Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1

[p. 111]

Kortaf

M. Mostert, R.E. Künzel & A. Demyttenaere (red.), Middeleeuwse cultuur. Verscheidenheid, spanning en verandering. Hilversum (Verloren), 1994. Amsterdamse Historische Reeks, Grote Serie 18. (ISBN 90-6550-260-2; f 39,-)

‘Elk ogenblik in de geschiedenis van een samenleving is een doorsnede van een bundel veranderingen die zich volgens ongelijkmatige tempo's in verschillende en vaak strijdige richtingen ontwikkelen’, schrijft A. Demyttenaere in zijn bijdrage aan Middeleeuwse cultuur. Verscheidenheid, spanning en verandering (p. 106). Daarmee geeft hij kernachtig weer waar het in alle artikelen uit deze bundel om draait. In ieder opstel wordt een individu vooropgeplaatst en worden diens - het zijn allen mannen - activiteiten gesitueerd in de historische dynamiek van zijn tijd.

Als Lambert, bisschop van Maastricht, omstreeks het jaar 705 tijdens een wraakactie door gewapende krijgers in Luik wordt verrast, grijpt hij in eerste instantie zijn zwaard om zich te verdedigen, maar hij bedenkt zich en verkiest de martelaarsdood; hij komt om het leven door een werpspies van een belager. Edvard van Hartingsveldt laat in ‘De bisschop en het zwaard. De geschiedenis van Lambertus van Maastricht’ zien dat dit gegeven uit het oudste (hagiografische) geschrift over de patroonheilige van Luik, een conflict verraadt tussen twee werelden: een bisschop in het Frankische rijk was tevens krijger.

In ‘Liudprand van Cremona. Onwil en onvermogen’ velt P.C. van der Eerden een ongunstig oordeel over de geschriften van deze bereisde diplomaat die in de tiende eeuw aan het Italiaanse, Duitse en Byzantijnse hof verkeerde en daarom als belangrijke getuige van zijn tijd wordt beschouwd. Van der Eerden vindt de stereotype weergave van Liudprands bonte indrukken ontluisterend en beticht de auteur opmerkelijk genoeg niet enkel van onvermogen, maar ook van onwil om de feiten recht te doen.

Burggraaf Ludoycus, ridder Sicko en aartsbisschop Albero, drie vooraanstaande inwoners van het elfde/twaalfde-eeuwse Trier, vormen de centrale individuen in het artikel van Rudi Künzel. Hij maakt duidelijk dat in de eigentijdse historiografische bronnen mondelinge vertelstof over deze figuren is doorgedrongen die een wereldlijk-aristocratisch stempel draagt. Dat de vanouds exclusief klerikale beeldvorming hier plaats maakt voor een gemengd perspectief, weerspiegelt een verschuiving binnen de machtsverhoudingen in de Moezelstad.

Galbert van Brugge was als grafelijk secretaris diep onder de indruk van de brute moord op zijn heer Karel de Goede in 1127: in gebed verzonken werd de graaf van Vlaanderen in zijn eigen burchtkerk door samenzweerders met zwaarden van achteren doorstoken. In een uitvoerig artikel belicht A. Demyttenaere het verslag dat de grafelijke beambte besloot bij te houden van de ‘roerige gebeurtenissen’ die in de jaren 1127 en 1128 op de moord volgden. Wat het geschrift boeiend en

[p. 112]

eigenaardig maakt is dat de oorspronkelijke opzet ervan door de actualiteit zelf achterhaald werd en zodoende getuigenis aflegt van de worsteling van Galbert om het aan de wisselende politieke omstandigheden aan te passen: dat hij daarin niet geslaagd is, maakt begrijpelijk dat de bron obscuur bleef, maar biedt hedendaagse historici een buitenkansje zich een beeld te vormen van de ‘Mentaliteit in de twaalfde eeuw en de benauwenis van Galbert van Brugge’. Demyttenaere ontrafelt op voorbeeldige wijze de kluwen van historische veranderingen waar Galbert in verstrikt raakte.

De naam van Peter Abelard (1079-1142) als geleerde doet misschien wel onder voor zijn faam als geliefde van Heloïse. Uitgaande van diens autobiografische Historia calamitatum mearum schetst Marco Mostert het rampspoedige leven van deze intellectueel om van daaruit de historische achtergronden te verkennen die de opkomst van de primair op wetenschapsbeoefening gerichte beroepsgroep van intellectuelen kan verklaren. Vervolgens werkt hij een parallel uit tussen de levenswijze van intellectuelen, die zich leergierig rondom een leraar scharen, en de bendes van adellijke jonge krijgers die indertijd belust op avontuur rondtrokken. Mostert stelt dat deze jongemannen uit dezelfde aristocratische families afkomstig waren, wat ook nog eens zou blijken uit het strijdbare karakter van de disputatio, het academische twistgesprek, waarin Abelard de onbetwiste kampioen was.

