Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1

[p. 179]

De lotgevallen van een vaderlandslievende zelfmoordenaar
Cato Uticensis in de achttiende eeuw¹
Anna de Haas

Het wordt, schreef Jan Pook omstreeks 1707, ‘voor een onwrikbare Grond-regel in de Tooneel-dichtkunde gehouden [...], dat men altyd beoogen moet, het Kwade te straffen, en het Goede te beloonen’.² Aldus formuleerde hij wat misschien wel de belangrijkste achttiende-eeuwse toneelwet was: die van de poëtische gerechtigheid. In allerlei bewoordingen is deze wet terug te vinden in voorredes, lofdichten en opdrachten bij treur- en blijspelen, kluchten en wat dies meer zij. Poëtische gerechtigheid was het fundament van de voorbeeldfunctie die men het toneel toeschreef: het publiek liefde voor de deugd en afkeer van de ondeugd inboezemen.

Als gevolg van deze wet delfden talloze toneelbooswichten uiteindelijk het onderspit, wat in treurspelen vaak inhield dat zij er het leven bij inschoten. Dat laatste gebeurde meestal op gewelddadige wijze: door moord, doodslag, executie of zelfmoord. De onvrijwillige dood blijft in dit bestek buiten beschouwing. Over de zelfmoord een enkel woord.

Onder de toneelzelfmoordenaars, grotendeels booswichten, bevindt zich een enkel deugdzaam personage. In het didactische perspectief van straf en beloning moet de zelfmoord van een booswicht opgevat worden als een rechtvaardige straf.³ Anders ligt dat bij de zelfmoord van een deugdzaam mens. Die pleegt zelfmoord, zo willen de verhalen, omwille van vrienden, familie of vaderland. Zo'n dood is niet een eigenhandig uitgevoerde straf, maar een nobele daad van zelfopoffering voor een méér dan individueel belang. Voorbeelden van dergelijke opofferingsgezindheid bood vooral de geschiedenis der Romeinen, voor wie het immers niet alleen ‘geoorloofd, maar iets loflyks, eene blyk van de grootste edelmoedigheid en deugd [was] zig zelven moedwillig te vermoorden, uit liefde tot het Vaderland, of om niet in de handen der vyanden te vallen’.⁴ De gedachte was dat ook wij, christenen, ons konden spiegelen aan zo'n heidense held, al pleegde hij een onchristelijke daad. De motieven voor die daad waren immers edelmoedig.

Zelfmoord als rechtvaardige straf of zelfmoord als nobele daad hadden aldus beide bestaansrecht. Dit verklaart deels waarom de toneelzelfmoord aanvankelijk geen tegenstand opriep, althans niet in niet-theologische kringen.⁵ Maar ook de invloed van het Frans-classicistische toneel zal bijgedragen hebben aan deze tolerantie van een onchristelijke daad op het christelijk toneel.⁶ Een van de weinige toneeldichters die zich in de eerste helft van de achttiende eeuw tegen de toneelzelfmoord in het algemeen verklaart, is Cornelis Hoofman, die spreekt van een ‘buitenspoorigheid, daar onze Godsdienst een afschrik van heeft’ en die ‘tegen het betrouwen op God stryd’.⁷

In de loop van de achttiende eeuw komt er een discussie over de toneelzelfmoord op gang. Dat in deze discussie de aandacht voornamelijk uitgaat naar de edelmoedige zelfmoord hoeft niet te verbazen. Waar de zelfmoord als straf bedoeld was om de toeschouwer af te schrikken van daden met dergelijke consequenties,

1 Dit artikel is een nogal drastisch bewerkte versie van een lezing die ik in oktober 1995 hield voor een werkgroep historische letterkunde voor 2de-jaars studenten Neerlandistiek (Universiteit van Amsterdam) o.l.v. van drs. Saskia Raue.

2 Pook 1707, π 4v-*1r.

3 Schenkeveld-van der Dussen 1982, 10, n. 9, is van mening dat de zelfmoord van Varanes in Huydecopers Arzases ‘heroïsch uitgelegd kan worden’. Zelfmoord kan echter volgens mij, waar het booswichten betreft, niet als een ‘eervolle manier van sterven’ beschouwd worden. Varanes pleegt zelfmoord omdat zijn verdorven spel uit is: hij moet de troon ‘derven’ en wil de eer aan zichzelf houden (v. 1776-1778). Dat Varanes' zelfmoord als straf gezien moet worden, bevestigt de titelheld aan het slot: ‘Zyn lyden is rechtvaardig’ (v. 1785).

4 De Hollandsche spectator no. 174 (1733) 189. - Voor een kort overzicht van ‘de zedelijke waardering’ van zelfmoord bij de christenen (tot de 19de eeuw), zie Speijer 1969, 54-65; voor de Oudheid: Van Hooff 1990.

5 Volgens Speijer 1969, 65, wordt in alle 17de-eeuwse (vnl. theologische) verhandelingen over zelfmoord deze daad veroordeeld. Ook kende de wet allerlei straffen op zelfmoord, maar die werden al in de 18de eeuw lang niet altijd even streng toegepast (idem, 77-79).

6 Vgl. Scherer 1959, 419-420, waar hij beschrijft hoe in het Franse classicistische treurspel van de 17de eeuw, ‘de plus en plus, la morale chrétienne est oubliée sans un mot d'excuse, et les héros classiques se suicident triomphalement’, terwijl de contemporaine ‘romanciers’ zelfmoord veroordeelden ‘comme une lâcheté, et comme une violation de la morale chrétienne’.

7 Hoofman 1717, *2v.

[p. 180]

was de nobele held bedoeld als deugdvoorbeeld en diens zelfmoord zou dus strikt genomen, als alle andere nobele daden, navolgenswaardig zijn.

