Nederlandse Letterkunde. Jaargang 1

[p. 45]

Van oog tot oor
De Lancelotcompilatie als ‘voorleesboek’¹
W.P. Gerritsen

De veelomvattende problematiek van oraliteit en verschriftelijking schuift steeds verder op naar het centrum van de litteratuurgeschiedenis van de Middeleeuwen. Nadat het onderzoek zich lang gericht had op het voortleven van orale conventies in de geschreven litteratuur, staat nu ook in de mediëvistiek de geschiedenis van het lezen en het geleidelijke ontstaan van een vroege leescultuur in het brandpunt van de belangstelling.² Men tracht vast te stellen wanneer en op welke wijze de overgang van luisteren naar lezen als gebruikelijke receptiewijze zich heeft toegedragen. Daarbij is duidelijk geworden dat de ontwikkeling aan de universiteiten anders is verlopen dan die in kloosters en andere religieuze gemeenschappen, terwijl de wereldlijke hoven weer een heel ander beeld te zien geven dan de stedelijke samenlevingen. Externe gegevens over het middeleeuwse litteraire en intellectuele leven zijn schaars; het zijn de handschriften-zelf die onze vragen naar de primaire receptiewijze van de erin opgenomen teksten moeten beantwoorden. In dit artikel gaat het om de primaire receptiewijze van een van de beroemdste werken uit de Middelnederlandse letterkunde, een zeer omvangrijke compositie van Middelnederlandse Arturromans-in-verzen uit het begin van de veertiende eeuw, die bekend staat als de Lancelotcompilatie. Wat kunnen wij te weten komen omtrent de wijze waarop het eigentijdse publiek kennis heeft genomen van de inhoud van dit handschrift?

Als uitgangspunt kies ik een passage die voorkomt op folio 108 recto. We bevinden ons daar in de Perchevael-roman die in de compilatie is ingelast.³ De inhoud van het voorafgaande laat zich als volgt samenvatten. Walewein is in contact gekomen met een jonkvrouwe die, zonder dat er van haar of van zijn kant sprake is van een liefdesrelatie, beslag heeft weten te leggen op zijn hulpvaardigheid. Nadat hij in haar gezelschap per schip een rivier is overgestoken wordt hij onverhoeds aangevallen door een ridder. Walewein overwint hem en levert hem over aan de veerman. Als hij zich daarna weer bij de jonkvrouwe voegt, geeft zij hem te verstaan dat de zojuist overwonnen ridder haar minnaar was. In plaats van zich te beroemen op zijn overwinning moet Walewein maar eens laten zien dat hij in staat is tot iets wat haar minnaar dikwijls voor haar heeft gedaan. Pas als hij dàt volbrengt, is zij bereid hem de dapperste ridder ter wereld te noemen. Natuurlijk neemt Walewein deze uitdaging zonder aarzelen aan. De jonkvrouw brengt hem bij een diepe rivier met steile oevers en zegt dat haar vriend de gewoonte had om 's morgens in alle vroegte aan de overkant van dit water bloemen voor haar te gaan plukken om een krans te vlechten. Als Walewein nu net zo als eertijds haar minnaar de rivier over weet te steken, zal zij hem de dapperste noemen. ‘Maar ik zie nergens een brug of een doorwaardbare plaats...’, zegt Walewein verbouwereerd, ‘Hoe moet ik aan de overkant komen?’ ‘Dacht ik het niet?’ antwoordt de jonkvrouwe, ‘Je bent dus bang. Dit is de gevaarlijkste oversteek ter wereld, en wie aan de overkant wil komen moet geen vrees kennen’. Walewein zwijgt en rijdt naar de oever. Hij overweegt dat zijn goede paard Gringolet in het verleden meer dan eens

1 Dit is de omgewerkte tekst van een college dat ik op 24 oktober 1992 te Brussel heb gegeven bij de openingszitting van de Interuniversitaire Derde Cyclus Nederlandse Letterkunde van de Middeleeuwen. Bij de omwerking heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de resultaten van een werkcollege onder de titel ‘Lancelot: voor luisteraars of lezers?’ dat ik in de maanden september-december 1993 samen met Frank Brandsma heb gegeven.

2 Een uitstekende inleiding tot deze problematiek biedt Green 1994; litteratuur over de geschiedenis van het lezen is te vinden in Gerritsen 1994.

3 In Jonckbloet 1846-1849, dl.I, p.268, v.40025-35. Een nieuwe editie van de Perchevael wordt met gebruikmaking van het door Prof. dr. A.M.E. Draak nagelaten materiaal voorbereid door Soetje Oppenhuis de Jong.