Frank Thuyns, pastoor van Helmond in de jaren 1432-1469, illustreert de spanning waar het om gaat in ‘Tussen twee werelden. Gedrag en loyaliteiten van parochiegeestelijken in Noord-Brabant, 1400-1570’. Hierin betoogt Arnoud-Jan Bijsterveld dat het feit dat deze parochiegeestelijke openlijk deelnam aan de dodewake voor zijn gestorven levensgezellin Elizabeth, aanstoot gaf en van hogerhand werd beboet. Een verhouding als deze werd doorgaans oogluikend toegestaan, zolang de openbare orde niet werd verstoord. De door kerkelijke rechtsdienaren uitgevaardigde boetes voor concubinaat waren niet zozeer bedoeld om het gedrag te corrigeren, maar hadden het karakter van een ‘verkapte belasting’. Uit de analyse van een reeks van opgetekende overtredingen, van dronkenschap tot plichtsverzuim, wordt duidelijk dat Brabantse pastoors heen en weer werden geslingerd tussen de klerikale idealen en de lekenpraktijk.

De kracht van deze bundel ligt in de vertaling van tamelijk abstracte historische noties en methoden (verschriftelijking, aristocratisering, mentaliteitsgeschiedenis, prosopografie enzovoort) naar individuele gevallen. Künzel noemt deze benadering in zijn nuttige inleiding over ‘Enige benaderingen van de middeleeuwse cultuur van West-Europa’ de ‘exemplarische methode’. Die inleiding ademt dezelfde bedachtzame geest die de gehele bundel voor een mediëvist-neerlandicus de moeite waard maakt, al ligt het hoofdaccent op een periode (tiende tot en met twaalfde eeuw) en een type bronnen (vooral Latijnse narratieve bronnen) waarmee deze niet dagelijks te maken heeft.

Erwin Mantingh

[p. 113]

Rhetoric- Rhétoriqueurs- Rederijkers. Edited by Jelle Koopmans, Mark A. Meadow, Kees Meerhoff and Marijke Spies. Amsterdam/Oxford/New York/Tokyo, 1995. Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Verhandelingen, Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks, deel 162. f 85,-.

Door de eeuwen heen is rederijkersliteratuur niet het bestuderen waard geacht. Als men er al over kwam te spreken, was dat om een veelal ongunstig oordeel over de literaire kwaliteit ervan te vellen. Hooguit werd vergoelijkend gewezen op het historisch belang of het ‘levende ritme’ en de ‘gemoedsbewogenheid’ van de poëzie. Tegen het eind van de jaren zestig begon deze (ver-)oordelende houding plaats te maken voor een meer formele benadering waarbij de poetica van de rederijkers centraal kwam te staan. Inmiddels is dit poetica-onderzoek in een internationale en interdisciplinaire context komen te staan.

In de onlangs verschenen bundel Rhetoric- Rhétoriqueurs- Rederijkers wordt een aantal facetten van deze nieuwe benadering van rederijkersliteratuur gepresenteerd. De bundel is verschenen naar aanleiding van een in 1993 door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen georganiseerd colloquium over het verband tussen humanistische rhetorica, Franse rhétoriqueurs, Nederlandse rederijkers en de beeldende kunst in de vijftiende en zestiende eeuw. In het voorwoord wordt benadrukt dat het onderzoek nog in de kinderschoenen staat. Het colloquium werd dan ook niet georganiseerd om antwoorden te produceren, maar veeleer om tot een adequate formulering van onderzoeksvragen te komen. Het resultaat is een zeer inspirerende bundel. In de vijftien gepubliceerde lezingen worden veel onderzoeksperspectieven geschetst.