Cato de onkreukbare

Eén van de in Nederlandse ogen edelmoedige zelfmoordenaars was Marcus Porcius Cato ofwel Cato van Utica. Cato was een Romeins senator en overtuigd republikein uit de eerste eeuw voor Christus. Hij stond bekend om zijn onomkoopbaarheid en keerde zich tegen de politieke ambities van Julius Caesar. Toen zijn verzet vergeefs bleek, besloot hij te sterven, liever dan de Romeinse libera res publica ten onder te zien gaan (volgens sommigen, volgens anderen om niet in handen van de vijand te vallen).⁸ Plutarchus verhaalt dat Cato vlak vóór zijn dood Plato's Phaedo, over de onsterfelijkheid van de ziel, las. Daar komt een passage over zelfmoord in voor, waarin gezegd wordt, dat de mens de hem door de goden toegewezen post (het leven) niet mag verlaten, zomin als een soldaat zijn post mag verlaten.⁹ Cato zelf was echter een aanhanger van de Stoa, de filosofische leer die onder bepaalde omstandigheden zelfmoord toestaat.

Van Cato als toneelheld bestaan er, voorzover mij bekend, geen zeventiende-eeuwse Nederlandse voorbeelden. Wel trad hij bij gelegenheid in gedichten op als ‘symbool van de goede bestuurder’, waarbij de nadruk viel op zijn onkreukbaarheid.¹⁰ Niet zonder betekenis is echter dat, met name na de Vrede van Munster (1648), de context waarin hij als zodanig verschijnt, die van ‘de vrijheid’ is.¹¹ Wellicht was het die associatie met onze in de Tachtigjarige Oorlog bevochten vrijheid, die Cato de mogelijkheid bood uit te groeien tot de vrijheids- en vaderlandslievende held die velen in de achttiende eeuw in hem zagen. In Nederlands perspectief zijn dan vrijheid en vaderland onverbrekelijk met elkaar verbonden en is elke inspanning voor de vrijheid een uiting van liefde voor het vaderland.¹² Of zoals Cornelis van Hoogeveen het formuleerde, met Cato als lichtend voorbeeld:

Maer wie moet niet de deugd en vrijheidliefde prijzen

Van eenen Cato, die 't eenhoofdige Gezag,
(Wijl hem 's Lands heil en nut op 't sterkst aen't harte lag:)
En alle dwing'landij met kracht zocht af te weren?
Och, mogt elk Batavier dien pligt van Cato leren,
En, in het hevigst woên van buitenlandsch geweld,
Heldhaftig voor 't belang der Vrijheid gaen te veld!
Dit oogmerk heeft de Kunst vooräl in dees Tooneelen,
Dus leert ge, ô Landgenoot! uw pligten, onder't spelen.¹³

8 Zie Harvey 1980, 94; Moormann en Uitterhoeve 1989, 79-81.

9 Zie Plutarchus 1969, 401 (LXVIII); Plato 1975, 5-7 (61c8-63c7) en Gallops commentaar, 83-85. De betreffende passage behelst in feite geen ondubbelzinnige veroordeling van zelfmoord.

10 Zie Spies 1994, 151-152, 155.

11 Zie de citaten in Spies 1994, 155.

12 Vgl. ook Meijer Drees 1995; Klein 1995, 54, 70. Hier zij er op gewezen, dat de 18de-eeuwse interpretatie van Cato's zelfmoord niet per se overeenkomt met de antieke interpretatie (zie daarvoor Van Hooff 1990, 137-150).

13 Van Hoogeveen 1771, 6.

De Cato's van Addison en Deschamps

Over Cato verschenen in Nederland aan het begin van de achttiende eeuw twee treurspelen, beide vertalingen. Het eerste, uit 1715, was Cato, of de ondergang der Roomsche vryheid, een treurspel van Hermanus Angelkot de jonge,¹⁴ naar Cato (1713) van Joseph Addison. Vijf jaar later gaf Pieter Langendijk Julius Cezar, en Kato uit, naar Caton d'Utique (1715) van F.M.C. Deschamps. Vooral het eerste stuk genoot bij ons in de eerste helft van de achttiende eeuw een zekere populariteit: het werd na zijn verschijnen decennia lang vrijwel jaarlijks opgevoerd. Het is

14 Langendijk berijmde het tweede en vierde bedrijf van dit treurspel (zie Angelkot 1715, *3r).

[p. 181]

ook deze Cato die een voorname rol speelt in de discussie die zich ontspint over de vraag of een zelfmoordenaar als Cato wel de deugdheld is, die de treurspeldichters van hem maakten.

Beide stukken lezend is het nu, bijna drie eeuwen later, moeilijk voor te stellen dat deze Cato's gezien werden als modelvoorbeelden van vrijheids- en vaderlandsliefde. In Addisons Cato worden de titelheld deze deugden in alle toonaarden toegeschreven door zijn kinderen (Marcus, Portius en Marcia) en zijn aanhangers (Juba, Lucius), maar zijn feitelijk gedrag is nogal passief: veel woorden, weinig daden. Wanneer bijvoorbeeld Marcus tegenover de verrader Syphax en diens mannen komt te staan, gaat Cato hem niet zelf bijstaan, maar stuurt hij Portius om te zien of ‘zich uw broeder als een braaf Romein betoon’ (IV, 8). Marcus blijkt gesneuveld te zijn in het treffen met Syphax. Cato's rouwklacht bij Marcus' lijk is daarom (en ook in het licht van zijn latere zelfmoord) niet erg overtuigend (IV, 12):

Hoe heerlyk is de dood als hy door heldendeugd
Met roem verkreegen word! [...]
Hoe jammer is't dat wy maar éénmaal kunnen sterven
Ten dienst van 't Vaderland.

Aan het eind van het stuk adviseert hij anderen wat hij zelf weigert te doen: te vluchten. Nota bene op het moment dat hij stervende is, vraagt hij of allen een goed heenkomen hebben gevonden: ‘Of ben ik ook in staat om hen nog hulp te geeven?/ Laat my, zo lang ik leef, toch voor myn vrienden leeven’ (V, 10). Hij is dus zelf niet gaan kijken of alles in orde was en deze wens is eigenlijk betekenisloos, want hij heeft nauwelijks meer te leven en hij weet dat.