[p. 46]

grote sprongen heeft gemaakt, maar bedenkt ook dat dit het ‘vreselijke gewade’ moet zijn, waarover hij dikwijls heeft horen spreken. Dan neemt hij een aanloop en geeft Gringolet de sporen. Het paard springt, haalt de overkant niet, komt neer in de rivierbedding, maar weet zich vandaar met een geweldige krachtsinspanning op de steile oever te werken. Walewein staat nog maar nauwelijks aan de overkant of er komt een opvallend knappe ridder op hem afrijden, die hem na een beleefde groet vraagt of hij soms weet waar de Kwade Jonkvrouwe en haar gezelschap zich bevinden. Walewein vertelt hem wat er gebeurd is en vervolgt:

Doe si mi hier in derre wijs
Ende seide mi dat haer amijs
Hier ouer dicke te varne plach
Ende hare te haelne op selken dach
Blomen tenen hoede vor waer
Die quadersse loech u daer
Hine ward nie soe cone vor das
Dat hi dorste comen daer ic was
Ende die quadersse daer gi met quaemt
Die hare geens dincs en scaemt
Si was min amie wel .i. iaer

Om de lezer een indruk te geven van de wijze waarop de kopiist deze verzen heeft genoteerd, heb ik mij bij de weergave van deze passage onthouden van editoriale ingrepen, met uitzondering van de talrijke abbreviaturen, die ik stilzwijgend heb opgelost, en de aanpassing van de spelling van u/v en i/j aan het moderne gebruik. De kopiist blijkt zich te houden aan een aantal conventies die in de schriftelijke overlevering van Middelnederlandse verhalende gedichten algemeen gebruikelijk zijn. Zo plaatst hij elk vers op een nieuwe regel en begint hij het met een hoofdletter. Met interpunctietekens (in deze passage geheel afwezig) is hij zeer spaarzaam: binnen het vers markeert hij soms het einde van een zin of een eenheid van mededeling door middel van een punt; aan het verseinde doet hij dat vrijwel nooit. Onze moderne komma's, puntkomma's, dubbele punten, vraag- en uitroeptekens kent hij niet, aanhalingstekens ter markering van passages in de directe rede evenmin. Het gevolg van deze notatiewijze is dat de moderne lezer - zelfs als het handschrift van de kopiist geen enkele probleem meer oplevert - steeds weer moet zoeken naar de plaats waar een zin begint en waar hij eindigt.

Hoe moet men deze stand van zaken interpreteren? Men zou kunnen veronderstellen dat wat ons, twintigste-eeuwse lezers van het handschrift, grote moeite bezorgt, voor middeleeuwse lezers, die aan deze wijze van tekstpresentatie gewend waren, weinig problemen heeft opgeleverd. Maar is dit eigenlijk wel waarschijnlijk? Als het om kennis van de taal gaat, zijn middeleeuwse bewoners van de Lage Landen ons natuurlijk verre de baas. Maar als lezers, als herleiders van visuele tekens tot een verstaanbare boodschap-in-taal, hebben wij vermoedelijk veel meer ervaring dan onze middeleeuwse voorouders. In onze cultuur - een typische schriftcultuur - worden wij van kindsbeen af geconfronteerd met onvoorstelbare hoeveelheden tekst, in de vorm van kranten, boeken, en opschriften op alle mogelijke en onmogelijke objecten in de ons omringende werkelijkheid. Voor een middeleeuwer moet een boek of een charter iets veel zeldzamers zijn geweest dan een

[p. 47]

pocket of een administratieve mededeling van overheidswege voor ons. Het lijkt mij daarom beslist niet onaannemelijk dat het lezen van een met de hand geschreven tekst als de Lancelotcompilatie ook voor een eigentijdse, geschoolde lezer een moeilijk en moeizaam werk is geweest, dat behalve oefening ook lenigheid van geest en vooral veel geduld vereiste.

Het zou echter volkomen verkeerd zijn, bij het begrip ‘lezen’ aan onze moderne bellettristische leesgewoonten te denken. Tot voor kort werd veelal aangenomen dat ridderromans, en zeker ridderromans in verzen, primair bedoeld waren om aan een luisterend publiek te worden voorgelezen. In 1980 heeft Manfred Günter Scholz de stelling verdedigd dat deze voorstelling van zaken te eenzijdig is: blijkens de teksten hielden de dichters, althans die van de Middelhoogduitse hoofse romans, vaak zowel met een publiek van luisteraars als met individuele lezers rekening (Scholz 1980).⁴ Recent onderzoek van Dennis Green heeft de these van de beoogde dubbelreceptie - luisterend èn lezend - met een grote hoeveelheid bewijsmateriaal onderbouwd (Green 1994, 169-233). Hoe het lezen van een ridderroman echter in de praktijk in zijn werk ging - dat wil zeggen de feitelijke, niet de beoogde receptie - is nog verre van duidelijk. Moeten wij ons voorstellen dat iemand in de eerste helft van de veertiende eeuw - een edelman bijvoorbeeld - 's avonds het handschrift van de Lancelotcompilatie op schoot nam om zich bij het haardvuur in de avonturen van de ridders van de Tafelronde te verdiepen? Het lijkt eerder bij de geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha te passen dan bij een authentieke veertiende-eeuwse lezer. Wellicht moeten wij bij privé-lectuur in deze periode en bij dit soort teksten toch eerder aan een studieuze, inspanning vergende bezigheid denken dan aan een verstrooiende vrijetijdsbesteding.

