Nederlandse historische bronnen 5

[p. 225]

Memorie, aangaande de werkzaamheden, aan den Raad van Binnenlandsche Zaken op te dragen

Het is zeer moeilijk de werkzaamheden van het Departement der Binnenlandsche Zaken behoorlijk te omschrijven, en een Instructie op te maken voor den Raad aan wie dit Departement zal worden toegewezen: Want eensdeels behoort tot deze werkzaamheden het onderzoek en de bearbeiding van alle de Objecten, die niet tot de functie van eenigen der overige Raden kunnen gebragt worden; en hoe groot het getal is van dergelijke voorkomende zaken, die of particuliere belangen, of het huishoudelijke van het Algemeen Bestuur specteren, of van een singuliere aart kunnen genoemd worden, weet elk, die niet geheel vreemd is in den werkingskring van Collegien, aan wie uitgebreide magt is verbleven, gelijk mede, dat het naauwlijks mogelijk is, deze zaken te detailleren, de daaruit voortvloeijende werkzaamheden te ontwikkelen, of die tot zekere bepaalde hoofdpointen te brengen: men kan dezelve met eene generale benaming heten: objecten van algemeene politie.

Andersdeels behooren tot dit Departement de zaken, welke tot nu toe de bezigheden van drie Agentschappen uitmaakten, te weten van den Waterstaat, van de Nationale Opvoeding, en Nationale Oeconomie. Dan, daar het nog in geenen deele beslist is, in hoe verre deze zaken eventueel zullen geoordeeld worden van Nationale aangelegenheid te zijn, en in hoe verre te behooren tot het Departementaal huishoudelijke, waaromtrent eene vrije en afzonderlijke beschikking aan de Bestuuren der Departementen respectivelijk zal moeten worden overgelaten, doet zich hier weder eene nieuwe moeijelijkheid op, om namelijk niet vooruit te loopen op de bestellingen, welke bevonden zullen worden deswegens in redelijkheid, en overeenkomstig de thans aangenomen orden van zaken, te moeten worden gemaakt¹.

Daar echter het in werking brengen van dit gedeelte der Staats-regeling bezwaarlijk kan wachten, en de thans nog exsterende Agentschappen niet wel zonder ergernis der natie kunnen blijven voortduuren, tot dat de Departementale Bestuuren constitutioneel zullen zijn georganiseerd; en daar aan den anderen kant een Raad van Binnenlandsche Zaken niet gevoeglijk anders kan worden aangesteld, dan op eene, immers zoo veel mogelijk bepaalde Instructie, is het

1 De binnenlandse zaken hebben altijd het meest omvattende, maar tevens het minst nauwkeurig bepaalde deel van de overheidstaak gevormd. De nieuwere ministeries zijn in de loop van de negentiende en twintigste eeuw vrijwel alle uit dit moederdepartement voortgekomen. Het woord ‘politie’ heeft in deze eeuw een veel beperkter betekenis gekregen. Het wordt nu voornamelijk gebruikt in de zin van openbare orde, rust en veiligheid. Vanouds werd echter het openbare bestuur van de binnenlandse belangen, voorzover dit niet onder de justitie of de financiën viel, aangeduid met het woord politie. Zie: S.J. Fockema Andreae, De Nederlandse staat onder de Republiek, Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, afd. letterkunde, nieuwe reeks LXVIII, 3 (Amsterdam, 1961) 146; J.V. Rijpperda Wierdsma, ‘Over het woord politie’, in: Rechtshistorische opstellen aangeboden aan A.S. de Blécourt (Groningen-Batavia, 1939) 155-168.

[p. 226]

der moeijte waardig te onderzoeken, in hoe verre de ingredienten eener zoodanige Instructie kunnen opgegeven en tot zekere termen gebragt worden, zoo dat en de werkingskring van dit Departement genoegzaam kan overzien worden, en tevens in het oog gehouden de huishoudelijke magt, welke de Departementale Bestuuren, omtrent verscheiden Artikelen en Objecten tot dit vak behoorende, zich naar billijkheid, en overeenkomstig den geest der Staats-regeling, zouden kunnen toeeigenen.

De ondergetekende zal aan de volvoering van dezen moeijelijken taak zijne krachten beproeven, en, ten einde daarin eenigsins te kunnen slagen, de materie van het tegenwoordig onderzoek in behoorlijke Classen verdeelen, voor zoo ver tot de binnenlandsche Zaken behooren de objecten of van algemeene Politie, of van den Waterstaat, of van de Nationale Opvoeding, of van de Nationale Oeconomie.

Algemene politie

Wanneer men de Instructie voor den Agent van Inwendige Politie² vergelijkt met den letter en de bedoeling der tegenwoordige Staats-regeling, dan loopt het van zelve in 't oog, dat de werkzaamheden, bij de eerste omschreven, met die van den Raad van Binnenlandsche Zaken geene gemeenschap hebben, en gelukkiglijk kunnen gehouden worden voor vervallen; immers zoo ras de Departementale Bestuuren constitutioneel zullen zijn in werking gebragt, als aan welke de geheele beschikking over de gewone Inwendige Politie is aanbevolen, terwijl het systhema van heerschende partijschap, en de Staat van Politiek wantrouwen en achterdocht, als vorderende eene bijzondere, odieuse, en zeer gevaarlijke waakzaamheid; op welke zoo vele artikelen dier Instructie zijn gebaseerd, voor eene onpartijdiger, billijker en gematigder Staatkunde plaats hebben gemaakt.

Men heeft dus hier niets voor zich dan, de Staatsregeling, en de aart der zaak: de eerste spreekt weinig van het voorhanden zijnde onderwerp: de laatste geeft ons niet dan algemeene termen aan de hand. Wanneer men de Staats-Regeling inziet komt in de eerste plaats in aanmerking het 43^ste Artikel derzelver, luidende: ‘Het Staats-bewind heeft het Oppertoezicht over de Politie, door de geheele Republiek; doch die der plaats van deszelfs Residentie, en de aanstelling der daartoe behoorenden Amptenaren, is aan hetzelve alleen aanbevolen’³.

Met het laatste deel van dit Artik. heeft, naar het inzien van den Onderget. de R.v.B.Z. wederom niets gemeens. Het Staats-bewind zal ongetwijffeld een welgeordend Collegie van Politiek Bestuur, van een geschikt Hoofd voorzien,

2 De instructies van alle agenten zijn in 1799 in druk verschenen, Instructiën voor de Agenten van het Uitvoerend Bewind der Bataafsche Republiek ('s-Gravenhage, 1799). Die van de agent van inwendige politie en waterstaat, 59-82; nationale opvoeding, 83-94; nationale oeconomie, 95-105.

3 De laatste zin van art. 43 doelt op het feit dat het Staatsbewind het bestuur van Den Haag [= de residentie] mocht regelen.

[p. 227]

aan stellen, en om met het zelve in voorkomende gevallen te handelen, geen intermediair Collegie of Raad behoeven. Ja! Waarschijnlijk de behandeling van Zaken de Politie der Residentie specterende, niet aan de Commissie tot de Binnenlandsche Zaken, maar aan den tijdelijken Voorzitter aanbevelen⁴.

Moeijelijker is het te bepalen, waarin het Oppertoezicht over de Politie, door de geheele Republiek, aan het Staatsbewind verbleven, zal bestaan, vooral wanneer men aan de uitdrukking van gewone Inwendige politie naar Art. 71⁵ aan de Depart. Bestuuren afgestaan, eenige waarde toekent, en eene buitengewone Inwendige politie mede beschouwt, als onder het Oppertoezicht van het Staatsbewind begrepen.

Men zou ligtelijk uit deze bewoordingen een nieuw Stelsel van hatelijke, en voor den geest onzer natie niet berekende, surveillance over de Politike Bestuuren, kunnen smeden, doch dit zou met de geheele teneur en bedoeling der Staats-Regeling strijdig zijn; en er is weinig twijffel over of gewone Inwendige Politie is het zelfde met hetgeen men ordinaris of dagelijksche Politie noemt, even gelijk men van den ordinaris, gewonen of dagelijkschen Regter sprak, zonder daarom aan eene extraordinaire Justitie te denken. Het is echter waar, dat buitengewone omstandigheden ook buitengewone Politike maatregelen, voor het oogenblik, kunnen vorderen; en dat de Depart. Bestuuren daartoe niet zonder concurrentie en toestemming van het Staatsbewind zouden kunnen overgaan, ligt zeker in de natuur der zaak opgesloten.

Voorts zal het oppertoezicht over de Politie door de geheele Republiek hoofdzakelijk en alleen betrekking hebben tot de handhaving der Burgeren bij de aan hun toegekende algemeene Regten, en tot de meergeregelde of ongeregelde, meer trage of werkzame administratie der Politie, door de Bestuuren, aan wie dezelve is toevertrouwd; voor zoo verre namelijk het onderzoek naar dit een en ander niet behoort tot de pligten van het Nationaal Syndicaat, omschreven bij Art. 99 der Staatsregeling⁶.

Doch, hoe dit zijn moge, de voorzichtigheid zal aan het Staatsbewind gebieden, de uitoeffening van dit Oppertoezicht, hoedanig dan ook gewijzigd, aan geene personen of Raad buiten zich, zelfs niet op eene zeer ondergeschikte wijs, aan te bevelen of over te dragen, maar het zelve aan zich alleen en geheel vóór

4 Bedoeld wordt de tijdelijke voorzitter van het Staatsbewind, niet die van de commissie. Evenmin als het Uitvoerend Bewind kende het Staatsbewind een permanent voorzitterschap. Art. 30 van de staatsregeling-1801 bepaalde dat ieder lid bij toerbeurt drie maanden als voorzitter moest optreden. Onder het Uitvoerend Bewind vervulden de leden gedurende één maand het voorzitterschap; staatsregeling-1798, reglement letter C, art. 7.

5 Art. 71 luidde: ‘Dezelve [= de departementale besturen] hebben de beschikking over alles, wat tot de gewone Inwendige Politie, Oeconomie en Finantie van het Departement behoort, en vermogen daaromtrent Statuten, Keuren, Reglementen en Ordonnantiën te arresteeren, mits dezelve niet strijdig zyn met de algemeene Wetten. Dezelve verleenen ook, naar bevind van zaken, aan minderjarigen, brieven van Venia Aetatis’.