Voor de Nederlandse situatie spitsen de vragen zich toe op de afbakening van het verschijnsel ‘rederijkerij’: waaraan ontlenen de rederijkers hun opvattingen over de functie en praktijk van de dichtkunst, hoe ontwikkelt deze poetica zich in de loop van de zestiende eeuw en hoe komen de literatuuropvattingen van de rederijkers tot uiting in hun werken? Een voorbeeld hiervan is het artikel van M. Spies, ‘Between Ornament and Argumentation: developments in 16th-century Dutch Poetics’. Zij beschrijft hoe de literatuuropvattingen van de rederijkers aanvankelijk geënt zijn op de ‘artes poeticae’ en vooral ook op de middeleeuwse ‘artes praedicandi’. Pas na 1550 is er sprake van invloed van Franse rhétoriqueurs. Na 1580 ontstaat dankzij Coornhert en Spiegel een richting waarin de klassieke, argumentatieve rhetorica centraal staat. In ‘De Const van Rhetoriken, Drama and Delivery’ brengt D. Coigneau verschillen en overeenkomsten tussen Franse rhétoriqueurs en Nederlandse rederijkers in kaart. Eerst kijkt hij naar de organisatie van wedstrijden door Franse puys en door Nederlandse rederijkerskamers. Vervolgens vergelijkt hij verschillende Franse poeticale verhandelingen met de Const van rhetoriken van Matthijs de Castelein. W. Waterschoot gaat in op de vernieuwende invloed van Franse opvattingen in ‘Marot or Ronsard? New French Poetics among Dutch Rhetoricians in the Second Half of the 16th Century’. Terwijl Lucas D'Heere zich concentreerde op de poëzie van Clemens Marot, nam Jan van Hout de sonnetten van Ronsard als nieuwe maatstaf. De nieuwe Franse dichtvorm werd door de meeste rederijkers echter nogal ingewikkeld gevonden, en in de meeste rederijkerskamers bleef de traditie de overhand houden tot in zeventiende eeuw. In ‘The Despisers of Rhetoric. Origins and Significance of Attacks on the Art of the Rhetoricians (Rederijkers) in the Sixteenth Century’ bespreekt H. Pleij de kritiek die de rederijkers van hun tijdgenoten te verduren kregen en hun reacties daarop. De groeperingen met wie de rederijkers in botsing kwamen, waren zeer divers:

[p. 114]

op geld beluste straatdichters, lieden die rederijkerij beschouwen als een aantal kunstjes, humanisten die neerkijken op rederijkerspoëzie en de geestelijkheid. ‘Vrouwe Rhetorica’ wordt verweten dat zij platvloerse, frivole en leugenachtige teksten voortbrengt. Dit zou het werk van de duivel zijn. Rederijkers brengen daartegen in dat zij geïnspireerd worden door de Heilige Geest, en dat Rhetorica de waarheid op didactische wijze presenteert.

Tot slot een kort overzicht van de overige artikelen in de bundel. François Rigolot geeft in het openingsartikel ‘Les rhétoriqueurs: automne ou printemps d'une civilisation? En hommage à Johan Huizinga’ een overzicht van de waardering voor rederijkers. De invloed van de humanistische rhetorica staat centraal in de artikelen van K. Meerhoff (‘Rhétorique et rhétoriqueurs: quelques réflexions préalables’), P. Mack (‘Theory and Practice in Rudolph Agricola’) en Francis Goyet (‘La métamorphose du docere chez Agricola et Mélanchton’).

De franstalige rhétoriqueurs komen aan bod in J. Koopmans, ‘Rhétorique de cour et rhétorique de ville’; M.-R. Jung, ‘Écrire en vers: les rhétoriqueurs devant la tradition latine et française’ en Cl. Thiry, ‘Rhétoriqueurs de Bourgogne, rhétoriqueurs de France: convergences, divergences?’. De relatie tussen literatuur en beeldende kunst is het onderwerp van de artikelen van M.A. Meadow (‘Aertsen's Christ in the House of Martha and Mary, Serlio's Architecture and the Meaning of Location’), Reindert L. Falkenburg (‘Pieter Aertsen, Rhyparographer’), N.E. Serebrennikov (‘“Dwelck den Mensche, aldermeest tot Consten verwect.” The Artist's Perspective’) en P. Sharratt (‘The Image of the Temple: Bernard Salomon, Rhetoric and the Visual Arts’).

Nelleke Moser

Ralf Grüttemeier, Hybride Welten; Aspekte der ‘Nieuwe Zakelijkheid’ in der niederländischen Literatur. Stuttgart 1995. 292 pp. Prijs f 68,05. ISBN 3-476-45130-5

Op 30 september 1994 promoveerde Ralf Grüttemeier aan de Universiteit van Amsterdam op bovengenoemde studie, waarvan bij Metzler te Stuttgart in de zomer van 1995 de handelsuitgave verscheen. De nieuwe zakelijkheid in de Nederlandse letterkunde is een stroming in het proza die in de eerste helft van de jaren dertig een kortstondige populariteit kende, althans bij een aantal schrijvers. Even snel als zij opkwam, verdween zij van het literaire toneel. Van niet één roman werd een tweede druk opgelegd, en de namen van de auteurs die over het algemeen tot de kern van de stroming gerekend worden, zijn zo goed als vergeten. Uiteraard gaat deze voorstelling van zaken niet op wanneer men de nieuwe zakelijkheid ruim definieert en bijvoorbeeld Bordewijks eerste drie romans - Blokken, Knorrende beesten en Bint -, met de stroming in verband brengt.