De indruk die Cato maakt is er een van defaïtisme en levensmoeheid. Waar de anderen Ceasar willen bevechten danwel vrede met hem sluiten (in de vergadering van ‘raaden’ in het tweede bedrijf), wil Cato tijd rekken,

[...] op dat men daardoor winn'
Eén dag, zo dierbaar, eer we ons laaten overheeren.
Wie moet één uur, één dag van Vryheid, niet waardeeren
Voor duizend Eeuwen van een lichte slaaverny.

Op de ontdekking van verraad in eigen gelederen stelt hij wel een voorbeeld door enkele verraders (niet eens de echte aanstokers) te laten executeren (III, 3), maar uiteindelijk bekent hij: ‘Het dagligt, Lucius, zal my eerlang verveelen,/ Ik ben de waereld moe: ze is snood in allen deelen’ (IV, 7).

Het vijfde bedrijf opent met Cato die Phaedo zit te lezen. Hij delibereert. Hij besluit zelfmoord te plegen. De twijfel slaat toe aan het slot van het stuk. Te laat. Zich afvragend of hij wel juist gehandeld heeft in de ogen der goden, sterft hij. Lucius spreekt in zijn slotclaus (V, 10) de hoopvolle verwachting uit dat ‘dit agtbaar Lyk’ de achterblijvenden ‘voor de gramschap dekken [zal]/ Van Caesar’. Hoe, is niet duidelijk. Waarschuwend heft hij de vingen ‘Dit zy 't oneenig en 't oproerig volk tot leer,/ In stad of staatsbewind, zo wel voor kleine, als grooten’, want zie eens, ‘in wat elend ons twedragt heeft gestooten’. Deze boodschap had (of kreeg) in het Engeland van toen een actuele lading: zij werd opgevat als een verwijzing

[p. 182]

naar de felle machtsstrijd die in die jaren regering en hof teisterde.

In Deschamps' Julius Cezar, en Kato laat Cato zich vooral van zijn republikeinse kant zien. Zo wijst hij een aanbod van Caesar om het burgemeesterschap van Rome met hem te delen, van de hand omdat die functie alleen ‘een gift van 't volk is en den Raad’ kan zijn, niet van Caesar (III, 3). Zijn afkeer van alleenheersers en koningen steekt hij niet onder stoelen of banken. Wanneer hij er achter komt dat de koningin der Parthen, Arsene, aan wier hof hij vertoeft, eigenlijk zijn dochter Porcia is, roept hij uit: ‘Ben ik de vader van een koninginne? ô smaad!/ Ik, die de koningen en dwingelanden haat’ (I, 4; op deze smaad komt hij in IV, 1 nog twee keer terug). Zijn republikeinse inborst wordt nog eens extra gekrenkt, wanneer Porcia hem vertelt dat ze met Caesar wil trouwen: ze beminnen elkaar. Hoe kan zijn dochter zo'n man liefhebben? ‘Moet ik nog weeten, dat haar zulk een vlam regeert?/ Dat ze in haar ziel het beeld van dien tiran zou drukken?’ (IV, 2).

Deschamps' Cato is een onverzettelijk man. Al zijn doen en laten wordt bepaald door zijn overtuiging dat ‘een braaf Romein, door't recht, de dwinglandy/ Der vorsten temmen moet’ (I, 4). Hij eist daarom van Porcia dat ze haar liefde voor Caesar opgeeft: ‘Toon ieder, dat gy zyt uit Katoos stam gedaald,/ Die op de liefde, en op den hoogmoed, zegepraalt’. Hij is onvermurwbaar, wanneer ze hem tot andere gedachten probeert te brengen: ‘Ach! vader! vader! [...]/ Kunt gy geen braaf Romein, en mensch met eenen, wezen?’ (IV, 2). Even onvermurwbaar toont hij zich onder Caesars pogingen hem tot vrede over te halen. Geen woord gelooft hij van diens beloften: ‘Tirannen kunnen ligt een ydele uitvlucht vinden:/ Maar altyd strydt hun woord met 't geen zy onderwinden’ (III, 3).

Cato's eind ziet er bij Deschamps heel anders uit dan bij Addison. Moegestreden in het gevecht tegen de verrader Farnaces, moeten Cato en zijn mannen het ook nog opnemen tegen Caesars leger. Wanneer Cato zich ‘onophoudelyk van 's vyands volk omringt’ ziet, weet hij dat een nederlaag onvermijdelijk is en doorsteekt hij zich (V, 5):

Laat ons de glorie nu beneemen aan dien snooden,
Dien dwingland, dat hy my beschermd heeft of doen dooden!
'k Heb alles tot den dienst der Vryheid aangewend.
Laat ons omzichtig zyn, tot aan ons levensend.

Stervend wordt hij door zijn lijfwacht bij Porcia gebracht, die met hem de dood wil kiezen. Hij spoort haar echter aan de fakkel over te nemen (V, 6):

Dat Rome, zo het u ziet aan een held verbinden,
In uwen bruidegom mag zyn verlosser vinden.
Dat ik in u herleef. Dat myn gerechten haat,
Die u beziele, den tiran te duchten staat.

Deze woorden hebben eigenlijk de functie van een voorspelling, want de historische Porcia trouwde met Brutus, die twee jaar later Caesar zou vermoorden.

Op de bres voor vrijheid en vaderland

In het gedicht waarmee hij zijn treurspel opdraagt aan de Amsterdamse burge-

[p. 183]

meester Nicolaas Witsen, beschrijft Angelkot Cato weliswaar niet uitdrukkelijk als positieve held, maar door te verwijzen naar Witsens bijdrage aan ‘Hollands Vryheid’ legt hij indirect een verband tussen onze vrijheid en Cato.¹⁵

Titelgravure bij Pieter Langendijk, Julius Cezar, en Kato (1720). De gravure bevat echter twee elementen die doen vermoeden dat zij wellicht bij Angelkots Cato (1715) hoort. Ten eerste de titel linksboven, ten tweede de stoel waar Cato in zit. In Angelkots treurspel wordt Cato namelijk (in V,10) stervende ‘in een armstoel op het Tooneel gebracht’. (Eigen ex.; foto: Iman Heystek.)