6 Zie hierover: A.M. Elias, Het Nationaal Syndicaat, 1802-1805 (Bussum, 1975).

[p. 228]

te behouden, als zijnde uit deszelfs aart, en uit hoofde van het karakter onzer natie, eene zeer delicate materie, waarbij het algemeen belang onmiddelijk is geconcerneerd. En indien men hierin van den dienst des Raads van B.Z. eenig gebruik zou kunnen maken, zou het zelve zich bepalen tot het dienen van consideratien en advis, mits gevraagd zijnde, en bepaaldelijk omtrent zoodanige questien, als ten dezen aanzien aan denzelven zouden worden voorgesteld.

Een ander Artikel der Staats-regeling 't welk hier in aanmerking kan komen, is het 64^ste.

‘Het Staatsbewind beslist alle geschillen, zoo tusschen de onderscheiden Departementen, als tusschen derzelver Leden en Gemeenten onderling, over en omtrent alle zaken, derzelver Bestuur betreffende’.

Het onderzoek der zaken, hier toe betrekkelijk, waarvan het te wenschen is, dat het aantal ten allen tijde zeer gering zal zijn, behoort ongetwijffeld tot het vak der Binnenl. Zaken, en de Commissie uit het Staats-bewind daartoe benoemd, kan daarin met regt zich bedienen van de recherches en de Voorlichting van den Raad, aan derzelver werkzaamheden verknocht; men zou zelfs zonder gevaar nog een stap verder kunnen gaan, en aan den R.v.B.Z. de faculteit kunnen verleenen, om in naam des Bewinds pogingen aan te wenden tot het treffen van een minnelijk vergelijk, en vereffening der geschillen; om daartoe de twistende partijen of gecommitteerden uit dezelven, voor zich te ontbieden, voorslagen te doen en aan te hooren, en generaallijk alles in 't werk te stellen, wat, behoudens de richtige administratie van 's Lands zaken, tot vermijding eener stellige decisie, dienstig zou bevonden worden; alles echter op Rapport aan het Staatsbewind en ondergeschikt aan deszelfs goedkeuring.

Onder de belangrijke zaken, welke bij de Staatsregeling aan de wet, ter nadere beschikking en decisie zijn overgelaten, behoort ook de inhoud van het 4^de Art.⁷ derzelve ‘om namelijk, bij de voortduurende vernietiging van Gilden en Broederschappen, door noodzakelijke bepalingen, aan iederen Burger deszelfs eerlijk bestaan te verzekeren’.

Dit Problema is zoo gewigtig als moeijelijk; eene volkomen oplossing van het zelve is misschien meer te hopen dan te verwachten: doch hoe dit zij, het zal de pligt zijn van den R.v.B.Z. daaromtrent, als zijnde een Object van Politie, 't welk niet aan de verschillende Departementen is afgestaan, maar aan de bepaling eener Landswet onderworpen, de noodige voordracht aan het Staatsbewind te suppediteren.

Wijders behooren tot de binnenlandsche Zaken, zoo ver die onder het respect van Algemeene Politie kunnen gebragt worden, alle de werkzaamheden, welke

7 Art. 4: ‘De Wet maakt de nodige bepalingen, tot het verzekeren aan iederen Burger van deszelfs eerlyk bestaan; doch alle Gilden, of uitsluitende Broederschappen, blyven afgeschaft’. Zie: C. Wiskerke, De afschaffing der gilden in Nederland (Amsterdam, 1938). Onder het Staatsbewind is van een verdere regeling niets terecht gekomen.

[p. 229]

zullen voortvloeijen uit het 12^de Art.⁸ der Staats-regeling, betreffende de verpligting der kerkgenootschappen, om door geëvenredigde toelagen te zorgen voor het onafhankelijk bestaan van derzelver Leeraren en Bedienden, buiten bezwaar voor den Lande. Om, na behoorlijk onderzoek, na gehoord te hebben het belang en de consideratien van geintresseerde en der zake kundige, zich in staat gesteld te zien tot het voordragen der ingredienten van eene gepaste en uitvoerlijke wet nopens dit Artikel, hier toe zullen ontegensprekelijk vele hinderpalen uit den weg te ruimen, vele zwarigheden dóór te worstelen zijn, indien het slechts niet bij de uitkomst zal blijken, dat deze belangrijke zaak door geen menschelijken arbeid of overleg zal zijn tot stand te brengen, en dat men verpligt zal wezen de werking van erkende beginselen aan de kracht eener gewoonte van twee eeuwen op te offeren.

Voorts, ofschoon in de Staatsregeling nergens gesproken wordt van het Bestuur en beleid der Armen-Zaken, is het nogthans ieder bekend dat er eene Wet nopens het Armbestuur bestaat, bij Publicatie van 15 July 1800⁹ den volke bekend gemaakt; eene Wet waarbij alle Armen, voor zoo ver niet eenig Kerkgenootschap, of andere Societeit, zich tot de zorg en verpleging derzelve zou verbinden, verklaard worden te zijn Kinderen van den Staat, in welker onderhoud ten koste van 's Lands Schatkist zoude worden voorzien. Deze wet, een steen des aanstoots bij een aanzienlijk deel der Natie, en die, na alle moeijte, aan het ontwerpen derzelve besteed, tot op dit oogenblik nog niet heeft kunnen in werking gebragt worden, zal noodwendig moeten worden opgeheven, en eene nieuwe wijze aan de hand gegeven, waarop de Departementen, tot wier huishoudelijke bestelling deze zaak ongetwijffeld zal behooren, zullen kunnen en moeten voorzien in den nood der behoeftigen, die tot onvermogende kerkgenootschappen of uitgeputte gemeentens behooren. En hierin vindt men een nieuw onderwerp der werkzaamheden van den R.v.B.Z., 't welk wel temporair zal zijn, maar nogthans veel overleg en omzichtigheid vorderen, ten einde het zoo diep vervallen armwezen, door onvoorzichtige of te lang uitgestelde maatregelen, niet geheel te gronde ga.

Eindelijk behoort tot den titel van Algemeene Politie, die geheele Zee van

8 Art. 12: ‘Elk hoofd eens Huisgezins, en op zich zelf staande Persoon van beiderley Kunne, mits den ouderdom van veertien Jaren bereikt hebbende, doet zig inschryven by een of ander Kerkgenootschap, het welk vrywillig kan verlaten worden, om tot een ander over te gaan. Voor ieder Kerkgenootschap wordt van de alzo ingeschreven Leden, tot onderhoud van deszelfs Dienaren en eigendommen, eene Jaarlykse gift gevorderd, niet te boven gaande eene zekere bepaalde Som, achtervolgens het gene aangaande dit een en ander nader by de Wet zal worden vastgesteld’. Dit artikel veroorzaakte bij de publikatie van de concept-staatsregeling reeds zoveel deining dat het toen in functie zijnde Uitvoerend Bewind zich genoodzaakt zag op 28 september 1801 een kalmerende verklaring uit te geven. Deze is als aanhangsel bij de staatsregeling-1801 opgenomen; Van Hasselt, Staatsregelingen, 126-127. Van de uitvoering van een en ander is niets gekomen. Zie: J.Th. de Visser, Kerk en staat (3 dln.; Leiden, 1926-1927) III, hoofdstuk ii.

9 Zie onder andere: Zappey, Johannes Goldberg, 38; P.B.A. Melief, De strijd om de armenzorg in Nederland, 1795-1854 (Groningen-Djakarta, 1955) 28 vlg.

[p. 230]

Zaken¹⁰, die noch tot de Buitenl. Betrekkingen, noch tot Marine, Oorlog, Financien, Justitilieele of Zeezaken kunnende gebragt worden, even daardoor en als uit verlegenheid aan het Departement van Binnenlandse Zaken zullen moeten worden gedemandeerd; Dat deze Zaken niet kunnen worden gespecificeerd of geclassificeerd, daar dikwijls elk eene soort op zich zelf uitmaakt, zal geen betoog behoeven, evenmin als het in twijffel zal getrokken worden, dat dezelve menigmaal moeijelijk en netelig zijn, en de verpligting om dezelve te behandelen niets minder dan een benijdenswaardigen last uitmaakt.

10 Zie noot 1.

Waterstaat

De onderget.¹¹, van de aan hem gesuppediteerde inlichtingen op dit respect gebruik makende, zal echter tevens pogen in het oog te houden zoodanige consideratien, welke aan personen, in dit vak bij uitsluiting ervaren, maar even daarom niet geheel onbevooroordeeld, zouden hebben kunnen ontgaan.

Wanneer men den inhoud der Staats-regeling raadpleegt, ziet men al aanstonds, dat daarin van den Waterstaat der Republiek niet gesproken wordt, dan in den titel van de Departementale Bestuuren; als of de geheele beschikking over dit onderwerp, onder beneficie echter van een hooger toezicht of Super-intendentie, van wegens het Staats-bewind uit te oeffenen, aan denzelve ware verbleven. In den zelfden Geest is het ook, wanneer in het 65^ste Artikel gesproken wordt van onderstand uit de Nationale kas voor de Departementale Waterwerken, bij buitengewone rampen; van het toeverzicht over dijken en waterwerken, in het 68^ste Art., en in het 69^ste van de zorg, aan de Departem. Bestuuren opge-

11 Art. 65: ‘Ieder Departement regelt de kosten van deszelfs eigen huishoudelyk Bestuur, zoo ter administratie van Politie en Justitie - - - als tot het onderhoud der Departementale Gebouwen, Dyken, Waterwerken en dergelyke. By buitengewone rampen, geven zy daarvan onmiddelyk kennis aan het Staats-Bewind, en verzoeken den nodigen onderstand uit de Nationale Kas’. Art. 68: ‘De Departementale Bestuuren hebben de aanstelling der Leden van derzelver Gerechtshoven, en voorts van alle Amptenaren en Bedienden, tot de huishoudelyke Administratie der Departementen benodigd; zy hebben mede het toezigt over het behoorlyk onderhoud van alle Dyken, Waterwerken, Wegen, Bruggen en dergelyken, welke door onderscheidene gemeenten, Collegiën of Particulieren onderhouden of bekostigd moeten worden’. Art. 69: ‘Dezelve zorgen, dat de aanteleggen Werken, noch het bevaren der Rivieren of Zeegaten, noch ook de belangen der Ingezetenen van eenig ander Departement, benadeelen of hinderlyk zyn, en gedragen zich daaromtrent naar de bevelen van het Staats-Bewind. Zy zenden, dadelyk na het arresteeren van eenig Werk, de opgave van hetzelve aan het Staats-Bewind, en zorgen, dat zulks mede geschiede door alle Collegiën, opzicht hebbende over eenige Zee-, Rivier- of Dyk-Werken’; zie verder: H. Lintsen, Ingenieurs in Nederland in de negentiende eeuw. Een streven naar erkenning en macht ('s-Gravenhage, 1980) 51-54. Van der Palm heeft met name gebruik gemaakt van de memories en nota's genoemd in: ibidem, 51-54, de noten 22-27. Zijn belangrijkste informanten waren: Christiaan Brunings (NNBW, I (Leiden, 1911) 365 vlg.) en Jan Blanken Jzn. (ibidem, I, 356 vlg.). Beiden waren werkzaam in de buitendienst van de waterstaat. Brunings kan worden beschouwd als het hoofd van de toenmalige dienst rijkswaterstaat.

