Nederlandse historische bronnen 5

[p. 279]

Het oorlogsdagboek van dr. H.N. Boon
Brussel 9 mei 1940 - Lissabon 4 augustus 1940
uitgegeven door P.M. Benders en P.J.M. Vogels

I Woord vooraf

De hiernavolgende dagboekaantekeningen zijn niet gemaakt met de bedoeling dat zij ooit zouden worden uitgegeven. Ze dienden om de verwarrende gebeurtenissen na de mei-invasie van 1940 in chronologisch verband vast te leggen. Dit blijkt duidelijk uit het ontbreken van aantekeningen over de dagen van 8 tot en met 12 juli, waar deze zijn vervangen door een kopie van een later (23 juli) uit Estoril verzonden brief aan mijn ouders in Nederland.

Om deze aantekeningen te kunnen plaatsen in een breder verband is het wenselijk twee omstandigheden te vermelden. In de eerste plaats was ik tussen 1937 en 1939 op het departement van Buitenlandse Zaken belast met het toezicht op de ongeveer 100 geasyleerden (Franco-aanhangers) van ons gezantschap in Madrid, die naar Nederland waren overgebracht, op voorwaarde dat zij niet meer aan de burgeroorlog in Spanje zouden deelnemen. Om met hen te kunnen omgaan had ik Spaans geleerd. Het lag voor de hand dat Buitenlandse Zaken mij na het afleggen van het zogenaamde secretarisexamen toevoegde aan de tijdelijk zaakgelastigde Van Panhuys, die de regering bij het Franco-regime had geaccrediteerd. In die hoedanigheid woonde ik in St. Jean de Luz in Zuid-Frankrijk, omdat alleen vanuit die basis steun kon worden verleend aan de Nederlanders, die Spanje binnen wilden komen of daaruit wilden vertrekken; de bureaux van de Franco-regering waren verspreid over San Sebastián, Burgos en Bilbao. Niet alleen leerde ik op die manier het grensverkeer goed kennen wat mij later te stade zou komen, maar bovendien zag ik van nabij hoe Duitsland en Italië hun bijstand aan Franco gebruikten om hun moderne wapentuig uit te proberen, duidelijk ter voorbereiding van een veel groter conflict, dat onafwendbaar scheen.

Nadat ik de verovering van de laatste resten van het ‘rode’ gebied had gevolgd mocht ik het defilé de la Vittoria in Madrid bijwonen. Daarna ging de Nederlandse regering over tot de vestiging van een formeel gezantschap onder leiding van gezant Schuller tot Peursum. Aangezien middengrote gezantschappen in de vooroorlogse tijd slechts door twee diplomatieke functionarissen plachten te worden bezet, was voor mij in de nieuwe opzet geen plaats, aangezien Van Panhuys gezien zijn ervaring als raad aan de missie bleef toegevoegd. Rijdend door het door zomerzon overgoten Frankrijk begaf ik mij in langzame etappes naar

[p. 280]

mijn nieuwe standplaats Brussel, weinig vermoedend dat ik nog geen jaar later dit traject in omgekeerde richting zou afleggen.

In Brussel was duidelijk dat de oorlog ieder ogenblik kon uitbreken. Tevergeefs had ik reeds vanuit Spanje de aandacht gevestigd op allerlei aanwijzingen. De Nederlanders, de regering voorop, waren onwillig of onmachtig de situatie door te denken en daaruit de voor de hand liggende conclusies te trekken. Gelukkig trof ik op het gezantschap een stemming aan waarin men bereid was althans voor eigen veiligheid voorzorgsmaatregelen te treffen. Een benzinepomp werd in de binnenhof geïnstalleerd: onder leiding van kapitein Doorman, de adjunct-militair attaché (zijn chef was veelal in Parijs), werd een compleet evacuatieplan uitgewerkt met halteplaatsen onderweg. Dientengevolge kon de staf na de invasie in drie echelons zuidwaarts vertrekken tot zij uiteindelijk in Lissabon de grens van het continent bereikte. De andere Brusselse diplomatieke missies werden door de regering in een trein geladen, die ergens midden in België bleef steken. Met hun uitwisseling tegen Duitse diplomaten in geallieerde landen gingen maanden heen, terwijl ons ‘Brussel’ aanstonds inzetbaar was in Londen of elders. Een tweede gevolg van mijn eerdere Spaanse ervaring was dat ik, bekend met het personeel van de ‘Commandancia’ aan de grens, daardoor de rest van de staf en ook refugiés behulpzaam kon zijn bij het overschrijden van de grens van een land, waar zij voorlopig veilig waren voor de nazi's.

Het dagboek eindigt vrij abrupt wanneer wij op de ‘Nea Hellas’, een Grieks schip, naar onze nieuwe bestemming de Verenigde Staten varen. Daardoor was een einde gekomen aan het heen en weer trekken, vol onzekerheden en soms gevaren. In de Verenigde Staten troffen wij een volstrekte vredestoestand aan, waarin het bijhouden van een dagboek nauwelijks zinvol was, gezien ook de aan mij toevallende werkzaamheden van coderen, paspoorten en visa's, later uitgebreid tot krantenlectuur en censuur. Het zou nog tot 9 december 1941 duren voordat de Verenigde Staten door een dergelijke laffe overval als die van de Duitsers op Nederland, maar in hun geval door de Japanners in Pearl Harbour, volledig aan de wereldoorlog gingen deelnemen.

De dagboekaantekeningen, die hierna volgen, zijn dus niet meer dan een reeks van impressies van een jeugdige waarnemer die in de omstandigheid verkeerde dat hij zich geestelijk had kunnen voorbereiden op wat komen ging.

H.N. Boon

december 1984