15 Angelkot 1715, *2r, spreekt Witsen aan als ‘Burgermeester [...],/ Die al’ zyn leeven ook zeer yv'rig in den Raad,/ Voor Hollands Vryheid streed, tot nut van Stad en Staat’. Hoewel hier, even indirect, ook de parallel met Cato als goed bestuurder in is te lezen, zijn de woorden ‘streed’ en ‘Vryheid’ veelbetekenend.

[p. 184]

Op zijn beurt lijkt Langendijk, in zijn opdracht bij Julius Cezar, en Kato, wat dubbelhartig. Enerzijds beschrijft hij Cato als een held die ‘Het vaderland aan zyne deugd verbond’ en ‘yv'rig voor de vryheid heeft gestreên;/ De vryheid, die nog leefde toen hy leefde’, aan de andere kant zegt hij ook dat Cato, door zelfmoord te plegen, ‘Rome liet ten prooij der dwinglandyë’. Maar, voorspelt Langendijk, gerechtigheid zal geschieden, Brutus zal Caesar vermoorden ‘Ter wraake van 't gestorte burgerbloed’, weliswaar pas twee jaar later en niet in het stuk zelf, maar toch...: ‘Des Hemels straf wordt somtyds traag bevonden/ Maar treedt in 't eind tirannen in 't gemoed’.¹⁶ Met deze rechtvaardiging ontslaat Langendijk zich van de eventuele plicht een oordeel uit te spreken over het feit dat Cato door zelfmoord te plegen Rome aan zijn lot overliet.

Govert van Mater, in zijn lofdicht op Langendijks vertaling,¹⁷ ziet Cato echter onomwonden als martelaar voor de vrijheid:

Komt vryheid minnaars ziet den braaven Kato sterven,
Die liever 't leven dan de vryheid wilde derven,
Die hy tot in zyn dood zo kloek heeft voorgestaan.

Hij meent dat Cato de dood verkoos boven een leven in slavernij (onderdanigheid). Deze interpretatie stelt hem in staat een vergelijking te trekken met onze eigen vrijheidsstrijd, de Tachtigjarige Oorlog:

ô Vaderlanders! denkt aan 't dierbaar heldenbloed

't Geen uitgestort is voor de vryheid, zo vol moed,
Door Katoos zonder tal.

De op zijn minst merkwaardige conclusie die uit deze regels is te trekken, namelijk dat in de Tachtigjarige Oorlog tallozen zelfmoord gepleegd zouden hebben ten behoeve van ons vaderland, ziet Van Mater gemakshalve over het hoofd. Voor hem is Cato een held, uit wiens ‘noodlot zelfs den Batavier kan leeren,/ Hoe hoog, hoe dierbaar hy de vryheid moet waardeeren’, die ‘naast den Godsdienst [...]/ De sterkste grondzuil is van 't lieve vaderland’.

Overigens stroken Langendijks en Van Maters visies op Cato niet erg met die van de oorspronkelijke auteur, Deschamps. Langendijk nam diens ‘Préface’ integraal en zonder commentaar in zijn voorrede op. Deschamps meende dat Cato, ‘[g]ebooren in een hoogmoedig Gemeenebest, [...] den haat tot de alleenheersching met de liefde tot de vryheid te gelyk ingezogen’ had. Vandaar zijn verzet tegen Caesar. Maar Deschamps meende ook dat ‘indien hy onder een opperhoofdige regeering gebooren waare’, Cato wellicht eenzelfde ‘achting voor de onderwerping’ gehad zou hebben. Zijn conclusie is nogal onverwacht: ‘het voorbeeld van Kato, die zich opoffert voor de onafhanklykheid, behoort ons aan te moedigen om 't leven tot dienst en bescherming van onze Koningen te besteeden’.¹⁸ En dat terwijl Cato in het stuk zelf zich buitengewoon anti-monarchistisch uitlaat!

De parallellen die Angelkot, Langendijk en Van Mater trekken, maken van Cato een symbool van vrijheid en daarmee van onze eigen vrijheidsstrijd. Het is die associatie, die het hart van het Nederlands publiek sneller moet doen kloppen en doen beseffen wat het heeft: een eigen vrije republiek. Of zoals een andere treurspeldichter, Roeland van Leuve, het zei: ‘elk weet ook hoe veel een Vrye-Volks

16 Langendijk 1720, *3v. Vgl. voor de voorspelling ook de boven geciteerde slotwoorden van Cato.

17 Van Mater, in: Langendijk 1720, 52.

18 Langendijk 1720, *5r.

[p. 185]

Regering, van een Vorstelyke of een Opperhoofdelyke Magt verschild, en hoe waardig een algemeene Vryheit de Burgeren te waardeeren hebben’.¹⁹

Zo vormen aanvankelijk vrijheid en vaderland de sleutelwoorden in het oordeel over Cato. In Cato's Rome was zijn daad een eervolle daad, die wij dus ook als zodanig konden of moesten opvatten. Dat zijn daad in strijd was met het christelijk geloof was vooralsnog ondergeschikt aan het denkbeeld dat het nobel was te sterven voor vrijheid en vaderland.²⁰

19 Van Leuve 1725, π 3r (in de voorrede bij zijn treurspel over L. Junius Brutus, de Brutus die zijn eigen zoons wegens landverraad ter dood liet brengen. Ook hij is een held van de (republikeinse) vrijheid, zoals de ondertitel aangeeft: Vaderlyke gestrengheit, of vryheid waardiger als bloed. Zie Harvey 1980, 82; Moormann en Uitterhoeve 1989, 59-62).