[p. 231]

dragen, om vóór te komen, dat door de bij hun aan te leggen werken noch het bevaren van rivieren of zeegaten, noch de belangen van eenig ander Departement worden geprejudicieerd, gelijk mede dat van werken, door hun gearresteerd, opgave aan het Staats-bewind moet geschieden.

Dan het is aan den anderen kant niet te ontkennen, dat de bewoordingen der Staatsregeling ten dezen opzichte zeer onbepaald zijn, en dat men, zonder dezelve merkelijk geweld aan te doen, het oppertoezicht van het Staats-bewind over den Waterstaat in 't algemeen, zoo ver zou kunnen uitstrekken, dat de Departementale bestuuren, ten aanzien van 't geen te voren aan het Agentschap van den Waterstaat was gedemandeerd, indien men de beschikking over gebouwen, wegen en bruggen daarvan uitzondert, bij de tegenwoordigen Staats-regeling weinig accres van authoriteit zouden verkrijgen.

En indien men aan de redeneringen van in dit vak doorkundige lieden, aan dat Agentschap geattacheerd, geloof geeft, dan zou het belang des Vaderlands gebiedend vorderen, dat de uitsluitende beheering over alle Zee- en rivierwerken, in de meest mogelijke uitgestrektheid, door het Staats-bewind aan zich wierd voorbehouden, en aan de Departementale Bestuuren alleen de binnenlandsche Waterwerken wierden overgelaten, onder behoorlijk oppertoezicht nogthans, en met uitsluiting van verveningen en droogmakerijen, waaruit kosten voor het gemeene land kunnen proflueren, of reeds dadelijk geproflueerd zijn.

De argumenten vóór dit gevoelen zijn kortelijk de navolgende: alle ingezetenen des Lands hebben even veel belang er bij, dat geen gedeelte van het zelve door de Zee of rivieren worden ingezwolgen of verwoest, even zeer, ja nog veel sterker, dan dat het zelve door geen buitenlandschen vijand worde geinvadeerd; alle moeten dus gelijkelijk in de kosten der daartegen ingerichte defensie dragen, gelijk zij doen in het aanleggen en onderhouden van Vesting-werken, en andere middelen van Lands-verdediging; en evenmin als de directie over het laatste onder de Departementen kan worden gesmaldeeld, uit vrees dat de algemeene defensie daardoor zwak en vruchteloos zou worden, even zoo min kan het Staatsbewind de directie over 's Lands Zee- en rivierwerken, waarvan de geheele phijsike existentie onzer Republiek afhangt, aan de bijzondere Departementale Bestuuren afstaan. Als men hier nu bijvoegt, dat van het tijdig of ontijdig aanleggen van eenig werk een verschil van tonnens Schats kan afhangen; dat één kwalijk geplaatste krib of hoofd een geheel riviervak onbevaarbaar kan maken; dat onachtzaamheid, kwalijk begrepen spaarzaamheid, of eigenbelang van eenig Departementaal bestuur, aan de ingezetenen van andere Departementen onberekenbare schade kan toebrengen, en eindelijk, dat eenheid van directie reeds de grootste voordeelen niet maar in de theorie beloofd, maar bij ondervinding aangebragt heeft, dan zou uit dit alles moeten volgen, dat ver van deze eenheid weder omver te werpen, veeleer alles moest aangewend worden, om dezelve eene duurzamer en meer bevestigde existentie te bezorgen.

Doch hoe schoonschijnend deze redenering ook is niet alleen, maar hoe veel waarheid dezelve daarenboven in zich behelze, er kunnen echter zwarigheden

[p. 232]

tegen ingebragt worden, die het tegenovergesteld gevoelen aannemelijker schijnen te maken.

En wel, in de eerste plaats, (om nu van de niet duistere bedoeling der Staatsregeling te zwijgen) in dien men het karakter dezer natie raadpleegt, dan weet men, dat algemeene directien over kostbare en aangelegen Zaken, directien, bij welke de onafhankelijke bestelling zich tot een middelpunt bepaalt, en van daar alles, door ondergeschikte, en afhankelijke personen beheerscht, geensins vallen in den Nationalen Smaak, dat dezelve mistrouwen inboezemen, in plaats van vertrouwen, en het vermoeden opwekken, dat individueele en plaatselijke belangen, voor eene harssenschimmige volkomenheid van het geheel, of wel voor de singuliere begrippen der hoofd-directie worden opgeofferd.

Ten anderen; dezelfde redenen, die voor eene Algemeene hoofd-directie over den Waterstaat zijn bijgebragt, zijn ook meermalen aangevoerd, om de noodzakelijkheid te bewijzen der volstrekte en ongelimiteerde eenheid in het bestuur der Republiek: dat zoodanig eene directie volmaakter, onkostbaarder en doelmatiger zou werken, dan gewoonlijk door afzonderlijke, en huishoudelijke administratien geschiedt, behoort tot die denkbeeldige stellingen, waarvan de ondervinding ons reeds het oppervlakkiger, en onzekere, om niets erger te zeggen, heeft geleerd. Althans de opinie der natie is hier tegen lijnregt geopposeerd, en dat men deze niet dan met omzichtigheid te keer gaan, niet dan in volstrekte noodzakelijkheid voor het hoofd moet stooten, is eene staatkundige waarheid, die bij den verstandigen geene tegenspraak zal ontmoeten.

Ten derden; hoe zeer het onlochenbaar is, dat het algemeen belang der Republiek vordert, dat geen gedeelte van het zelve door de wateren verzwolgen en verwoest wordt, zoo is het echter aan den anderen kant niet minder ontegensprekelijk, dat zij, die zoodanige deelen der Republiek bewonen of administreren, welke onmiddelijk aan overstrooming en vernieling bloot staan, het allernaast belang hebben, dat dit onheil worde vóórgekomen; dat dus het algemeene welzijn hier nimmer met het particuliere strijdig kan zijn, en dat het algemeen bestuur des Lands geene gelegenheid moet laten voorbijgaan, om een gedeelte van den aan hetzelve opgedragen last over te brengen op zoodanige huishoudelijke administratien, wier ontegenzeggelijk belang eischt, dat zij dien last met de meeste naauwgezetheid en trouw vervullen.

Ten vierden, het voorbeeld der defensie te Lande door Vestingwerken en andere verdedigingsmiddelen, is eene vergelijking, die, gelijk meer dergelijke, mank gaat: het zou van een andere zijde gevaarlijk voor den staat zijn de middelen van Lands-verdediging aan elk Departement afzonderlijk op te dragen, een gevaar, dat bij den waterstaat niet te duchten is; behalven dat het Systhema van Vestingbouwkunde, in de applicatie van deszelfs beginselen, nog al een tamelijk verschil aanbiedt met dat der waterbouwkunde.

En deze aanmerking leidt natuurlijk tot eene vijfde; dat namelijk algemeene directien doorgaans zekere algemeene plans en denkbeelden zich vormen, die tot een basis en richtsnoer van derzelver werkzaamheden strekken; terwijl men

[p. 233]

intusschen nergens meer naar locale omstandigheden zich moet schikken, nergens minder naar zeer algemeene beginsels werken kan, dan in het aanleggen van waterkeeringen, bij geduurig veranderende Stroomen. Eene algemeene directie is daarom verpligt overal personen aan te stellen, der plaatselijke omstandigheden kundig, en zich daardoor niet slechts te laten vóórlichten, maar ook de belangrijkste zaken dadelijk te doen verrichten, en dan ryst natuurlijk de vraag op, of dergelijke geemploijeerden eener hoofddirectie de zaken naauwkeuriger waarnemen, dan plaatselijke Collegien? en of kundige lieden, den hun toevertrouwden taak meer behartigen, wanneer zij aan eene groote en algemeene directie, dan wanneer zij aan een bijzonder Collegie verantwoordelijk zijn, 't welk zich met hunne werkzaamheden alleen en bepaaldelijk behoeft bezig te houden.

Men zou deze bijgebragte redenen waarschijnelijk nog met vele andere kunnen vermeerderen; men zou de vraag: of de waterstaat sedert dat in dezelve de volkomenste eenheid geheerscht heeft, verbeterd, vereenvoudigd en min kostbaar geworden is? aan de ondervinding kunnen toetsen; doch het bijgebragte zal genoeg zijn, om te bewijzen, dat eene huishoudelijke directie over Zeeweringen, rivier- en andere waterwerken, aan de Departementale Bestuuren toe te kennen, met het wel begrepen belang van 't Algemeen, en de orden in het beleid van 's Lands Zaken, zeer wel zou kunnen strooken, indien slechts door een behoorlijk toeverzicht gezorgd wordt, tegen de nadeelen, welke daaruit in voorkomende gevallen zouden kunnen resulteren, mitsgaders dat de penningen, welke, zoo voor subsidien als andersins, van 's Lands wege aan dit gewigtig artikel worden geimpendeerd, ten meesten nutte, en met in 't ooghouding van overleg en spaarzaamheid daaraan worden besteed.

Het is uit dien hoofde, dat in het 69^ste Artikel der Staats-regeling, de Departementale Bestuuren uitdrukkelijk gelast worden, zich te gedragen naar de bevelen van het Staats-bewind, zoo meenigmaal door aan te leggen werken, of het bevaren der rivieren of Zeegaten, of ook de belangen der Ingezetenen van andere Departementen zouden kunnen benadeeld worden; gelijk mede, om, bij het arresteren van eenig werk, de opgave daarvan aan het Staats-bewind te doen, en te zorgen, dat zulks ook door alle aan hun ondergeschikte Collegien geschiede; terwijl het natuurlijk is, en als van zelve spreekt, dat dit hoogste toezicht van het Staatsbewind zich niet enkel bepaalt tot het beletten van verkeerdelijk beraamde werken, maar ook om de gevolgen van nalatigheid vóór te komen, en te zorgen, dat niets verzuimd, verachterd, of veronachtzaamd worde.