Lezen als ‘eenzaam avontuur’ is rond 1300 kennelijk nog geen litterair motief geworden. Als er in litteraire teksten over het lezen van romans gesproken wordt, lijkt het steeds te gaan om een activiteit waaraan verschillende personen deelnemen. Ik bespreek kort drie beroemde scènes, die verschillende receptiewijzen in beeld brengen.

Allereerst het voorlezen in kleine kring. Een charmante illustratie van dit gebruik wordt geleverd door een passage in de Yvain van Chrétien de Troyes, waar verhaald wordt hoe Yvain en enkele metgezellen worden ontvangen op een kasteel (Roques 1974, v.5354-64). Zij treffen hun gastheer in de tuin aan. Op een zijden kleed ligt hij, steunend op zijn elleboog, te luisteren naar zijn dochter, een meisje van nog geen zeventien, die een roman voorleest (ne sai de cut, ‘ik weet niet over wie’, voegt Chrétien toe). Ook haar moeder heeft zich bij hen gevoegd. Het is mogelijk dat Chrétien in deze idyllische scène de werkelijkheid heeft geïdealiseerd, maar de gang van zaken - een dochter die haar ouders een roman voorleest - moet voor de tijdgenoten toch herkenbaar zijn geweest.

Beroemder nog is de plaats uit Dantes Inferno waar de schim van Francesca da Rimini vertelt hoe haar zondige liefde voor haar zwager Paolo is begonnen (Canto V, v.127-38).⁵ Paolo en zij lazen op een dag ter verstrooiing de roman van Lancelot. Ze waren alleen en totaal argeloos. Telkens als hun ogen elkaar ontmoetten, bloosden zij. Maar één passage was het die hen deed bezwijken: lezend over de glimlach op de lippen van de koningin toen zij voor het eerst door Lancelot gekust werd, kon Paolo zich niet langer bedwingen en drukte haar bevend een kus op de mond. En die dag, zo voegt Francesca met een veelzeggend

4 Zie de kritische bespreking van Scholz' boek door Herman Pleij (Pleij 1987).

5 Zie de boeiende bespreking van deze plaats in Carruthers 1990, 185-88.

[p. 48]

understatement toe, die dag lazen we niet verder... Hier blijkt duidelijk dat het samen lezen (of moet ik zeggen: het elkaar voorlezen) een erotische lading kon hebben.

Het voorlezen in de intimiteit van een klein gezelschap moet worden onderscheiden van het reciteren van een roman voor een publiek van enkele tientallen of meer toehoorders. Ik denk hierbij niet aan het type uitvoering waarbij de voordrager het werk uit het hoofd ten gehore brengt, maar eerder aan een vorm van publieke lezing, of voorlezing, waarbij specifieke eisen worden gesteld aan de articulatie en de levendigheid en onderhoudendheid van de presentatie. Het is weer een litteraire tekst die ons een indruk geeft van hoe het daarbij toe kon gaan. De veertiende-eeuwse dichter en geschiedschrijver Jean Froissart vertelt uitvoerig hoe hij in de winter van 1388/'89 zijn Arturroman Meliador, een dichtwerk van meer dan 30.000 verzen, (waarin hij al de lyrische gedichten van zijn vroegere broodheer, hertog Wenceslas van Brabant, had opgenomen), heeft voorgelezen aan het hof van Gaston Fébus, graaf van het kleine graafschap Foix aan de noordzijde van de Pyreneeën.⁶ Gaston Fébus was een zeer gecultiveerd man: hij schreef een verhandeling over de jacht en was een hartstochtelijk liefhebber van fraai verluchte boeken. Hij was een van die mensen die pas laat op de avond het toppunt van hun activiteit bereiken. Zeer laat stond hij op en dan placht hij te werken tot middernacht, waarna er (ik neem aan tot wanhoop van zijn hofhouding) een souper werd geserveerd dat een uur of twee in beslag nam. Pas nà dat souper brak het moment voor de litteraire verstrooiing aan, die vaak tot vijf uur in de morgen duurde. Froissart vertelt hoe hij in die winter tien weken lang elke nacht, vaak door weer en wind, uit zijn logies in het stadje Orthez omhoogklom naar het kasteel om in de met toortsen verlichte eetzaal van het grafelijke kasteel zijn roman voor te lezen aan de graaf en zijn hofhouding. Iedere nacht las hij een zevental bladen (of bladzijden). Er werd in stilte geluisterd. Na afloop hield de graaf ervan om met Froissart te discussiëren over de kwaliteiten van zijn werk, en hij deed dit non pas en son gascon, mais en bon et beau françois. Als hij zich daarna terugtrok om te gaan slapen, reikte hij meestal zijn gouden beker met een rest wijn aan de dichter.