20 Zie Meijer Drees 1995, 247.

Het zaad van de twijfel

In De Hollandsche spectator van Justus van Effen verschijnt in 1733 een brief ‘over de Theatrale Zelfsmoord’. De auteur, die zich John Philodemus noemt, heeft het niet over de vraag of zelfmoord op het toneel vertoond mag worden, maar over de vraag of de toneelzelfmoord op zich te billijken is. Zelfmoord, zegt hij, mag bij de heidenen als een loffelijke daad gegolden hebben, ‘maar de Christelyke Godsdienst verbied ons, geweldige handen aan ons zelven te leggen’. Wij christenen moeten ons onderwerpen aan de ‘alwyze Voorzienigheid’: het uur van onze dood is alleen God bekend en wij mogen daar niet aan tornen.²¹

Philodemus bestrijdt vervolgens de stoïsche opvatting, dat men zelfmoord mag plegen ten behoeve van het vaderland, danwel om niet in handen van de vijand te vallen en dat zo'n zelfmoord eervol zou zijn: ‘De edelmoedigheid [...] by de Heidenen zo hoog geroemt is in dit stuk lafhertigheid en wanhoop. Wat kan lafhertiger weezen, dan, in plaats van te stryden tot de laatste droppel bloeds, zig zelven uit vrees voor erger, van 't leven te berooven en alzoo de vlugt te neemen’. Dus ‘wat kan ‘er ongerymder zyn, dan de zelfsmoord, opentlyk op het Tooneel, als een blyk van edelmoedigheid te vertoonen?’²² Hoogstens, zegt hij, kun je eventueel doen wat Addison had gedaan en Cato verbeelden ‘als twyffelende, na dat hy zig gestooken had, of hy wel gedaan had, of hy niet te haastig geweest was, en alzoo tegen de Goden gezondigt had. Op dusdanige wyze kan men de Zelfsmoord ook zonder aanstoot voorstellen, dewyl zulks aan de Toehoorders gelegentheid genoeg geeft, om dat stuk kortelyk te bedenken, en de strydigheid tegen de Christelyke Zedeleere in dezelve te bespeuren’.²³ Deze concessie lijkt meer, om zo te zeggen, een doekje voor het bloeden, want het kwaad is geschied: Cato's beeld is bezoedeld, zijn daad is die van een lafaard en een heiden en zijn twijfel dient slechts om het christelijke publiek daarop attent te maken.

In zijn antwoord aan Philodemus betoogt Van Effen dat de zelfmoord van een booswicht onmogelijk als navolgenswaardig opgevat kan worden, omdat die booswicht in feite ‘de wraak des Hemels uitvoert’. Een edelmoedige zelfmoord door een christen zou het publiek inderdaad op verkeerde gedachten kunnen brengen, maar bij zo'n zelfmoord door een heiden weet de (christelijke) toeschouwer maar al te goed dat het om een dwaling gaat. Van Effen ziet daarom geen reden zelfmoorden van booswichten en heidenen van het toneel te bannen.²⁴

Het besef dat Cato's daad niet zonder meer als moreel goed opgevat kan worden en verdediging behoeft, vinden we in 1738 in het blad De algemeene [...] schatkamer, in een vertoog ‘Over de dood van Cato; en het boek dat hy las voor hy zig zelfs om 't leeven bragt’.²⁵ Het oordeel van de anonieme vertoogschrijver over Cato zelf is ondubbelzinnig. Hij beschrijft hem nadrukkelijk als een man die stierf

21 John Philodemus, [brief aan] De Hollandsche spectator no. 174 (1733) 185-191. Hier geciteerd: 189.

22 Idem, 190.

23 Idem, 191.

24 De Hollandsche spectator no. 174 (1733) 192.

25 De algemeene [...] schatkamer, Twaalfde vertoog (1738), 731-743.

[p. 186]

‘als een offerhande voor de vryheid van Rome’ en een ‘Patriot’²⁶ en Addisons treurspel als een stuk dat in staat was ‘traanen, uit de oogen van de beminnelyke kunne te trekken, dewyl zy een oud Man, voor de vryheid van zyn Vaderland zien sterven’²⁷.

Cato, aldus deze schrijver, was een stoïcijn met een grote belangstelling voor Plato, wat niet betekende dat hij het ook eens was met diens filosofie. Als stoïcijn kón hij bijvoorbeeld niet instemmen met Plato's verbod op zelfmoord. Cato's lectuur van Phaedo had dus niets te maken met zijn twijfel. Die twijfel had Addison erin gebracht als waarschuwing, ‘als een bewaar-middel en teegen-gift, teegens het navolgen van deeze daad; op dat het niet zou schynen dat hy de zelf moord aanmoedigde’.²⁸

Het ‘byzonder gevoelen’ van de vertoogschrijver is dat, ‘niet teegenstaande alle de cierelyke lofreedenen, die de Poëeten en Reedenaars, over de dood van Cato, gemaakt hebben’, Cato zelfmoord pleegde uit ‘perzoneele haat, en afkeer teegen Caesar’. Zijn erkenning dat Cato gedreven werd door persoonlijke motieven plus ‘een zekere eergierigheid’, weerhoudt de schrijver er niet van nogal pardoes te stellen dat Cato handelde uit ‘liefde tot zyn Vaderland’.²⁹ Eigenlijk was het een politieke zet: uit een dode Cato zou Caesar minder politieke munt kunnen slaan dan uit een levende Cato in gevangenschap. Ten slotte rechtvaardigt de Schatkamer-schrijver de zelfmoord door, net als Langendijk, te verwijzen naar de toekomst, de gerechtigheid ‘after the fact’. Cato's dood, zegt hij, greep het volk, dat hem vereerde, zo aan dat diens zelfmoord niet alleen een vlek op Caesars overwinningsblazoen was,³⁰ maar ook de kiem was van het latere verzet tegen Caesar, dat uitmondde in zijn vermoording door Brutus.