Er wordt derhalven, behalve de Departementale, huishoudelijke administratie en bestuuring der dijkagien en waterwerken, nog een oppertoezicht vereischt, 't welk de behoorlijke éénheid in dit vak teweegbrengt; 't welk de schroomelijke gevolgen van onkunde, naijver, verzuim of verkeerde spaarzaamheid bij de onderscheiden Departementen, voorkomt of uit den weg ruimt, en welk Oppertoezicht, bij het Staats-bewind, 't welk in dezen bevoegd is om stellige bevelen uittevaardigen, noodwendig moet resideren.

[p. 234]

In het Ontwerp van Staats-regeling¹², op den 19 Mey dezes jaars, door eene Commissie uit de eerste Kamer aan dezelve aangeboden, en waaruit de Art. 65, 68 en 69 der tegenwoordige Staatsregeling, nagenoeg, woordenlijk zijn overgenomen (zie Art. 123, 127, en 128 van dat ontwerp), vindt men daarenboven in het 83^ste Art. aan het Staatsbewind uitdrukkelijk toegekend, het direct toezicht over alle Dijk-, Zee- en rivierwerken, welke onmiddelijk voor rekening van den Lande worden onderhouden; mitsgaders de zorg, dat voor Departementale of bijzondere Rekening geene werken worden aangelegd enz.; terwijl, volgens dat Ontwerp, het Staatsbew. dit toezicht zou uitoeffenen door een afzonderlijk Collegie, bestaande ten hoogsten uit vier personen enz.

Het spreekt van zelf, dat bij de tegenwoordige Staats-regeling door het Bewind aan den Raad van Binnenlandsche Zaken zal moeten aanbevolen worden, 't geen bij het afgekeurd ontwerp aan een afzonderlijk Collegie werd opgedragen, en dat deze Raad het aan denzelven gedemandeerd toezicht wederom zal moeten uitoeffenen, door het emploijeren van kundige personen in verschillende betrekkingen, uitmakende het bureau of Comptoir van den Waterstaat, volgens zoodanig een regulatif voor derzelver werkzaamheden, als door den Raad, bij eene volkomen kennis van den geheelen werkings-kring tot dit vak vereischt, nader zal worden voorgedragen.

Op deze wijze zou aan den R.v.B.Z. (ondergeschikt en verantwoordelijk aan het Staatsbewind) worden toegekend:

1^e.	De onmiddelijke bestelling over alle Dijk-Sluis-Zee- en Rivierwerken, welke dadelijk voor Rekening van den Lande worden onderhouden.
2^e.	Een onmiddelijke invloed op het aanleggen van zoodanige werken, tot welke, als door buitengewone rampen veroorzaakt, onderstand uit de Nationale Kas wordt verleend.
3^e.	De beoordeeling van de doelmatigheid, nuttigheid en noodzakelijkheid van zoodanige Departementale Waterwerken, waarvan de opgave, dadelijk na het arresteren derzelve, en dus vóór dat zij ter executie worden gelegd, achtervolgens Art. 69 der Staatsregel. aan het Staatsbew. moet worden ingezonden.
4^e.	Het generaal toezicht tot voorkoming, dat geene importante waterkeeringen in verval geraken of verwaarloosd worden, en dat niet verzuimd of uitgesteld worde het aanleggen van zoodanige nieuwe werken, als de omstandigheden noodzakelijk mogten gemaakt hebben.

12 Het rapport van de daartoe benoemde commissie-Steyn Parvé cum suis alsmede het ontwerp voor een nieuwe staatsregeling in: Dagverhaal Vertegenwoordigend Lichaam, XII, 282-312. Art. 83: ‘Het [= Staatsbewind] heeft het direct toezicht over alle Dijk-, Zee- en Rivierwerken, welke onmiddelijk voor rekening van den Lande worden onderhouden, en zorgt, dat zodanige Werken welker onderhoud geschiedt voor Departementale of bijzondere Rekening, niet strekke tot nadeel van anderen, veel minder, van de Zeegaten en Rivieren van het Gemeenebest. Het Staatsbewind oeffent dit toezicht uit, door een afzonderlijk Collegie, ten hoogsten, uit vier Persoonen bestaande, waaromtrent hetzelve een voordragt ter goed- of afkeuring aan 't Wetgevend Lichaam inzendt’.

[p. 235]

5^e.	De administratie der penningen, welke voor het eerste point, en het bezoldigen van het Comptoir van den Waterstaat uit 's Lands kas worden vereischt.

Daarentegen zou aan de Departementale Bestuuren verblijven, de directe bestelling over alle, binnen dat Departement gelegen waterwerken, welke niet onmiddelijk voor rekening van den Lande worden onderhouden, benevens de administratie der gelden, welke tot den gewonen onderhoud derzelve vereischt worden, en welke onder de begrooting der huishoudelijke kosten voor ieder Departement moeten worden gebragt.

Ten einde echter aan het 3^de en 4^de point behoorlijk zou kunnen voldaan worden, zal er tusschen de Departementale Bestuuren en het Staats-bewind, of liever tussen de Collegien, aan welke van wederzijde het toezicht over den Waterstaat zal worden opgedragen, zeker concert van werkzaamheden moeten worden geëtablisseerd, 't geen veelligt daarin zal te vinden zijn, dat de Inspecteurs¹³, aan het Hoofd der Departementale Collegien te stellen, of aan dezelve toe te voegen, met wederzijdsch overleg tusschen die Collegien en den Raad van Binnenlandsche Zaken worden aangesteld, en eene dubbele betrekking verkrijgen, uit kracht van welke zij verpligt zouden zijn van alle voorvallende zaken van eenig aanbelang aan denzelven Raad kennis te geven, of wel zoodanig anders en beter, als nader, bij eene meer volledige kennis dezer zaken, zal worden goedgevonden en bepaald.

Eindelijk behoeft het hier naauwlijks te worden aangeroerd, dat zoodanige Departementen, welke van vroege tijden af het onderhoud van waterkeeringen, dijken en sluizen met elkander hebben gemeen gehad, zich ook nu deswegens onderling zullen kunnen verstaan, en daarover zoodanig gemeenschappelijk Collegie aanstellen, als zij te rade zullen worden, alles niet te min met vóórkennis en na voorafgaande goedkeuring van het Staatsbewind¹⁴.

13 Onder het Uitvoerend Bewind was het land verdeeld in een twaalftal waterstaatdistricten met aan het hoofd van ieder district een commissaris-inspecteur. Over het geheel was een eerste commissaris-inspecteur aangesteld [= Brunings, zie noot 11]; Lintsen, Ingenieurs in Nederland, 58.

14 Ondanks de verscheidenheid van bestuur en beleid is er voor 1795 in de Republiek wel een streven geweest om in sommige gevallen tot samenwerking tussen de verschillende gewesten te komen. Met name was dat het geval bij het beheer van de bovenrivieren en de aanleg van het Pannerdens kanaal; ibidem, 42. De uiteindelijke nieuwe organisatie van de waterstaat is niet dan na zeer veel moeite tot stand gekomen. Het pleidooi van Van der Palm heeft niets geholpen; de Raad van Binnenlandse Zaken is niet belast met de zorg voor de waterstaat. Het Staatsbewind besloot in september 1803 hiermee twee nieuwgevormde commissies van superintendentie te belasten, één voor de rivieren en één voor de zeehavens en -gaten; ibidem, 53. Het bureaupersoneel van de waterstaat werd van de Raad van Binnenlandse Zaken, waar het in september 1802 voorlopig was ondergebracht, overgeheveld naar de bureaux van het Staatsbewind zelf; Besluiten Staatsbewind, 2 september 1803 nr. 31 en 3 oktober 1803 nr. 42. Deze laatste maatregel moet in het kader van de wijze waarop de centrale overheidsadministratie in de jaren 1801-1805 was georganiseerd, als zeer uitzonderlijk worden aangemerkt. Het Staatsbewind overzag het geheel slechts, de eigenlijke administratie berustte bij de raden, secretarissen van staat en dergelijke (zie hiervoor, p. 220).

[p. 236]

Nationale opvoeding¹⁵

De onderget., in dit vak meest bekend zijnde, zal even daardoor in staat zijn, om zijn gevoelen, nopens deszelfs toekomstige inrichting, met meer precisie aan den dag te leggen.

Vooraf echter moet met een woord gewag worden gemaakt van het 45^ste Artikel der Staatsregeling, gedeeltelijk tot dit Departement, gedeeltelijk tot dat der Nat. Oeconomie zijne betrekking hebbende; het luidt aldus:

‘Het Staats-bewind zorgt, door eene daartoe geschikte inrichting, voor de bevordering van Kunsten, Wetenschappen, Opvoeding, Koophandel, Landbouw en Fabrieken’.

Hoe zeer oppervlakkig de zin hiervan schijnt te wezen, dat, door slechts één Instituut, voor de bevordering van alle deze verschillende Objecten, zal gezorgd worden, kan echter bij nader inzien dit geensins de bedoeling zijn geweest, maar moeten de woorden aldus worden opgevat: Het Staatsbewind zorgt voor de bevordering van konsten, wetenschappen enz., en maakt daartoe de noodige inrichtingen en bestellingen, overeenkomstig het meest belang der gezamenlijke Ingezetenen, en het minst bezwaar van 's Lands Financiën.

Wat toch zou het voor een zonderling samenstel van personen zijn, welke eene Inrichting zouden moeten uitmaken, die voor de bevordering van alle in Art. 45 opgenoemde voorwerpen zou zorgen? Hoe weinig weet de Geleerde van den Koophandel? Welke verschillende talenten en genien vordert de kennis van den Landbouw en van de meeste Vaderlandsche Fabrieken? en hoe weinig gemeenschap hebben wederom deze vakken, met het zoo gewigtige elementair onderwijs der jeugd, of met het ontwerpen en beoordeelen van gezondheidswetten voor den Staat? Eene zoodanige inrichting zou zekerlijk weinig nuts presteren, en bovendien aan het oog van den Verstandigen eene ongerijmde vertooning aanbieden.