Na deze uitweiding keer ik terug naar de hierboven geciteerde passage uit de Perchevael in de Lancelotcompilatie. In een groot deel van het handschrift heeft, nadat de kopiisten de tekst op het perkament hadden gebracht, een andere scribent het geschrevene met de pen nagelopen om er op duizenden plaatsen veranderingen, expungeringen⁷ en toevoegingen in aan te brengen. Deze scribent staat in de litteratuur over de Lancelotcompilatie bekend als ‘de corrector’, een naam die overigens niet geheel voldoet omdat hij maar op een deel van 's mans activiteiten van toepassing is.⁸ Bij een deel van zijn ingrepen gaat het om de verbetering van fouten - en daarvan krioelt het, want de kopiisten hebben snel en slordig gewerkt. Zo heeft hij in de eerste regel van de hiervoor geciteerde passage na het eerste woord een verwijzingsteken in de vorm van twee streepjes geplaatst; rechts van het vers herhaalt hij dit om daarachter het door de kopiist overgeslagen woord zinde toe te voegen. In grote delen van het handschrift moet de legger (het handschrift waaruit de tekst werd overgeschreven) van Vlaamse herkomst zijn geweest. De corrector heeft typisch Vlaamse dialectvormen, zoals soe voor het vrouwelijk pronomen si, vaak door Brabantse (of algemeen-Middelnederlandse) equivalenten vervangen. Over de wijze waarop hij de tekst van de kopiisten heeft veranderd zou veel te zeggen zijn. Het is vaak fascinerend, een middeleeuwse lezer als tekstcriti-

6 Froissart beschrijft zijn optreden aan het hof van Gaston Fébus in het derde boek van zijn Chroniques. De betrokken passage is het gemakkelijkst te raadplegen in Diverres 1953, 65-68. Aanvullende informatie is te vinden in Froisarts Dit dou florin, v.293-389; zie Fourrier 1979, 184-86. Ik dank deze verwijzingen aan Erwin Mantingh.

7 Expungering is het middeleeuwse equivalent van ons doorstrepen: onder elke letter wordt een puntje geplaatst om aan te duiden dat deze letter dient vervallen.

8 Op het belang van deze fascinerende figuur is voor het eerst gewezen door Maartje Draak, in haar ‘Voorlopige beschrijving van het Haagse Lancelothandschrift in samenwerking met Prof. Dr. W.Gs. Hellinga’ in de bijlage (p.32-46) van Draak 1954. De corrector komt ter sprake op p.43-44. Zie verder Gerritsen 1976, 39-59 (het onderhavige artikel laat zien dat ik de activiteiten van de corrector inmiddels op een aantal punten anders interpreteer dan indertijd).

[p. 49]

cus aan het werk te zien. Omdat hij meestal zoveel mogelijk van de aanwezige grafie intact laat, moeten zijn correcties soms als ingenieuze cryptogrammen worden ontcijferd.

In het bestek van dit informerende artikel moet ik de tekstverbeterende ingrepen van de corrector echter buiten beschouwing laten. Ik bepaal mij in het volgende tot zijn toevoegingen aan de tekst van de kopiist, toevoegingen die meestal in de linkermarge zijn aangebracht, maar soms ook midden in het vers. In de geciteerde passage zijn twee van dergelijke marginale toevoegingen te vinden.