Terwijl de motieven voor de edelmoedige zelfmoord worden herleid tot lafheid, eerzucht en persoonlijke gevoelens, lijkt men echter nog niet bereid Cato als deugdheld op te geven. Zijn zelfmoord blijft edelmoedig, zij het onder bepaalde voorwaarden: men moet beseffen dat hij een heiden was en men moet zijn twijfel ter harte nemen. Toch was het onvermijdelijk dat de aanval op die argumenten waarmee het bestaan van edelmoedige zelfmoord bepleit werd, gevolgen voor Cato zou hebben. Afwijzing van die argumenten betekende dat men op zoek moest naar andere. De Schatkamer-schrijver had al een poging gedaan door Cato's zelfmoord als een politieke daad af te schilderen.

26 Idem, resp. 731 en 733 (hetzelfde 737 en 743).

27 Idem, 732.

28 Idem, 740. Die waarschuwing geldt vooral Engeland, ‘wiens inwoonders [...] zig hier meer aan schuldig maaken, als eenige natie van de geheele bekende Waereld’.

29 Idem, resp. 741 en 742.

30 Deze interpretatie ontleende de schrijver aan Pope's ‘Prologue’ bij Addisons Cato: ‘Ev'n when proud Caesar, midst triumphal Cars,/ [...]/ Show'd Rome her Cato's figure drawn in state,/ [...]/ The Pomp was darken'd, and the day o'ercast./ The Triumph ceas'd - tears gush'd from ev'ry eye;/ The World's great Victor past unheeded by;/ Her last good Man dejected Rome ador'd/ And honour'd Caesar's less than Cato's Sword’ (geciteerd naar Addison 1730, 18-19).

Vlucht uit het strijdperk

Twintig jaar na het vertoog in de Algemeene schatkamer, in 1759, komt Cato's zelfmoord weer ter sprake, ditmaal in De philanthrope. Daarin bespreekt een zekere T.S.³¹ het vaderlandslievende gehalte van enkele Romeinse treurspelhelden, onder wie Cato: ‘De Treurspeldichters [...] hebben, om de liefde tot het Vaderland in ons gemoed in te drukken, voorwerpen verkoozen, die mogelyk meerder zucht tot ydele glorie, dan liefde tot het Vaderland gehad hebben. Cato wordt denkelyk met geen ander inzicht ten toneele gevoerd, dan om zyne voetstappen, zo de nood eens aan den man kwam, te betreeden’.³² Daar kan T.S. zich niet in vinden, zoals al uit zijn ironische toon blijkt. Cato deed wat hij deed omdat hij wist dat hij zou verliezen en wanhopig was, ‘laatende het Vaderland het Vaderland, en de vryheid ten prooi van Caesar’.³³ Maar anders dan Langendijk en de anonieme Schatkamer-schrijver ziet T.S. geen rechtvaardiging achteraf van Cato's daad.

31 T.S., [brief aan] De philanthrope no. 128 (1759) 81-86.

32 Idem, 82.

33 Idem, 82.

[p. 187]

Het gaat niet aan, aldus T.S., Cato voor te stellen ‘naar het onberedeneerd denkbeeld, dat wy van Romeinsche helden ons voorstellen, als lieden, die van een andere gemoedsgesteldheid waren dan wy zyn’, want dat waren ze niet. Net als u en ik zou een Romein er de voorkeur aan gegeven hebben ‘lange jaaren met zyne goede vrienden te leeven, dan met of voor hun te sterven’.³⁴ Cato was een mens met zwakheden en zijn daad was ‘eerder het gevolg van hardnekkige koppigheid dan van zuivre liefde voor de vryheid’, want in dat laatste geval had Cato moeten strijden tot het bittere einde. De conclusie van T.S. is onverbiddelijk: ‘de vryheid kan door de zelfmoord van haaren voorstander niet herleeven’ en ‘uit het gedrag van Cato is niet meerder te leeren, dan uit dat van een Koopman, die zo lang, als het hem mooglyk is geweest, de boel in orde gehouden heeft, schoon hy zag dat hy dagelyks achter uit teerde, doch eindelyk uit desperatie zich verhangt, om na zyn dood de schulden door den desolaaten boedelkamer te doen vereffenen’.³⁵

Uiteraard lokte een zo scherpe aanval een reactie uit. Een paar nummers later publiceert De philanthrope een brief van een dame, die zich achter de letters K.G. verschuilt. Zij haalt het aloude argument uit de kast, dat men stukken die in oude tijden spelen, niet moet beoordelen ‘volgens de tegenwoordige gemoedsgesteldheyd der menschen’. Dus moet je niet ‘de denkbeelden van een Heiden, met die eens Christens mengen; en [...] uyt dat gehotte mengelmoes beweeren, dat die Heiden eerder uyt wanhoop, als voor 't Vaderland gesneuveld is’.³⁶ Het was deze redenatie die Angelkot c.s. in staat gesteld had Cato als held te zien: had hij niet als Romein gehandeld naar Romeinse zeden?

Alles goed en wel, laat De philanthrope weer een paar nummers later T.S. zeggen, maar: ‘Het geen in het eene land goed is, en met de Godsdienst overeen komt, is dikwyls in het andere kwaat, en daar tegen strydig. Wat voordeel zoude het ons zyn, als wy met de heerlykste bewysredenen op ons Tooneel vertoonen zagen het nut, dat men in Turkyen uit het trouwen van meer dan eene vrouw gelooft voort te komen?’³⁷

Mevrouw K.G. en meneer T.S. komen er niet uit. Hun opvattingen, de traditionele van de een en de moderne van de ander, zijn onverenigbaar. Maar hoewel Cato deerlijk gehavend uit deze briefwisseling is gekomen, is hij zijn heldenstatus nog niet helemaal kwijt. In de jaren zestig is bijvoorbeeld een auteur van het blad De denker er nog van overtuigd dat de dood van (Addisons) Cato ‘een voorwerp van verwondering en eerbied’ is, een voorbeeld van ‘liefde voor de Deugd, voor de Vryheid, voor de Wetten en Rechten van een vry Volk’.³⁸