Indien het Staatsbewind goedvindt de werkzaamheden van den Raad van Binnenl. Zaken, ten aanzien der Objecten van Opvoeding en Oeconomie zoodanig te wijzigen, als hier beneden zal worden voorgesteld, dan zal van zelve aan den inhoud van het 45^ste Art. voldaan zijn, en zulks op eene meer voldoende, en althans niet meer kostbare wijze, dan wanneer men letterlijk wilde opvatten, 't geen naauwlijks alzoo kan bedoeld zijn. En het is op dien voet, dat de onderget. als nu de differente voorwerpen der Nat. Opvoeding zal schiften, en aantoonen, wat omtrent elk derzelve van Lands-wege zou behooren gedaan te worden, en wat aan de Departementen moet worden overgelaten.

Hooge Scholen. Ons klein Gemeenebest telt niet minder dan vijf Universiteiten, behoorende tot de Departementen Holland, Utrecht, Gelderland, Friesland en

15 Over dit onderwerp in het algemeen zie: De Groot, J.H. van der Palm, 56 vlg.

[p. 237]

Stad en Lande¹⁶. Indien men op nieuw beginnen moest Academien te stichten, zou men wel doen het getal tot één, of hoogstens twéé te bepalen; doch daar dezelve bestaan, daar de Gewesten steeds getoond hebben op derzelver bezit grooten prijs te stellen, zou het onstaatkundig, en misschien onregtvaardig zijn dezelve daarvan te berooven: behalve dat deze meenigte van Academien wederom van eene andere zijde hare nuttigheid heeft, die, indien zij niet opweegt tegen de daar uit voortvloeijende nadeelen, nogthans voor dezelve eenige vergoeding aanbiedt.

Deze vijf Hooge Scholen alle Nationaal te verklaren zou groote zwarigheden involveren, vooral uit hoofde van den gelijken voet, en de gelijke voorregten, waarvan zij alle zouden willen jouisseren; daarenboven zouden de Departementen ongaarne van de beheering derzelve afstand doen, en het Staatsbewind zou het vermoeden opwekken alsof het, begerig naar vermeerdering van magt, alles aan zich weilde trekken, wat het slechts met eenigen schijn, aan de huishoudelijke beheering der Departementen kon onttrekken.

Behalven deze vijf nog ééne Nationale Hooge School te stichten, of één der zelve, waartoe dan de Leidsche allermeest in aanmerking zou komen, tot den rang eener Nationale Hooge School te verheffen, schijnt ook geensins aan te raden. Waartoe is het noodig een reeds al te groot getal nog te vermeerderen, of aan den onderlingen naijver der Departementen voedsel te geven? Eene Nationale Hoogeschool is een soort twistappel geworden; waarom zou men dien opnieuw in 't midden werpen, enkel om eene harssenschimmige volkomenheid roekeloos na te jagen¹⁷?

Dat dan de vijf Hooge Scholen blijven, dat dezelve blijven onder Departementale beheering, en men eerst bedacht zij om eene Lands-Hooge School op te richten, wanneer de Departementen hunne Academien abandoneerden of in het verval lieten geraken.

Doch het zij ver, dat men hier uit zou opmaken: het Algemeen Bestuur des Lands heeft zich over den Staat en inrichting der Academien niet te bekommeren. Het zijn de kweekscholen, waar Staats-lieden en Volks-leeraars worden gevormd, waar de bloem der Bataafsche Jeugd hare verstandelijke en zedelijke krachten het eerst ontwikkelt, en de Doctorale waardigheid, aan dezelve verkregen, geeft hare bezitters het regt, om als verdedigers der onschuldigen, en geneesheeren der lijdenden, zich de dierbaarste belangen hunner Medeburgers, hun leven en gezondheid te zien toevertrouwen.

Aan alle onze Vaderlandsche Universiteiten heerschen voorname gebreken:

16 De universiteiten waren Leiden, Utrecht, Harderwijk, Franeker en Groningen. Het beeld dat Van der Palm van het hoger onderwijs geeft, is juist; de gebreken waren vele.

17 Onder andere in het plan van constitutie van 1796 (‘Het dikke boek’) werd voorgesteld één nationale hogeschool op te richten (art. 713); zie: L. de Gou, ed., Het plan van constitutie van 1796. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, kleine serie XL ('s-Gravenhage, 1975) facsimile uitgave, 110.

[p. 238]

de politie derzelve, en alle verdere inrichtingen rusten op verouderde Wetten en Statuten, waarvan sommige meer dan twee eeuwen heugen, en aan de Friesche Hooge School, waar men ten dien aanzien, sedert de omwenteling van 1795, verandering heeft pogen te maken, is deze afzonderlijke poging niet al te gelukkig uitgevallen¹⁸. Het onderwijs der Academien bevat niet alle voorwerpen, die aldaar behoorden geleerd te worden, en de methode van hetzelve is in vele opzichten onvolmaakt. De tractementen der Hoogleeraars zijn ver beneden het peil der behoeften van hunnen stand, het uitdeelen van Doctorale Graden wordt minder als een gewetenszaak, dan als een middel, om de schrale inkomsten der Professoren te vermeerderen, beschouwd en behandeld; en er is gegronde vrees, dat, op den tegenwoordigen voet voortgaande, binnen weinig tijds de oude roem onzer Universiteiten geheel verdonkerd en uitgedoofd zal zijn.

Een algemeen herstel onzer Vaderlandsche Academien te beproeven, is een werk, der bemoeijingen van den Raad van Binnenl. ZZ. dubbeld waardig. Eene revisie van derzelver Wetten en Statuten, nadere bepalingen omtrent het Academisch Onderwijs, en verbeterde Voorschriften voor de Doctorale Promotien, aan alle Universiteiten gelijkelijk in acht te nemen, en met overleg der Curatoren respectivelijk te ontwerpen; Ziet daar, wat naar des Onderget. inzien met vrucht aangaande dit onderwerp zou kunnen worden ondernomen¹⁹.

Konsten en Wetenschappen. De openbare bevordering derzelve, zoo ver die in ons Vaderland heeft plaats gehad, is meestal het werk geweest van Geleerde Genootschappen, Letterkundige Maatschappijen, Teken- Bouw en Schilderkundige Academien, en meer dergelijke particuliere inrichtingen, aan welker bestaan niet alleen geene atteinte moet worden toegebragt, maar welker bloeij, uitbreiding of ondersteuning daarenboven aan de Depart. Bestuuren behoort te worden aanbevolen.

Dan, het 45^ste Art. der Staatsreg. wil, dat het Staatsbewind voor de bevordering van Konsten en Wetenschappen eene bijzondere Zorg drage, en dezelve als eene algemeene Lands-aangelegenheid behartige. Inderdaad het aanmoedigen van talenten, en beloonen van verdiensten in dit vak, zet niet alleen aan het Gouvernement luister bij, maar het kweekt ook een betamelijken Nationalen hoogmoed, en geeft achting bij nabuurige Volken. Behalven dat de middelen, welke daartoe vereischt worden, doorgaans weinig kostbaar zijn, immers indien men dezelve vergelijkt met andere publike inrichtingen, en de enorme kosten, welke tot vermeerdering van ons aanzien naar buiten vereischt en besteed worden.

Op dezen grond zou de onderget. geene zwarigheid maken het oprichten van een Geleerd en Wetenschappelijk Instituut aan te raden, 't welk den naam zou

18 Zie: W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker (2 dln.; Leeuwarden, 1878-1886) I, 107 vlg.

19 Van een eventuele reorganisatie is onder het Staatsbewind niets gekomen.

[p. 239]

dragen van Nationale Maatschappij van Geleerdheid, Wetenschap en Konst²⁰, waarvan de Leden onmiddelijk door het Gouvernement zouden worden gekozen, 't welk de beroemdste mannen onzer natie, zonder onderscheid van denkwijze, 't welk de Van Swindens²¹, Van Marums²², Wyttenbachs²³, Luzacs²⁴, de Meermans²⁵, Van Alphens²⁶, Van Wijns²⁷, Campers²⁸, en andere namen, die wij naast de uitstekendste buitenlandsche vernuften plaatsen kunnen, als in één middenpunt verzamelde, aan eenen voor hen zelven, en voor hun Vaderland roemrijken arbeid verbond, en aldus aan de aanmoediging en belooning van Letterkundige Verdiensten, eene in ons Vaderland bijkans onbekende zaak, dadelijk aanwezen gaf. Zulk eene Maatschappij, op gezette tijden des jaars binnen deze residentie, in een aanzienlijk locaal vergaderende, door middel van den Raad van Binnenl. Zaken met het Gouvernement in aanraking, raadgeefster van het zelve in alle Zaken, het hooger Openbaar onderwijs, of de waardij van nuttige uitvindingen betreffende, zou niet alleen het Algemeen Bestuur luister, maar ook meerder vastigheid geven, en de penningen daartoe vereischt zeer zeker niet zoo veel bedragen, als aan verscheiden bureaus van Lands-administratien, de leges en schrijfloonen der bedienden opbrengen.

20 Van der Palm heeft ongetwijfeld buitenlandse voorbeelden op het oog gehad, met name het Franse Instituut. In Nederland is eerst onder het bewind van koning Lodewijk Napoleon in 1808 een dergelijke instelling van de grond gekomen. Zie: J. Huizinga, ‘Van Instituut tot Akademie’, in: Verzamelde Werken (9 dln.; Haarlem, 1948-1953) VIII, 426-449.

21 Jean Henri van Swinden (1746-1823) hoogleraar te Amsterdam in de wijsbegeerte, natuur, wis- en sterrenkunde; NNBW, IV, 1289-1291.

22 Martinus van Marum (1750-1837) directeur museum en bibliothecaris Teylers Genootschap te Haarlem; secretaris Hollandse Maatschappij van Wetenschappen; ibidem, X (Leiden, 1937) 588.

23 Daniël Albert Wyttenbach (1746-1820) hoogleraar remonstrants seminarie Amsterdam, athenaeum Amsterdam en universiteit Leiden; ibidem, I, 1591-1595.

24 Jean Luzac (1746-1807) hoogleraar Leiden in de vaderlandse geschiedenis en het Grieks, redacteur Gazette de Leyde; ibidem, I, 1290-1294. Etienne Luzac (1706-1787) redacteur Gazette de Leyde; ibidem, I, 1290. Elie Luzac (1721-1796) drukker, uitgever en publicist te Leiden; ibidem, I, 1287-1290.