Doe zinde si mi hier in derre wijs
Ende seide mi dat haer amijs
Hier ouer dicke te varne plach
Ende hare te haelne op selken dach
Blomen tenen hoede vor waer
⁺ Die quadersse loech u daer
⁺ Hine ward nie soe cone vor das
Dat hi dorste comen daer ic was
Ende die quadersse daer gi met quaemt
Die hare geens dincs en scaemt
Si was min amie wel .i. iaer

Vóór het zesde vers heeft de corrector het woordje ay toegevoegd, en voor het zevende vers plaatste hij de letters wt met een horizontaal streepje boven de w, wat het woord want oplevert. Nu wordt opeens duidelijk dat de betrokken verzen het begin van een reactie van de mooie ridder vormen. Walewein heeft hem net verteld dat de jonkvrouwe hem verzekerd had dat haar minnaar dikwijls over de rivier sprong om bloemen voor haar te plukken. De mooie ridder valt hem in de rede met een verontwaardigde uitroep: ‘Ay, die quadersse loech u daer, Want hine ward nie soe cone vor das Dat hi dorste comen daer ic was’ (‘Ha! Het valse kreng heeft u voorgelogen, want die minnaar van haar heeft nooit het lef gehad om hier te komen waar ik was’ (namelijk aan de overzijde van de rivier). De woorden die de corrector in de marge heeft toegevoegd, vormen een verduidelijkende uitbreiding van de tekst, die de lezer helpt de verzen op de juiste manier te intoneren. Hoewel ook de individuele lezer er zijn voordeel mee zou kunnen doen, ligt het mijns inziens voor de hand de toegevoegde woorden te beschouwen als signalen ten behoeve van de voordracht, met dien verstande echter dat zij deel uitmaken van de tekst, en niet, zoals bijvoorbeeld de regie-aanwijzingen in een toneelstuk, als ‘paratekst’ terzijde van de hoofdtekst blijven.⁹

Deze interpretatie van de marginale toevoegingen heeft consequenties voor de beoogde receptiewijze van de tekst. Voor ik hierop inga, wil ik eerst nog aandacht vragen voor enkele andere aspecten van de marginale toevoegingen. Daartoe citeer ik opnieuw een passage uit de Lancelotcompilatie, ditmaal uit het tekstgedeelte dat in de vaklitteratuur bekend staat als de Préparation à la Queste. Lancelot is in gevangenschap geraakt en ten prooi gevallen aan een diepe depressie. De jonkvrouw die hem in zijn kerker van voedsel voorziet, hoort hem klagen en vraagt hem wie hij is. Hij antwoordt dat hij van jongsaf door het ongeluk achtervolgd is, en besluit zijn klacht met de woorden ‘Dus magic wel seggen bloet Dat ic bem dongeualliche Lanceloet’.¹⁰

+ ay

+ want

9 Uit de formulering op p.43 van Draak 1954 leid ik af dat Maartje Draak van mening was dat de toegevoegde woorden niet werden uitgesproken. In Gerritsen 1976 heb ik in de kwestie in het midden gelaten, al wekt de term ‘indications’ de suggestie dat de toegevoegde woorden als signalen fungeerden (en dus niet werden uitgesproken). In een recente publikatie, Klein 1995, 27, trekt Jan Willem Klein in twijfel dat ‘het verduidelijken van een ondoorzichtige grammaticale structuur typerend voor een voordracht/voorleessituatie’ zou zijn; ‘Ook in een zelfleessituatie in zo'n verduidelijking handig’. Dit laatste mag waar zijn, maar het verklaart niet waarom ook in een overigens ‘doorzichtige’ grammaticale context woorden als joncfrouwe en here in de marge worden toegevoegd.

10 Het element al in Dus is een toevoeging van de corrector, waarvan de precieze functie nog onduidelijk is. In het tweede vers heeft de corrector dongeuallichste veranderd in dongeualliche. Vergelijk de editie van deze passage in Brandsma 1992, 399, v. 13843-44.

[p. 50]

Den Haag, K.B., hs. 129 A 10 (Lancelotcompilatie), F.37 verso (gedeelte b en c, midden).

[p. 51]

De tekst vervolgt:¹¹

⁺ Alse si wiste die waerheit das
Dattie ridder Lanceloet was
Si was blider van desen
Dan enich minsche mochte wesen
⁺ Si hadde horen seggen waerlike
Dat hi was die beste ridder van erderike
⁺ Doe seide si tot hem here
Die vangnesse moyt u sere
Gi wart gerne uut mochti
⁺ Het en es gene dinc seide hi
Ic ne daedse gerne sonder waen
Op dat icker bi mochte ontgaen
⁺ Si seide ic sal u verlossen al
Wildi doen dat ic u bidden sal
⁺ Hi seide segt uwen wille dan
Hebbics macht ic saelt vangen an
⁺ Die joncfrouwe seide ic bidde u
Here dat gi na mi hort nu
⁺ Van Sorestan die coninginne
Heeft mi lange gehouden hier inne

De functie van het vóór vers 13.849 toegevoegde woord want is dezelfde als die van het marginale want in het antwoord van de mooie ridder in mijn eerste voorbeeld: het helpt de lezer het vers te intoneren als een verklaring van de voorafgaande mededeling.