34 Idem, resp. 81 en 85.

35 Idem, resp. 82 en 85.

36 K.G., [brief aan] De philanthrope no. 131 (1759) 108-112; hier geciteerd: 109.

37 T.S., [brief aan] De philanthrope no. 135 (1759) 137-144; hier geciteerd: 139.

38 De denker no. 228 (1767) 150.

Finale

De jaren zeventig breken aan. De tijden veranderen. Cato's einde is nabij. Al die Romeinse helden en andere on-Nederlandse toneelpersonages als koningen, prinsessen en veldheren met hun on-Nederlandse, vaak heidense zeden en gewoonten lijken hun beste tijd gehad te hebben. De voorbeeldfunctie van dergelijk toneel komt onder druk te staan: ‘Heidenen, 't is waar, moeten als Heidenen spreeken en doen: maar moet men juist zyne voorbeelden uit de Heidenen neemen?’³⁹ Het antwoord op deze vraag luidt natuurlijk dat men zijn voorbeelden beter kan ontlenen aan christenen, dat wil zeggen aan de eigen cultuur, de eigen zeden en gewoonten.

Aandacht voor de eigen cultuur betekende ook aandacht voor een ander soort

39 De opmerker no. 242 (1777) 271 (sprekend over Cato's zelfmoord). Vgl. ook de boven geciteerde opmerking van T.S. over Turkse veelwijverij.

[p. 188]

personages, voor gewone mensen. De kloof die in dit opzicht begint te gapen tussen het traditionele treurspel en de moderne wensen wordt treffend beschreven in de Nederduitsche [...] bibliotheek. ‘Men moest’, schrijft daar een zekere N. over het toneel van de voorgaande decennia, ‘dan nimmer de rampen van onze Medeburgeren vertoonen, die in ons te meerder medelijden verwekken, naar maate ze ons in zeden en houding gelijker zijn! wij Burgers van een' vrijen Staat moesten niets ten Tooneele zien verschijnen dan heerschzuchtige Monarchen, onttroonde Koningen, verdrukte Vorsten, enz. die wij te vergeefs in ons Vaderland zouden zoeken? en een ongelukkig Koopman, en zoo veele andere en treffende Voorwerpen, die wij in den Schouwburg kunnen leeren onderschraagen, en, uit den Schouwburg komende, dikmaals ontmoeten, en wezenlijk van dienst kunnen zijn, moesten wij daarvan verbannen? waarlijk, dit is wat onnatuurlijk!’⁴⁰ Dat betekent niet, dat niet-Nederlandse onderwerpen uit den boze zijn, maar vooral dat een ander soort personages gewenst is.

Aandacht voor de eigen cultuur betekende ook aandacht voor de eigen geschiedenis. En voor eigen helden. Geen buitenlanders meer die onze geschiedenis moesten symboliseren, maar mannen en vrouwen die daar daadwerkelijk een rol in gespeeld hadden. Joost van den Vondels Gysbreght van Aemstel (1637), Reinier Bontius' Beleg en ontzet der stad Leiden (1645), en het treurspel van Claas Bruin over De dood van Willem den Eersten, prins van Oranje (1721), kregen in de jaren zeventig gezelschap van een snel groeiend aantal vaderlandse toneelstukken van Jan Fokke, Willem Haverkorn, Onno Zwier van Haren, Johanna Cornelia de Lannoy, Lucretia Wilhelmina van Merken, Jan Nomsz en Simon Rivier.

Deze verschuiving van de aandacht had mede consequenties voor de ideeën over de edelmoedige zelfmoord van heidenen en dus voor Cato's status als held. In 1772 verschijnt in het blad De rhapsodist een vertoog onder de titel ‘De zelfmoord is eene uitwerksel van loutere krankzinnigheid’. De idee van de lofwaardige zelfmoord wordt daarin als een heidens verzinsel pertinent van de hand gewezen: ‘Daar is geen verheven, geen philosophische Zelf-moord, omdat ‘er geen verheven, geen philosophische wanhoop is; een Philosooph kan wanhoopig worden, maar hy houdt dan op Philosooph te zyn; hy kan zig ombrengen, maar hy moet eerst krankzinnig worden. Beuzelachtige onderscheiding der Ouden tusschen lafhartige en roemryke Zelf-moord! De grootste Helden hebben eene even sterke, misschien sterkere, begeerte om te leeven, als de gemeene geesten’. Zelfmoord is eenvoudigweg tegen de goddelijke voorzienigheid en de heidenen hebben ons in dit opzicht niets te zeggen: ‘Dat dan de groote naamen, de eerwaardige baarden ons niet langer begoochelen!’⁴¹

Vooral die begeerte (drang) om te leven, zou op een groot en wijs man als Cato van toepassing moeten zijn, reden te meer om zijn daad ten scherpste af te keuren. Volgens de Rhapsodist-schrijver handelde Cato als iemand die van zijn zinnen beroofd was. Er is dus geen enkele denkbare reden om hem als held te beschouwen, integendeel: ‘De standvastigheid van Cato was uitgeput, de trotsheid beheerschte hem, de gemelykheid overweldigde zyn ziel, hy sloeg zyn dienaar de tanden uit den mond, hy verliet zyn Vaderland in den dringendsten nood, hy beroofde zig van alle gelegenheden om goed te doen, en hy stierf omdat hy dol was’.⁴²

Zo viel de vrijheids- en vaderlandslievende held, de ‘goede’ zelfmoordenaar, van zijn voetstuk en belandde hij, na eerst tot lafaard en egoïst verklaard te zijn, in het

40 Nederduitsche [...] bibliotheek (1781) 42.

41 De rhapsodist (1772) 8-25. Hier geciteerd: resp. 21 en 20. Deze ontwikkelingen in het letterkundig discours lijken haaks te staan op die in het politieke debat van de jaren tachtig; zie Klein 1995, 71: ‘De liquidatie van Caesar door Marcus Iunius Brutus werd beschreven als een patriotse daad en de latere zelfmoord van Brutus was, hoewel volgens de christelijke ethiek onjuist, volstrekt overeenkomstig de Romeinse normen liever als vrij man te sterven dan als slaaf te leven. Brutus gold, samen met Cato Uticensis, als de meest radicale Romeinse patriot’.

