K. Busby and E. Kooper (eds), Courtly literature. Culture and context. Selected papers from the 5th triennial congress of the International courtly literature society, Dalfsen, The Netherlands, 9-16 August, 1986. Amsterdam etc, 1990, 113-123. Utrecht publications in general and comparative literature.

M. Meijer, ‘Lezeressen op zelfverdediging. Feministische literatuurwetenschap’. In: R. Buikema en A. Smelik (red.), Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen. Muiderberg, 1993, 47-63.

M. Meijer, In tekst gevat. Inleiding tot een kritiek van representatie. Amsterdam, 1996.

H. Pleij, De wereld volgens Thomas van der Noot. Boekdrukker en uitgever te Brussel in het eerste kwart van de zestiende eeuw. Muiderberg, 1982.

G. Sarton, Introduction to the history of science. Dl. 1: From Homer to Omar Khayyam. Baltimore, 1927.

O. Temkin, Soranus' gynecology. Baltimore, 1956.

L. Thorndike, ‘Further consideration of the “Experimenta”, “Speculum astronomiae”, and “De secretis mulierum” ascribed to Albertus Magnus’. In: Speculum 30(1955), 413-443.

V. Uyttersprot, ‘Parthonopeus van Bloys. Braek-liggend terrein voor wetenschappelijk onderzoek’. In: Cultuurhistorische caleidoskoop. Aangeboden aan W.L. Braekman. Samengesteld door E. de Backer. Gent, 1992, 507-528.