Grüttemeiers studie telt tien hoofdstukken en heeft als uitgangspunt de negatieve evaluatie van de nieuwe zakelijkheid in de recente literatuurgeschiedschrijving. Zowel Anten in 1982 (Van realisme naar zakelijkheid) als Van den Toorn in 1987 (‘Nieuwe Zakelijkheid. Oorsprong en ontwikkeling van een term’) en Goedegebuure in 1992 (Nieuwe Zakelijkheid) hanteerden de normen van de zogenaamde idealistische esthetica die voor hen door Marsman en Ter Braak waren ingezet in hun beoordeling. Kritiekloos, zo meent Grüttemeier, en zonder het bewustzijn dat waarden als originaliteit, verbeelding en eenheid historische en relatieve categorieën zijn, velde de latere ge-

[p. 115]

schiedschrijving een oordeel dat op basis van deze normen wel negatief moest uitvallen.

In de hoofdstukken 1 en 2 schetst de schrijver deze benadering van de stroming, die voor Nederland en Duitsland in hoge mate identiek is. De vraag die hier wordt opgeroepen, betreft de legitimiteit van het overnemen van maatstaven van de ‘tegenstanders’ teneinde literatuur te kwalificeren. Grüttemeier vindt dat niet geoorloofd, ik daarentegen meen dat zulks wel kan. Analoog aan de door hem gevolgde redenering zou men kunnen beweren dat het uitsluitend hanteren van criteria ontleend aan voorstanders wel moet uitmonden in een positief oordeel.

Vervolgens richt hij zijn aandacht op de literatuuropvattingen van de nieuwe zakelijkheid. Die destilleert Grüttemeier uit de externe poetica van Van Wessen, Revis en Last (hoofdstuk 3) en uit de analyse van zeven romans die behalve Bint onproblematisch als nieuw-zakelijk te boek staan (de hoofdstukken 4 tot en met 8). De centrale notie in deze beschouwingen is het principe van de hybride. Analyse van de metaforiek in Revis' 8.100.000 m³ zand en Gelakte hersens, van de typografie in Stad van Stroman en Sjanghai van Wagener, en van de veelheid aan ‘stemmen’ in Lasts Partij remise en Zuiderzee, Revis' Zand en Bordewijks Bint voert tot de slotsom dat in de wereld van deze romans tal van standpunten in een niet-hiërarchische organisatie naast en tegenover elkaar staan. De dominantie van één bepaalde maatschappijvisie of van één levens- of mensbeschouwing is in deze teksten volgens Grüttemeier afwezig. De schrijver overtuigt in de regel in het blootleggen van het hybridische karakter van de romans. Niettemin betwijfel ik of de gesignaleerde heterogeniteit een interpretatie in de weg staat die wèl leidt tot één overkoepelende strekking of grondgedachte. Ook vraag ik me af of in de hybriditeit de vanzelfsprekende rechtvaardiging gelegen is om Bint in het kader van de nieuwe zakelijkheid te bespreken. Het verschil tussen een roman van Revis en Bordewijk is grotendeels te herleiden tot het al dan niet aanwezig zijn van de objectiviteitssuggestie. Ik ben geneigd het verschil op grond van dit aspect zwaarder te laten wegen dan de overeenkomst tussen Zand en Bint op grond van het ‘Stimmenvielfalt’. Bovendien denk ik dat de grondbeginselen van Bordewijks poetica in essentie haaks staan op die van de nieuw-zakelijken. In mijn te verschijnen boek Het bekoorlijk vernis van de rede over poetica en proza van Bordewijk zal ik nader op deze kwestie ingaan.

Tenslotte relateert de schrijver de nieuw-zakelijke literatuur aan de sociaal-historische context. In hoofdstuk 9 komen moderniseringsprocessen in de Nederlandse samenleving tijdens het interbellum aan de orde. In overeenstemming met zijn eerdere bevindingen stelt Grüttemeier dat deze literatuur als reactie op die processen de verschillende standpunten activeert en zich onthoudt van eenduidige veroordeling of instemming. Ook met betrekking tot de verzuiling (hoofdstuk 10) wordt de nieuwe zakelijkheid op soortgelijke wijze belicht, namelijk als een dynamisch en destabiliserend tegenwicht van de ideologische polarisatie.

Hybride Welten is een stimulerende en intrigerende studie over een uiterst boeiend fenomeen in de moderne Nederlandse letterkunde, niet het minst vanwege de tegenspraak die ze uidokt.

Hans Anten