Nederlandse historische bronnen 3

3 Nota van den Minister van Sociale Zaken betreffende overbrugging budgetair tekort 1940, 28 Juni 1939⁴⁹

In zijn Nota van 21 dezer heeft de Minister-President een schema van overbrugging van het budgetair tekort gegeven, dat, naar ik meen, als volgt is samen te vatten:

Tekort 1940			f 44, - mill.
Af:	1. overbrenging naar kapitaal dienst, in mindering op werkverruimingskrediet ad f 20 mill., gedeelte van kosten bestrijding jeugdwerkloosheid ad	f 3.4 mill.
	2. overbrenging van rente en afl. kapitalen uitvoering wegenplan onder zgn. wettelijk minimum v.d. verkeersbelastingen ad	f 3.6 mill.	f 7. - mill.
		_____	_____
	Resteert een tekort van		f 37. - mill.

49 Bij schrijven van 29 juni 1939 aan zijn collega-ministers liet Romme in de nota enkele wijzigingen van technische aard (tikfouten en dergelijke) aanbrengen. In de hier afgedrukte tekst zijn deze wijzigingen verwerkt.

[p. 267]

Te vinden:

3.	door stopzetting reservevorming werkloozenkassen ad	f 6. - mill.
4.	op uitgaven voor werkverschaffing en steunverleening f 17.7 m., waarvan ten bate van Rijksbudget	f 8. - mill.
5.	op jeugdwerkloosheids- bestrijding, in het bijzonder jeugdregistratie en districtsbureaux^50	f 1. - mill.
6.	door gemeentelijke bezuinigingen	f 5. - mill.
7.	op vermindering bijdrage Moederland vlootkosten Indië	f 7.5 mill.
8.	op alle Departementen tezamen, except Sociale Zaken en Koloniën	f 5. - mill.
		_____
			f 32.5 mill.
		_____
	Overblijvend tekort		f 4.5 mill.
		=====

De posten 1, 3, 4 en 5 van dit schema geven mij aanleiding tot enkele opmerkingen.

Post 1. Deze overbrenging, van een deel van dezen reeds vóór Minister de Wilde's aftreden op de gewone begrooting van Sociale Zaken volledig opgevangen post, schijnt mij finantieel bedenkelijk, wijl het hier betreft een zuiver consumptieve terugkeerende uitgave, zij het van tijdelijken aard. Daarenboven beteekent zij een vermindering van het werkverruimingskrediet van f 20. - millioen, dat in de gedachte financieringswijze noodzakelijk beschikbaar moet zijn voor de tenuitvoerlegging van de voorgenomen uitbreiding der werkverschaffing.

Post 3. Deze post berust op een vergissing. In 1938 heeft de reserve-vorming f 3.4 millioen (niet f 6 millioen) beloopen, in 1940 zal zij naar raming f 2.1 millioen beloopen. Deze reserve-vorming geschiedt intusschen bij kassen met 100% subsidie slechts voor ¼ door het Rijk (voor ¼ door de gemeenten en voor ½ door de leden) en bij kassen met meer dan 100% subsidie voor ½ door het Rijk (en voor ½ door de gemeenten). Algeheele stopzetting der reserve-vorming zou in verband daarmede voor het Rijk beteekenen een verlichting met f 650.000. - (¼ × f 1.600.000. - reserve-vorming in kassen met 100% subsidie en ½ × f 500.000. - reserve-vorming in kassen met meer dan 100% subsidie).

Uit finantieel oogpunt is een dergelijke stopzetting echter bedenkelijk - nog daargelaten de bezwaren, welke ertegen bestaan uit het oogpunt van

50 Zie noot 47.

[p. 268]

werkloosheidsverzekering. Zooals bekend, ligt in mijn voornemen de bevordering eener wettelijke regeling der werkloosheidsverzekering, waarvan, gelijk ook in naburige landen het geval is, de kosten zullen worden gedragen door werkgevers en werknemers⁵¹. Dit beteekent een jaarlijksche besparing op het Rijksbudget van rond f 5. - millioen en een even grote besparing op de gemeentelijke budgetten. Een dergelijke regeling vereischt echter een overgangsjaar, waarin nog geen premies zijn verzameld, doch wel uitkeeringen moeten geschieden. Voor de overbrugging van dat jaar moeten dienen de reserves der thans werken de kassen. Wil veiligheid bestaan, dat deze toereikend zijn, ook bij een eenigszins ten ongunste gewijzigden werkloosheidstoestand, dan is het prudent, met reservevorming op gematigde wijze door te gaan, opdat wij straks niet komen voor de moeilijkheid, dat het Rijk moet bijspringen.

Toen ten vorigen jare Minister de Wilde denzelfden post naar voren bracht, heb ik hetzelfde betoogd en heeft hij op dezen grond ervan afgezien.