25 Gerard Meerman (1722-1771) verzamelaar van wetenschappelijke collecties, publicist op het gebied van de boekdrukkunst. Johan Meerman (1753-1815) bouwt de verzameling van zijn vader uit, publicist op letterkundig en historisch terrein; onder koning Lodewijk Napoleon directeur-generaal wetenschappen en kunsten. J.H. Kernkamp, Inventaris der familiepapieren Meerman, Van Westreenen, Dierkens en Van Damme, aanwezig in het Museum Meermanno-Westreenianum ('s-Gravenhage, 1948) 23-27.

26 Daniël van Alphen (1713-1797) oprichter en voorzitter Maatschappij der Nederlandse Letterkunde; publicist juridische en historische verhandelingen; NNBW, I, 84.

27 Hendrik van Wijn (1740-1831) publicist historische verhandelingen, in 1802 de eerste archivaris van de Bataafse Republiek; ibidem, IV, 1487-1490.

28 Petrus Camper (1722-1789) hoogleraar Franeker, Amsterdam en Groningen in de genees-, ontleed-, heel- en plantkunde; ibidem, I, 552-556.

[p. 240]

Latijnse Scholen, Atheneae enz.²⁹. Bijkans overal in de Republiek zijn deze Stedelijke Inrichtingen, die uit Stedelijke kassen worden onderhouden; alleen in sommige Land-departementen worden daartoe uit de Provinciale kassen bijdragen gegeven. De Leermethode en het onderwijs zijn op de meeste derzelve zeer gebrekkig, en vorderen eene generale verbetering, welker gelukkig gevolg alleen door eenparigheid kan verkregen worden. Hieromtrent Algemeene Wetten voor te dragen is eene werkzaamheid, welke den Raad van het binnenlandsche Departement behoort te worden aanbevolen, op vóórlichting van het Nationaal Instituut. Aan de gebrekkige Leerwijze op de Latijnsche Scholen is het verval van geleerdheid en verlichting bij onze natie grootendeels te wijten. Overigens behooren deze Scholen en Gymnasia, benevens het onmiddelijk toezicht over dezelve Stedelijk of Departementaal te blijven.

Onderwijs op de lagere scholen³⁰. Van welk een aanbelang het zogenoemd elementair onderwijs is, zal geen uitvoerig betoog noodig hebben. Wijsbegeerte en Staatkunde vereenigen zich in de erkentenis van deszelfs hoogste aangelegenheid: één der grootste voordeelen van het maatschappelijk leven, de beschaving der zielsvermogens hangt daarvan grootendeels af, en men arbeidt door geene inrichting zekerder voor het geluk der ingezetenen, en voor de duurzame rust van den staat, dan door de verbetering der lagere scholen.

Goed onderwijs in de noodzakelijkste kundigheden is behoefte voor ieder individueel Lid van den Staat; geene Departementale of plaatselijke huishoudelijke belangen komen hier in aanmerking, omdat het niet naar willekeur wel of kwalijk, meer of minder volkomen mag ingericht worden, en de verbetering der publike Instructie is van dien aart, dat door overal gelijkwerkende en eenparige maatregelen, derzelver voornaamste hinderpalen worden uit den weg geruimd. De onderget. is door de ondervinding overtuigd, dat deze verbetering geen harssenschim is, dat zij niet veel jaren nodig heeft, om alom merkbaar te worden, en dat zij geene groote kosten vereischt om tot stand te komen.

Dan, het Algemeen Bestuur des Lands zal zich deze zaak moeten aantrekken, en het Oppertoezicht over dezelve aan zich voorbehouden. De wijs waarop dit geschieden moet is reeds bepaald bij de Publicatien van den 15 Juny en 22 Aug. ll.³¹, en er behoeven in sommige Artikelen derzelve slechts eenige veranderingen te worden gemaakt, die uit de veranderde form van Bestuur en uit de nieuwe grensscheiding der Departementen natuurlijk voortvloeijen.

29 Zie: H.W. Fortgens, Schola Latina. Uit het verleden van ons voorbereidend hoger onderwijs (Zwolle, 1958) hoofdstuk ii.

30 Zie: Van der Giezen, De eerste fase, 61 vlg.

31 Op 15 juni 1801 publiceerde het Uitvoerend Bewind de tekst van de schoolwet-1801 zoals die op 6 juni door de volksvertegenwoordiging was aangenomen. De publikatie van 22 augustus 1801 behelsde de verordeningen op de examens voor de onderwijzers, de instructies voor de schoolopzieners en hun vergaderingen en een schoolorde voor de openbare scholen; ibidem, 76-77.

[p. 241]

Bij deze Publicatien worden alle openbare School-Onderwijzers, d.i. de zoodanige, die uit Lands- Gewestelijke- of Plaatselijke kassen eenige tractementen of emolumenten genieten, aan dezelfde wetten onderworpen, ten aanzien der inrichting van hun onderwijs, en van het gebruik der boeken daartoe benodigd; een aantal van vijf en dertig bekwame en achting-waardige mannen zijn benoemd en aangesteld, om over de geheele uitgestrektheid der Republiek, als Opzieners der Scholen, het oog te houden op de handhaving der Schoolwetten, aan de onderwijzers raad en hulp te verleenen, dezelve door gepaste examens tot de waarneming van den schooldienst bevoegd te verklaren, en verder de belangen van het Schoolwezen in alle opzichten te behartigen. Voor deze Schoolopzieners zijn door het Uitv. Bew. de Instructien gearresteerd, benevens eene regelmaat voor het afnemen der Examens, en een Algemeen Reglement van Orden in alle Openbare Scholen in te voeren. Eindelijk, de heilzame uitwerking dezer maatregelen begint zich reeds alom te openbaren, de berichten bij den onderget. ingekomen, hebben denzelven in zijne verwachting ten dezen opzichte geensins te leur gesteld; en daar verscheiden nabuurige volken en rijken thans de zaken van het openbaar onderwijs zich opzettelijk aantrekken, zal het Bataafsche Bestuur geene inrichting laten vervallen, voor welke men bezwaarlijk eene betere zal kunnen in plaats stellen, en door welker vernietiging domheid, bijgeloof en vooroordeel zouden zegepralen, terwijl de staat van het schoolwezen ten minsten het vierde gedeelte eener eeuw zoude zijn achteruitgezet.

De Publicatien van den 15 Juny en 22 Aug. 11. zullen derhalven, voor zoover het onderwijs der openbare en bijzondere lagere scholen, en het toezicht over dezelve betreft, moeten blijven in volle kracht en waarde; de werkzaamheden, daar bij aan den Agent van Nat. Opvoeding gedemandeerd, overgaan op den Raad van Binnenl. ZZ., en dezelve gelast met het proponeren van zoodanige alteratien, als uit hoofde van de veranderde Orden in het Bestuur, en de nieuwe grensscheiding der Departementen, noodwendig zullen moeten gemaakt worden, terwijl eindelijk de Departementale Bestuuren zoo veel mogelijk zullen moeten worden gepermoveerd, om in den geest der gearresteerde Schoolwetten met al hun vermogen, en door alle de middelen in hunne handen gesteld, te coöperéren.

Tot de zorg van het Algemeen Bestuur des Lands voor het openbaar onderwijs, behoort ook het vaststellen van aanmoedigingen van eer en voordeel, voor zoodanige onderwijzers, welke boven anderen in de waarneming van hunnen post zich bevlijtigen en uitmunten, en het bepalen der meest gepaste middelen, om bekwame Schoolonderwijzers voor het vervolg te vormen. Van beiden wordt in de Publicatie van 15 Juny melding gemaakt, gelijk mede van zeker op te richten Schoolfonds³², doch in welk een en ander, uit hoofde der nieuwe Staatsre-

32 Het Schoolfonds zou moeten worden gevormd uit de inkomsten van 's Lands Comptoiren, Gewestelijke of Quartierskassen, Geestelijke Goederen, of Domeinen aan de ‘Vorst van Nassau’ (= de Oranjes) toebehoord en eertijds gediend hebbende tot betaling van de traktementen van de schoolmeesters, kosters en voorzangers. Uit dit fonds werden bekostigd: de opleiding van onderwijzers, de beloning van verdienstelijke schoolmeesters, de toelagen die financieel onmachtige gemeenten aan hun onderwijzers niet konden betalen, en het schooltoezicht; ibidem, 73-74.

[p. 242]

geling, gewigtige veranderingen zullen moeten gemaakt worden, waarvan het ontwerpen en voordragen almede aan den Raad van Binnenl. ZZ. zal moeten worden gedemandeerd.

Eindelijk zal aan denzelven Raad moeten worden opgedragen de administratie der penningen, welke uit 's Lands kas voor de bevordering van het Openbaar Onderwijs, Konsten en Wetenschappen zullen worden geaccordeerd³³.

Geneeskundige Staatsregeling. Geen gering gedeelte van de Instructie voor den Agent van Nat. Opvoeding (t.w. van Art. 31 derzelve tot Art. 42) betreft de Geneeskundige Staats-regeling, d.i. de zorg van den Staat voor de Gezondheid der Ingezetenen: en het is inderdaad, sedert het vernietigen der Gildens, en den meer doorgedrongen Geest van Losbandigheid, alleen aan dat Agentschap toe te schrijven, dat in de beoeffening der Geneeskundige Wetenschappen, sedert de laatste Jaren, niet de schroomelijkste misbruiken zijn ingeslopen, of meer algemeen geworden.

In alle welgeordende en beschaafde Rijken en Staten, zijn door het Algemeen Landsbestuur, Opper-Collegien Medica, of Geneeskundige Raden opgericht, welke Gezond-heids-Wetten voor den Staat ontwerpen, bij besmettelijke ziekten voorzieningen stellen, en voorts zorgen, dat, zoo weinig mogelijk, de gezondheid en het leven der Ingezetenen aan de mishandeling van onkundige en onbevoegde personen, worde blootgesteld. De nuttigheid hiervan te ontkennen na dat een Frank³⁴ en andere door hunne Geschriften de geheele weereld deswegens verlicht hebben, zou naar ongerijmdheid zwemen, gelijk het betogen daarvan overtollig zou wezen.

Er is te minder reden, om in het oprichten van een geregeld Geneeskundig Bestuur voor deze Republiek zwarigheid te maken, daar reeds door het Uitv. Bewind, op voordragt van den onderget. Departementale Commissien van Geneeskundig Bestuur, over de geheele Republiek zijn aangesteld en in werking gebragt³⁵, en alzoo de eerste stap tot dit werk is gedaan, met dat gevolg, dat de beroemdste Mannen in dit vak zich met deze taak belangeloos hebben gechargeerd, en van hunne verrichtingen vele heilzame verbeteringen te wachten zijn.