42 Idem, 22 (de episode met de dienaar staat beschreven in Plutarchus 1969, 401 (LXVIII)).

[p. 189]

dolhuis. Maar ook daar werd hij niet met rust gelaten. Hoe kon, vraagt iemand in 1777 zich in het blad De opmerker af, Addison die ‘deugdzaamen Cato, zyne eigene heerlyke lessen met eenen zelfmoord doen bevlekken’?⁴³ Hatelijker is een andere anonymus die, eveneens in 1777, in het tijdschrift Nederlandsche bibliotheek schrijft ‘dat WERTHER, in navolging van den eertijds [!] zoo hemelhoog gepreezenen held en wijsgeer CATO, zich zelven om hals brengt’.⁴⁴ Goethes Werther pleegde, zoals bekend, zelfmoord om een onbeantwoorde liefde. Dat was niet alleen in de ogen van achttiende-eeuwse Nederlanders een teken van slapheid,⁴⁵ dat zou het ook in de ogen van Cato geweest zijn.

43 De opmerker no. 242 (1777) 271.

44 Geciteerd naar Kloek 1985, 17.

45 Vgl. Van der Zande 1717, *2v, die zijn titelheld Demetrius presenteert als een ‘Kóning [...], die het gemeene best meerder ter hart neemt, en hooger waardeert, als zyne tédere liefde’ (vgl. ook de titel van het stuk). Zo horen machthebbers en helden te handelen, vindt men in de 18de eeuw; zie bijv. over de titelheld van Jan de Marre's Marcus Curtius (1734), een andere vaderlandslievende zelfmoordenaar, De philanthrope no. 121 (1759) 27-28: ‘Eindelyk is het [...] een vlekje in het Karacter van Curtius, dat hy aan Virginia bekent, dat hy deeze manier van sterven verkoren hadt, om dat hy hare wedermin niet hadt konnen verwerven. [...] Lydt de grootheidt van de daedt van Curtius hier niet een luttel door?’.

Literatuur

J. Addison, Cato. A tragedy. Londen 1730.

De algemeene godgeleerde, zeeden kundige, staatkundige, historische, en oordeelkundige schatkamer. Onder de zinspreuk, E pluribus unum. Eerste deel, zesde stuk. Amsterdam 1738.

H. Angelkot, Cato, of de ondergang der Roomsche vryheid. Treurspel. Gevolgd naar 't Engels van Mr. Addison. Amsterdam 1715.

De denker. Vyfde deel. Amsterdam 1768.

P. Harvey, The Oxford companion to classical literature. Oxford 1980.

A.J.L. van Hooff, Zelfdoding in de antieke wereld. Nijmegen 1990.

C. Hoofman, Adelheide. Bosch-tonneel-spel. Amsterdam 1717.

[C. van Hoogeveen], Lof der Tooneeldichtkunde, verval in 't Nederduitsch tooneel, deszelfs oorzaeken, en middelen ter herstelling. Uitgesproken bij gelegenheid des vijfden verjaerdags van het kunstgenootschap [...] Kunst wordt door arbeid verkreegen. Leiden 1771.

De Hollandsche spectator. Zesde deel. Amsterdam [1733].

S.R.E. Klein, Patriots republikanisme. Politieke cultuur in Nederland (1766-1787). Amsterdam 1995.

J.J. Kloek, Over Werther geschreven.... Nederlandse reacties op Goethes Werther 1775-1800. Deel 2. Utrecht 1985.

P. Langendijk, Julius Cezar, en Kato [naar het Frans van F.M.C. Deschamps]. Amsterdam 1720.

R. van Leuve, L. Junius Brutus. Vaderlyke gestrengheit, of vryheid waardiger als bloed. Treurspel. In: idem, Digtwerken. Amsterdam 1725.

M. Meijer Drees, ‘Patriottisme in de Nederlandse literatuur (ca. 1650-ca. 1750)’. In: De nieuwe taalgids 88 (1995) 247-260.

E.M. Moormann en W. Uitterhoeve, Van Alexander tot Zenobia. Thema's uit de klassieke geschiedenis in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater. Nijmegen 1989.

Nederduitsche dicht- en tooneelkundige bibliotheek. Behelzende vrijë en onpartijdige beöordeelingen van poëtische werken. Amsterdam 1781.

De opmerker. Vijfde deel. Z.p. 1776-1777.

De philanthrope of menschenvriend. Derde deel. Amsterdam 1759.

Plato, Phaedo. Tr. with notes by D. Gallop. Oxford 1975.

Plutarchus, ‘Cato the Younger’, LXVIII. In: Plutarch's Lives, vol. 8. Tr. B. Perrin. Londen / Cambridge, Mass. 1969.

J. Pook, De dood van Eigenbaat: of de herstelde wil, in het eiland van Vryekeur. Zinnespel. Amsterdam [c. 1707].

[p. 190]

De rhapsodist. Tweede deel. Amsterdam 1772.

M.A. Schenkeveld-van der Dussen, ‘Inleiding’. In: B. Huydecoper, Arzases of 't edelmoedig verraad. 's-Gravenhage 1982.

J. Scherer, La dramaturgie classique en France. Parijs 1959.

N. Speijer, Het zelfmoordvraagstuk. Een samenvattend overzicht van de verschillende aspecten van zelfmoord. Arnhem 1969.

M. Spies, ‘Verbeeldingen van vrijheid: David en Mozes, Burgerhart en Bato, Brutus en Cato’. In: De zeventiende eeuw 10 (1994) 141-158.

H. van der Zande, Demetrius, of stryd tusschen liefde en het staatsbelang. Treurspel. Amsterdam 1717.