Bij de overgang van vers 13.853 naar 13.854 dreigde een hinderlijke verlezing, doordat op het eerste gezicht niet duidelijk was waar de dialoog verspringt. Door in de marge vóór vers 13.854 het woord joncfrouwe toe te voegen, heeft de corrector op doeltreffende wijze duidelijk gemaakt dat Lancelot zich hier tot de jonkvrouwe richt. Met Gi wart gerne uut, mochti (‘u zou graag (hier)uit zijn, als u zou kunnen’) toont zij begrip voor zijn verlangen naar de vrijheid, waarop hij antwoordt: ‘Jonkvrouwe, er is niets dat ik niet graag zou doen als ik daardoor maar zou kunnen ontsnappen’.

Voorkoming van een dreigende verlezing kan ook het motief zijn achter de toevoeging van here voor vers 13.863. Belangrijker nog lijkt mij de impuls tot het kiezen van de juiste intonatie die van dit woord uitgaat. Op haar smeekbede om gehoor in de verzen 13.861-62 volgt nu, ingeleid met een herhaald en dwingend ‘Heer!’, het verhaal van haar eigen beklagenswaardige situatie. Toevoegingen als joncfrouwe en here zijn veeleer functioneel als verlevendiging van een voordracht dan als leesinstructie in een situatie van individuele lectuur.

Op honderden plaatsen in de codex heeft de corrector een tekentje in de marge geplaatst dat eruitziet als een z met een horizontale streep door de schuine balk. Dit is een symbool voor het woord ende. In de geciteerde verzen komt dit teken niet minder dan vijf maal voor, steeds aan het begin van een volzin. In het eerste vers van de passage (13.845) zou de reden voor de toevoeging weer gezocht kunnen worden in een streven, verlezing zoveel mogelijk te voorkomen. Doordat ende

11 Bij de weergave van deze passage naar het handschrift heb ik de abbreviaturen opgelost; de spelling van u/v en i/j is aan het moderne gebruik aangepast; eigennamen zijn van een hoofdletter voorzien, maar met opzet is geen moderne interpunctie toegevoegd. Twee correcties, die voor dit deel van mijn betoog niet ter zake doen, heb ik stilzwijgend overgenomen: in 13.850 heeft de corrector na beste door middel van verwijstekens het woord ridder ingevoegd; in 13.852 had de kopiist moyt v niet sere geschreven; de corrector heeft niet geëxpungeerd. Vergelijk Brandsma 1992, 399-400, v.13845-64.

+ ende

+ want

+ ende

+ joncfrouwe

+ ende

+ ende

+ ende

+ here

[p. 52]

is toegevoegd, wordt de mogelijkheid dat vers 13.845 een uitloop van de voorafgaande zin zou vormen, uitgesloten. Deze verklaring gaat echter in de overige vier gevallen niet op. Hier gaat het steeds om een in syntactisch opzicht zeer doorzichtige inquit-formule, die een passage in de directe rede inleidt. Gevaar voor verlezing was hier afwezig.

Het is niet moeilijk in te zien, dat dit marginale ende een structurende functie heeft. Het koppelt eenheden van mededeling aaneen, die hier telkens bestaan uit een inquit-formule, gevolgd door een stukje directe rede, maar die in een meer narratieve context ook onderdelen, paragrafen, van een verhaal markeren. Dit is niet het gewone voegwoord dat in geschreven taal twee zinnen of zinsdelen verbindt. Het lijkt meer op het ‘connectieve’ en waarmee wij in de dagelijkse omgangstaal de zinnen van een verslag aaneenrijgen.¹² Men zou hetzelfde ook met een analogie kunnen verduidelijken: dit ende heeft een functie die vergelijkbaar is met de alinea in onze moderne teksten - met dit verschil dat het hier niet om een visueel, maar om een hoorbaar signaal gaat.

Overziet men de ingrepen van de corrector, dan is de conclusie mijns inziens onontkoombaar dat hij de door de kopiisten geschreven tekst niet bewerkt heeft om de lectuur ervan te veraangenamen of te vergemakkelijken, maar wel degelijk met het oog op de voordracht, dat wil zeggen: opdat het handschrift zou kunnen functioneren als voorleesboek. Deze formulering laat in beginsel de mogelijkheid open dat hij de tekst ten behoeve van een of meer andere voorlezers dan hijzelf zou hebben bewerkt. Een analyse van de activiteit van de corrector in het gehele handschrift wijst echter uit dat dit laatste zeer onwaarschijnlijk moet heten. De corrector past zijn systeem van marginale steunverlening ten behoeve van de voordracht, een systeem dat nergens anders dan in dit handschrift is aangetroffen, op een zo onregelmatige en inconsequente wijze toe, dat het moeilijk voorstelbaar is dat hij daarbij iets anders dan zijn strikt persoonlijk gebruik op het oog heeft gehad.