Het bestaan dezer Departementale Commissien moet verzekerd, derzelver

33 Voor het lager onderwijs is onder het Staatsbewind wel een nadere regeling tot stand gekomen, namelijk de schoolwet van 1803; ibidem, 80-92. Van een eventueel Schoolfonds is in deze wet geen sprake meer.

34 Johann Peter Frank (1745-1821) auteur van onder andere System einer vollständigen medicinischen Polizey (6 dln.; Mannheim, 1779-1789), een handleiding voor de openbare gezondheidszorg; Neue Deutsche Biographie, V (Berlijn, 1971) 341-342.

35 Zie: G.J. Heederik, Van kasboekregister tot burgerlijke stand. Medisch-demografische aspecten van de registratie van huwelijken, geboorten en sterfte (Meppel, 1973) 57-68. De oprichtingvan de departementale commissies heeft plaatsgevonden in het voorjaar van 1801.

[p. 243]

werkzaamheden en gezach nader omschreven en hare betrekking tot de Departementale Bestuuren bepaald worden, waartoe eerlang eene afzonderlijke Voordragt van wege het Agentschap der Nat. Opvoeding aan het Staatsbewind zal worden ingezonden.

Dan, ten einde het ware doelwit te bereiken, moeten deze Commissien alle met elkander in verband staan, en derzelver verrichtingen en voorslagen in één middelpunt samenloopen, waartoe oorspronkelijk het Agentschap der Nat. Opvoeding bestemd was, doch 't welk in dezen wederom door den Raad van Binnenl. ZZ. zal moeten vervangen worden. Dezelve zou zich tot het verrichten der werkzaamheden, en houden der correspondentie als andersins, in dit belangrijk Departement enkel kunnen bedienen van den Commissaris tot de zaken der Geneesk. Staatsregeling³⁶, en den Commis³⁷ aan den zelven toegevoegd, beide bij het Agentschap der Nat. Opvoeding geemploijeerd; doch om meerder gewigt bij te zetten aan eene zaak, die de aandacht der Wijsgeerige Staatkunde zoo zeer verdient, zou de onderget. geene zwarigheid maken, om voor te slaan het oprichten van eenen Raad der Geneeskunde, door middel van den Raad van Binnenl. ZZ. aan het Gouvernement geattacheerd, en bestaande uit een klein getal der beroemdste Geneeskundigen van ons Vaderland, op gezette tijden alhier in de residentie of te Amsterdam vergaderende, aan wie het beoordeelen der ontwerpen tot verbetering van den Staat der Geneeskunde, de voorziening bij ontstaande epidemische ziektens, het voordragen van gezondheids-wetten voor den staat, voor 's lands Marine en Armée, en het Oppertoezicht over de uitoeffening der Geneeskundige Wetenschappen, zouden worden aanbevolen. Eene inrichting, welke wederom, in vergelijking van derzelver nuttigheid en aanzien, geene noemenswaardige onkosten aan den Lande zou veroorzaken³⁸.

36 Commissaris was de Amsterdamse medicus Jan van Heekeren (1773-1803), lid commissie geneeskundig toevoorzicht Amsterdam; door toedoen van zijn familielid S.I. Wiselius in 1798 aangesteld tot secretaris van de eerste agent van nationale opvoeding Van Kooten; hij ruilde deze post in 1799 bij de ambtsaanvaarding van Van der Palm in voor die van commissaris geneeskunde. Zie over het werk van Van Heekeren met betrekking tot de geneeskundige commissies en de landelijke registratie van huwelijken en dergelijke: ibidem, 61 vlg., 189 vlg.

37 Commies en assistent van de commissaris was Reinier Dibbetz (1764-1808), arts te Heerenveen; deze moest in 1787 als patriot naar Frankrijk vluchten, speelde na 1795 een politieke rol in Friesland; werd in 1799 door Van der Palm aangetrokken als commies; vanaf 1803 is hij in medische functies werkzaam geweest aan Kaap de Goede Hoop. Zie: J.J. Kalma, ‘Reinier Dibbetz (1764-1808)’, in: Dit wienen ek Friezen (5 dln.; Leeuwarden, 1964-1974) III, 44-48.

38 Ook op dit terrein is er onder het Staatsbewind iets tot stand gebracht, namelijk de wet met betrekking tot het geneeskundig onderzoek en toezicht van 1804. Deze wet is tot 1865 van kracht gebleven. Heederik, Van kasboekregister, 69-75. Commissaris Van Heekeren en commies Dibbetz bleven bij de raad gehandhaafd. Van Heekeren overleed onverwacht in juni 1803. Hij werd in september 1804 opgevolgd door de arts Hermannus Adrianus Bake (1754-1805), publicist op het gebied van de geneeskunde en vertaler van Franse, Duitse en Latijnse geneeskundige werken. Hij verzorgde onder andere een vertaling van het in noot 34 genoemde werk van Frank; NNBW, II (Leiden, 1912) 77. De functie van commissaris geneeskunde bleek zeer ongezond te zijn, want Bake - nauwelijks tien maanden in dienst - overleed in juli 1805 even onverwacht als zijn voorganger. Zijn opvolger, de Haagse medicus Petrus Jacobus Groen van Prinsterer (1764-1837), hield het langer uit; ibidem, I, 977-978. De plaats van commies Dibbetz was hard nodig, aldus Van der Palm. Toen Dibbetz in maart 1803 een baantje aan Kaap de Goede Hoop kon krijgen, bleek de vervulling van de vacature echter best achterwege te kunnen blijven.

[p. 244]

Eindelijk is nog aan het Agentschap van Nation. Opvoeding gedemandeerd geweest, zeker toezicht over de tooneelen en schouwburgen, en over de vorming der Nationale Zeden³⁹. Het eerste zal het Staatsbewind waarschijnlijk niet ongaarne afstaan aan de Departementale of Plaatselijke Bestuuren, binnen welker ressort tooneelen zijn of worden opgericht; en omtrent het laatste is de onderget. altijd van oordeel geweest, dat, afgescheiden van het openbaar- en de bevordering van het godsdienstig onderwijs, weinig met vrucht kan ondernomen worden, dan alleen dat het Gouvernement zelve het voorbeeld der Zeden geve, en in de keus der personen, door wie het zich omringt, en die het in deszelfs dienst gebruikt, vooral ook acht sla op derzelver moreele hoedanigheden.

39 Zie hierover onder andere: De Groot, J.H. van der Palm, 61-63.

Nationale oeconomie⁴⁰

De onderscheiden Vakken tot dit Departement behoorende zijn, Koophandel, Zeevaart en Visscherijen, Landbouw, Fabriken en Trafiken.

Koophandel enz. Van welk een belang de Commercie zij voor deze Republiek, zal onnodig zijn aan te toonen, gelijk mede, dat dezelve, hoe zeer het eene Departement daarin meer geinteresseerd zij dan het andere, eene nationale aangelegenheid behoort uit te maken.

Dat de zaken, den Koophandel, Zeevaart enz. betreffende, behooren tot het Departement van het Binnenlandsche, en dus aan den Raad, daarmede belast moeten worden gerenvoijeerd, immers dat deze Raad daaromtrent inzage en onderzoek hebben moet, leert de natuur derzelve; doch even zeker is het, dat en het Departement van Buitenlandsche Betrekkingen, uit hoofde onzer commercieele relatien tot andere Volken, daarin mede is geconcerneerd; en dat de Zeeraad omschreven bij Art. 44 der Staatsregeling⁴¹, als hebbende de geheele

40 Zie over dit onderwerp in het algemeen: Zappey, Johannes Goldberg, 31-56. Van der Palm heeft wat betreft dit onderdeel gebruik gemaakt van het materiaal dat zijn voorganger Goldberg en diens medewerkers hebben bijeengebracht. Goldberg, hoewel nog zeer vertoornd op Van der Palm in verband met diens rol rond zijn ontslag, was niettemin zeer te spreken over het initiatief van zijn opvolger; ibidem, 55.

41 Art. 44: ‘Er zal een Zeeraad zyn --- bestaande uit zeven Personen, belast met de Administratie en Judicature over alle Zaken, rakende den ophef der middelen te Water of zogenaamde Convoyen en Licenten’. De inning van de in- en uitvoerrechten, vanouds in handen van de Admiraliteitscolleges, geschiedde van 1795 tot 1798 door het comité van de marine en van 1798 tot 1801 door het agentschap van financiën. Alleen in de periode van het Staatsbewind gebeurde de inning door een zelfstandig lichaam, de Zeeraad. Deze werd in 1805 opgeheven, waarna de administratie weer bij het departement van financiën terecht kwam.

[p. 245]

administratie van het tarif der inkomende en uitgaande regten, en overzulks eene naauwkeurige kennis van de Staat des Koophandels in deszelfs onderscheiden vakken, derzelver aanwas of vermindering, dat deze Zeeraad, in zaken de commercie betreffende, niet kan, noch mag worden voorbijgegaan.

De Raad van Binnenlandsche Zaken vindt zich dus hier als 't ware in het midden gesteld, om de belangen der Commercie te onderzoeken, de ophelderingen van handeldrijvende Ingezetenen, of commissien⁴² uit dezelve zich te doen suppediteren, onze handels-betrekkingen na te gaan, en 't geen tot weering der entraves, en bevordering van den bloeij onzer commercie behoort, op te sporen; om voorts over dit één en ander met den Zeeraad, of gecommitteerden uit denzelven te confereren en zich te verstaan, en het resultaat der gemeenschappelijke onderzoekingen en besognes aan het Staatsbewind voor te dragen, ten einde den Minister van Buitenlandsche Betrekkingen, des noodig, dien conform te gelasten, of in deszelfs correspondentien, en onderhandelingen over zaken, den buitenlandschen Koophandel rakende, vóór te lichten.

De zaken des Koophandels derhalven, ofschoon niet uitsluitend behoorende tot het binnenlandsche, kunnen echter daaraan niet worden onttrokken, en het is alleen door eene gelukkige samenwerking, zoodanig als die straks is omschreven, dat de Nationale belangen in dezen het best kunnen behartigd worden; 't welk in bijzonderheden na te gaan kortheidshalve hier wordt nagelaten.