Een belangrijke uitkomst van het recente codicologiscghe onderzoek van het handschrift, dat door Jan Willem Klein is uitgevoerd, is dat de codex in fasen tot stand is gekomen (Klein 1990, 526-39).¹³ Nàdat de corrector een groot deel van de tekst bewerkt had, zijn nog zes andere romans in de compilatie opgenomen, die niet van correcties en aanwijzingen ten behoeve van de voordracht zijn voorzien. Dit impliceert onder meer dat de kopiisten en de corrector tijdgenoten zijn geweest. Deze conclusie roept tenminste drie intrigerende vragen op. Ten eerste: waarom zijn de ingevoegde romans (met uitzondering van de Perchevael) niet door de corrector bewerkt? Vervolgens: hoe valt te verklaren dat de corrector zijn activiteit, die overigens gaandeweg minder intensief lijkt te worden, aan het eind van F.230, halverwege Arturs doet, de laatste roman in de codex, heeft gestaakt? En tenslotte, wat vermoedelijk de lastigste vraag is: wat maakte het in de ogen van de corrector nodig of wenselijk, de drie hoofddelen van de cyclus, en de Perchevael, op deze wijze te bewerken? Was er wellicht iets in de vormgeving, de poëtische stijl van deze werken dat ze naar zijn mening minder geschikt maakte om à vue te worden voorgelezen?

Ter afsluiting wil ik een laatste vraag opwerpen en, zij het onder alle voorbehoud, ook trachten te beantwoorden. Wie is de man die grote delen van het handschrift heeft bewerkt om er zelf uit voor te lezen; wie is de corrector?

12 Er is een groep onderzoekers rond de Amerikaans linguïst Wallace Chafe, die als sinds jaren studie maakt van speech, ‘spraak’, als een verschijnsel dat in allerlei opzichten afwijkt van het gestileerde, vrijwel altijd aan teksten ontleende taalgebruik dat het onderzoeksobject van verreweg de meeste taalkundigen vormt. Een van de verschijnselen waaraan Chafe en zijn school aandacht besteden is het aaneenschakelen, in natuurlijk mondeling taal-gebruik, van ‘intonation units’ door middel van ‘connectives’ als and, but en or. Het lijkt mij aannemelijk dat de schakelfunctie van het marginale ende van de corrector hiermee verwantschap vertoont. Zie Gerritsen 1992, 72-81.

13 Een uitvoerige codicologische beschrijving van het handschrift van de Lancelotcompilatie zal verschijnen in Lanceloet, De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie, Pars 1 (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment), Uitgegeven door Bart Besamusca en Ada Postma, met een verantwoording van de editie door W.P. Gerritsen en een beschrijving van de handschriften door Jan Willem Klein, Middelnederlandse Lancelotromans IV (te verschijnen).

[p. 53]

Wij weten al sinds lang wie de eerste bezitter van het handschrift is geweest. Dat was de Brabantse dichter en kroniekschrijver Lodewijk van Velthem. Op het laatste blad van het handschrift heeft de kopiist die wij B noemen en die de leiding heeft gehad bij het schrijfwerk, de volgende eigendomsnotitie geschreven: Hier indet boec van lancelote dat heren lodewijcs es van velthem. De activiteit van de corrector moet zich dus hebben afgespeeld toen de codex in het bezit was van Lodewijk van Velthem. Is Lodewijk van Velthem dan misschien zèlf de corrector geweest, zoals Maartje Draak en Hellinga al in 1954 hebben verondersteld?¹⁴ Het weinige wat wij aan ‘circumstantial evidence’ bezitten, verzet zich niet tegen deze mogelijkheid. Wij weten dat Velthem op 14 augustus 1316 de eerste zes boeken van de zogenaamde Vijfde partie van de Spiegel historiael, zijn vervolg op Maerlants grote wereldgeschiedenis, voltooide. Hij solliciteerde op dat moment naar de gunst van een nieuwe mecenas, heer Gerard van Voorne, de burggraaf van Zeeland. Aan het einde van zijn zevende boek geeft hij te kennen dat hij gaarne als pape aan het Voornse hof verbonden zou willen worden, en als hij kort daarna het achtste en laatste boek voltooid heeft, draagt hij de hele Vijfde partie aan Gerard van Voorne op, een sterke aanwijzing dat zijn sollicitatie succesvol is geweest. In 1326 voltooit Velthem, vermoedelijk op Voorne, zijn Merlijn-continuatie, opnieuw een voortzetting van een werk van Maerlant.