Landbouw⁴³. Onder die takken der Staats-Oeconomie, welker kennis voor het Algemeen Bestuur onontbeerlijk is, behoort voornamelijk ook den Landbouw, en denzelven te bevorderen, zoo ver dit niet behoort tot het huishoudelijke der Departementen, zal steeds eene belangrijke bezigheid voor den Raad van Binnenl. ZZ. uitmaken.

Men kan de ware sterkte van een Staat, den trap deszelfs welvaart en bloeij niet beoordelen, zonder naauwkeurige kennis van den landbouw, van de vruchtbaarheid of onvruchtbaarheid van den grond, van den aart en hoeveelheid van deszelfs producten, van derzelver ontoereikendheid, genoegzaamheid of overvloed, berekend naar onze behoeften, van de natuur en uitgestrektheid der on-

42 Van der Palm heeft hierbij ongetwijfeld soortgelijke commissies als die voor het onderwijs en de geneeskunde op het oog gehad. Zijn voorganger Goldberg had zich drie commissies voorgesteld, namelijk voor de koophandel, fabrieken en landbouw. Hij heeft echter zijn pogingen vanwege de onwil van de aangeschreven personen moeten staken; Zappey, Johannes Goldberg, 44. Alleen de landbouwcommissies zijn later tot stand gekomen (zie noot 46).

43 Deze paragraaf steunt geheel op een verhandeling van een van Goldbergs voormalige ambtenaren, de commissaris landbouw Jan Kops (1765-1849). Voor Kops zie onder andere: J. Baert, Jan Kops, pionier van Hollands landbouw ('s-Gravenhage, 1943). Kops is onder verschillende benamingen vrijwel ononderbroken tot 1816 in genoemde kwaliteit werkzaam geweest. Een samenvatting van de verhandeling in: J.M.G. van der Poel, Heren en boeren. Een studie over de commissiën van landbouw, 1805-1851 (Wageningen, 1949) 68-69. De verhandeling in haar geheel in: W.H. Vermeulen, Den Haag en de landbouw. Keerpunten in het negentiende-eeuwse landbouwbeleid (Assen, 1966) 100-110.

[p. 246]

bebouwde gronden, en derzelver verschillende vatbaarheid voor cultuur, en wat van dergelijke onderwerpen meer zij. Dit vak der Statistica⁴⁴ ligt in ons Vaderland nog geheel onbearbeid; de achterhoudenheid van het voormalig federatif stelsel was er de natuurlijke oorzaak van, en de onkunde hierin was zoo groot, dat toen men onlangs, bij het leggen eener temporaire belasting op het rundvee, bij raming het getal der stukken vee op nagenoeg 2 millioenen bepaalde, het bij de uitkomst is gebleken, dat men zich meer dan de helft heeft misgist⁴⁵.

Het Algemeen Bestuur des Lands kan de kennisneming en bezorging der zaken van den landbouw niet geheel overlaten aan de Departementale Bestuuren, noch ook in dezen enkel door derzelver oogen zien, als wier belang in vele gevallen door eene min naauwkeurige opgave zou kunnen bevorderd worden, wanneer stremming of openzetting van in of uitvoer van en naar buitenslands, temporaire ontlastingen, remissien en dergelijke daarin begrepen waren; of wanneer premien voor het defricheren van woeste gronden, ontheffingen van grondlasten, of wel het aanleggen en onderhouden van canalen, wegen enz. door bijzondere personen of gemeentens wierden begeerd, welke hun verzoek baseerden op het algemeen belang.

Eindelijk zijn de belangen van den landbouw zeer naauw verknocht aan die van den Koophandel, als welke ook in producten van den Vaderlandschen grond wordt gedreven, waarvan men thans alleen de boter en kaas zal noemen, en aan die der Fabriken, voor wie de landbouw de te bearbeiden stoffen levert, als vlas, hennip, wol, huiden enz. Zoodat uit deze vermaagschapping zelve de noodzakelijkheid voortvloeijt, dat de Raad van Binnenl. ZZ. zich met dezen tak van welvaart werkdadiglijk bemoeije.

De wijze nu, waarop dit best geschieden kan, is door onderzoekingen en nasporingen in onderscheiden gedeelten der Republiek, met ijver en oordeel in 't werk gesteld, door het verzamelen van belangrijke resultaten, en door correspondentie met zoodanige Commissien, bestaande uit kundige liefhebbers van den landbouw, welke in de verschillende Departementen, door de Departementale Bestuuren zelve, of met concurrentie dier Bestuuren, zouden kunnen en behooren te worden opgericht, en tot welke werkzaamheden een bekwaam, ijverig, en met deze onderwerpen reeds gemeenzaam geworden persoon, hoedanig bij het Agentschap van Oeconomie reeds is geemploijeerd, aan den Raad zou kunnen worden toegevoegd⁴⁶.

Langs dezen weg zal dezelve Raad zich in staatgesteld zien, om in voorko-

44 Zie onder andere: Zappey, Johannes Goldberg, 44 vlg.

45 In 1799 besloot het parlement tot de oprichting van een fonds ter bestrijding van de runderpest. Men raamde toen het aantal runderen in Nederland op ca. 2.000.000. Met behulp van de door Goldberg en Kops verzamelde statistische gegevens was men er inmiddels achtergekomen dat er in werkelijkheid maar ca. 900.000 runderen waren. Vermeulen, Den Haag en de landbouw, 101; zie ook: Van der Poel, Heren en boeren, hoofdstuk ii.

46 Bedoeld wordt landbouwcommissaris Jan Kops. Voor de landbouwcommissies zie: Van der Poel, Heren en boeren, 72 vlg.

[p. 247]

mende zaken, den Landbouw betreffende, of daar mede verwant, hoedanige meenigvuldig en gewigtig kunnen zijn, met volkomen kennis en wetenschap te adviseren niet alleen, maar ook deswegens de noodige voorstellen aan het Staatsbewind te doen; welk een en ander nader zou kunnen worden geadstrueerd, indien deze memorie niet reeds al te wijdloopig was geworden. Zijnde de onderget. bereid, om over dit sujet eene verhandeling over te leggen, aan hem door den Commissaris tot den Landbouw J. Kops gesuppediteerd.

Fabriken en Trafiken⁴⁷. Aan denzelfden Raad, wien de bevordering der commercieele belangen van ons Vaderland is aanbevolen, moet ook die der belangen van het fabriek- en trafiek-wezen worden opgedragen. Deze beiden schijnen meenigmaal met elkander te strijden⁴⁸, en zijn ook indendaad in vele gevallen moeijelijk onderling overeen te brengen. Indien het derhalven al niet mogelijk is beider voordeel gelijktijdig en wederzijdsch te behartigen, er moet ten minsten gezorgd worden, dat zij elkander wederkeeriglijk, zoo weinig mogelijk nadeel toebrengen. En dit zal de eerste bron zijn der werkzaamheden van den R.v.B.Z., zoo veel dit vak betreft.

Voorts zijn de Fabriken en Trafiken, hoezeer in vergelijking van derzelver vorigen bloeij, thans in diep verval geraakt, echter nog een aanmerkelijke tak van 's lands welvaart, welker herstel en herleving, zoo veel zulks immer geschieden kan, in de hand moet gewerkt worden, en 't geen niet enkel door Departementaal-huishoudelijke bestellingen tot stand kan gebragt worden, maar waar toe noodwendig de hulp van het Algemeen Lands-bestuur vereischt wordt. Het nasporen der voorname redenen van het verval in dit zoo wezenlijk gedeelte van onzen vorigen bloeij, het daaruit opmaken van mogelijke middelen tot herstel, en het beoordeelen van zoodanige aanvragen, als, tot dit doeleinde strekkende, aan het Gouvernement worden gedaan, zoo wel als het voorslaan van nuttige ontwerpen en maatregelen, daartoe dienende, ziet daar wederom een voorwerp voor den arbeid en de zorgen van den Binnenlandschen Raad.

Eindelijk, daar aan Schei- en Werktuigkundige ontdekkingen en verbeteringen vele buitenlandsche Fabriken derzelver meerderer volkomenheid boven de onze

47 Deze nogal mager uitgevallen paragraaf bevat louter gemeenplaatsen. Het ziet er niet naar uit dat Van der Palm ook over deze zaak stukken heeft ontvangen van de fungerende commissaris fabrieken en trafieken, Henricus Wilhelmus Rouppe (1765-1816). Deze arts uit Rotterdam was aldaar in 1796 benoemd tot lector in de chemie en farmacie. Op verzoek van Goldberg aanvaardde hij een functie bij het agentschap. In april 1803 werd het ‘de kundige Rouppe’ in Den Haag te warm onder de voeten en hij verdween met de noorderzon, slechts ‘een gering getal ... meubelen’ achterlatend. De boedel werd verkocht (mededeling van het Gemeentearchief van Den Haag) en Rouppe kreeg zijn ontslag. De vacature werd uit bezuinigingsoogpunt niet meteen vervuld. Eerst onder het bewind van Schimmelpenninck kwam er in mei 1806 een opvolger, Rutger Metelerkamp (1772-1836), de schrijver van het bekende werkje De toestand van Nederland in vergelijking gebragt met die van enige andere landen van Europa (2 dln.; Rotterdam, 1804); NNBW, IV, 973-975.

48 Zie over deze tegenstelling onder andere: Zappey, Johannes Goldberg, 42.

[p. 248]

te danken hebben, zullen ook deze vooral de aandacht van den Raad tot zich moeten trekken, ten einde de kennis dier wetenschappen, toepasselijk gemaakt op, en dienstbaar gemaakt aan ons Fabriek- en Trafiek-wezen, meer uitgebreid en bevorderd worde, en het door vlijtige nasporingen blijke, welke ontdekkingen onzer nabuuren door ons nog met vrucht zouden kunnen geappliceerd worden, en hoe men best het getal der nieuwe en nuttige uitvindingen in dit belangrijk vak zou kunnen vermeerderen. De kundige Rouppe, in deze betrekking aan het Agentschap van Nat. Oeconomie geattacheerd, zou daarin verder aan den Raad en aan het Staatsbewind gewigtige diensten kunnen bewijzen.

En hiermede eindigt de Onderget. zijne aanmerkingen over een duister, en meest onbearbeid gedeelte van het Staats-bestuur, en onderwerpt dezelve aan beter oordeel, verschooning vragende voor eene uitvoerigheid, welke misschien minder aan hem, dan aan de zaak zelve moet geweten worden.

w.g.J.H. van der Palm