Heeft Velthem in de jaren rond 1320 in de burchtzaal van Gerard van Voorne uit de Lancelotcompilatie voorgelezen, net zoals, een zeventig jaar later, Jean Froissart in de burchtzaal van Gaston Fébus zijn Arturoman Meliador zou voorlezen? Voor zover ik nu kan zien, lijkt dit inderdaad aannemelijk, al moet ik meteen toevoegen dat hiermee natuurlijk nog lang geen bewijs is geleverd. Maar wat de uitkomsten van het onderzoek naar Velthems bemoeienissen met het handschrift ook mogen zijn, de Lancelotcompilatie als ‘voorleesboek’, als handexemplaar van een middeleeuwse voordrachtskunstenaar, blijft een hoogst bijzonder stuk, dat bij mijn weten nergens in de Europese litteratuur van de Middeleeuwen een parallel vindt.

14 Zie Draak 1954, 43: ‘Wij mogen dan misschien aannemen dat hij [Velthem] de codex liet maken om er, als “spreker”, voordrachten uit te houden’.

Litteratuur

Brandsma 1992: Lanceloet, De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie, Pars 3 (vs. 10741-16263), Met een inleidende studie over de entrelacement-vertelwijze uitgegeven door Frank Brandsma (Assen/Maastricht: Van Gorcum, 1992; Middelnederlandse Lancelotromans VI).

Carruthers 1990: Carruthers, Mary J., The Book of Memory. A Study of Memory in Medieval Culture (Cambridge University Press, 1990).

Diverres 1953: Jean Froissart, Voyage en Béarn, Edited by A.H. Diverres (Manchester, 1953).

Draak 1954: Maartje Draak, De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot (Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1954; Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks, dl.17, no.7; 2e ongew. dr., Amsterdam, 1976).

Fourrier 1979: Jean Froissart, ‘Dits’ et ‘débats’. Avec quelques poèmes de Guillaume de Machaut. Ed. par Anthime Fourrier (Genève: Droz, 1979; Textes littéraires français).

[p. 54]

Gerritsen 1976: W.P. Gerritsen, ‘Corrections and Indications for Oral Delivery in the Middle Dutch Lancelot manuscript The Hague KB 129 A 10’, in J.P. Gumbert & M.J.M. de Haan (eds.): Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.I. Lieftinck (Amsterdam: A.L. van Gendt & Co., 1976), p.39-59.

Gerritsen 1992: W.P. Gerritsen, ‘A Medieval Text and Its Oral Delivery’, in W.P. Gerritsen and C. Vellekoop (eds.): Talks on Text. Papers read at the closing session of the NIAS theme group Orality and Literacy on May 27th, 1992 (Wassenaer, Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences, 1992), p.72-81.

Gerritsen 1994: W.P. Gerritsen, De constructie van het geheugen. De rubricatie in een incunabel uit de Utrechtse Paulusabdij en de geschiedenis van het lezen (Utrecht: Faculteit der letteren, 1994; openingscollege).

Green 1994: D.H. Green, Medieval Listening and Reading. The primary reception of German literature 800-1300 (Cambridge University Press, 1994).

Jonckbloet 1846-1848: Roman van Lancelot (XIIIe eeuw). Naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek op gezag van het Gouvernement uitgegeven door W.J.A. Jonckbloet ('s-Gravenhage: W.P. van Stockum, 1846-1849, 2 dln.).

Klein 1990: Jan Willem Klein, ‘Codicologie en de Lancelotcompilatie: de invoeging van de Perchevael en de Moriaen’, in De nieuwe taalgids 83 (1990), p.526-39.

Klein 1995: Jan Willem Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies’, in Queeste 2 (1995), p. 1-30.

Pleij 1987: H. Pleij, ‘Met een boekje in een hoekje? Over literatuur en lezen in de middeleeuwen’, in W. van den Berg en J. Stouten (red.): Het woord aan de lezer. Zeven literatuurhistorische verkenningen (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1987), p.16-48.

Roques 1974: Chrétien de Troyes, Le chevalier au lion (Yvain), publié par Mario Roques. Les romans de Chrétien de Troyes édités d'après la copie de Guiot (Bibl. nat. fr.794), vol. IV (Paris: Champion, 1974, Classiques français du moyen age).

Scholz 1980: Manfred Günter Scholz, Hören und Lesen. Studien zur primären Rezeption der Literatur im 12. und 13. Jahrhundert (Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980).