Post 4. Dr. Colijn vraagt hier een kosten-beperking naar evenredigheid van den werkloosheids-teruggang sedert 1936, nadat hij het totaal van de uitgaven over 1936 zoodanig heeft herleid, dat daarin door hem gerekend wordt op een evengroot aantal tewerkgestelden in de werkverschaffing, als waarop voor 1940 gerekend is. Hij stelt deze kosten-beperking op f 17.7 millioen.

Als uitgangspunt voor zijn vergelijking is door den Minister-President genomen f 138.9 millioen aan geraamde kosten voor steun en werkverschaffing in 1940, waarbij hij den steun aan kleine boeren en tuinders als een nieuwe uitgaaf buiten de vergelijking heeft willen laten. Echter zit in het bedrag van f 138.9 millioen de steun aan kleine boeren en tuinders ad f 2.7 millioen in, zoodat de kostenstijging voor steun en werkverschaffing in 1940 door Dr. Colijn berekend in verhouding tot 1936, beloopt f 15 millioen.

Inderdaad is een kosten-stijging van approximatief dit bedrag van f 15. - mill., boven hetgeen naar evenredigheidsberekening in verhouding tot 1936 de last voor 1940 zou wezen, voor laatst genoemd jaar geraamd. Deze stijging is evenwel het directe uitvloeisel van:

1^o

de besluiten van den Ministerraad van September 1938, betreffende de karakter-verandering der werkverschaffing (verbreking van het verband met de werkloozensfeer), welke besluiten o.m. zijn medegedeeld in de laatste Millioenennota^52 en, voorzoover hiermede kosten zijn gemoeid, voor een be-

51 Dit voornemen was opgenomen in de troonrede van 1937. Begin 1938 diende Romme een voorontwerp van wet in bij de Hoge Raad van Arbeid, die in mei 1939 op diverse punten verdeeld adviseerde. Dat was de stand van zaken, toen Romme demissionair werd. E.B.F.F. baron Wittert van Hoogland, De parlementaire geschiedenis der sociale verzekering 1890-1940, II (Haarlem, 1940) 389-390, 395-396, 516-545.

52 Handelingen Tweede Kamer 1938-1939, Bijlage A, Nota betreffende den toestand van 's Rijks financiën, 26-27.

[p. 269]

	langrijk deel reeds in April ll. ten uitvoer zijn gebracht in overleg met den Minister van Financiën	f 6.2 mill.
2^o	de verbeteringen inde steunregelingen waartoe het kabinet in 1937 en 1938 heeft besloten en welke nauwelijks reiken tot de stijging van de kosten van levensonderhoud sedert 1936	f 3.4 mill.
3^o	de wijzigingen in de basis-uurloonen der werkverschaffing tengevolge van loonstijgingen in het particulier bedrijf	f 0.5 mill.
4^o	de uitbreiding der werkverschaffing, waartoe het kabinet heeft besloten in September 1938, welke is medegedeeld in Troonrede en Millioenennota^53 en waarvoor een werkplan is overgelegd in de Memorie van Toelichting op wetsontwerp 367^54 (verhooging crediet voor werkverruiming dd. 6 April ll.; deze uitbreiding brengt immers met zich - behalve datgene waarmede in de Nota van Dr. Colijn rekening is gehouden - dat, door inschakeling in de werkverschaffing van een absoluut en relatief grooter aantal stedelijke arbeiders, het gemiddelde uurinkomen hooger wordt en uitbreiding moet worden gegeven aan de (ook uit toetsingsoogpunt noodzakelijke) centrale werkverschaffingen met de daaraan verbonden huisvestingskosten	f 5. - mill.
	Tezamen met den invloed van post 1 van Dr. Colijn (vermindering van het werkverruimingscrediet met f 3.4 mill.) zou het bezuinigen van ook deze post van f 5 mill. beteekenen, dat van de oorspronkelijk voorgenomen uitbreiding tot 100.000 man, welke reeds is teruggebracht tot 90.000 man, zou overblijven een uitbreiding tot nauwelijks 60.000 man; Zou men de karakterverandering der werkverschaffing noch de verbeteringen der steunregelingen willen aantasten en derhalve ook de zooeven sub 1, 2 en 3 genoemde posten op den omvang der werkverschaffing willen verhalen, dan zou de werkverschaffing zich moeten beperken tot een kleine 32.000 man	_____
		f 15.1 mill.

53 Zowel troonrede als miljoenennota spraken van uitbreiding van het soort werk, dat kon bijdragen tot verhoging van het voortbrengingsvermogen van de bodem. Ten grondslag hieraan lag een rapport van ir. J.Th. Westhoff, toen nog inspecteur van de werkverschaffing in Zwolle, dat eind 1938 onder de titel De directe mogelijkheden der werkverschaffing bij de werkloosheidsbestrijding tevens in druk verscheen.

54 Handelingen Tweede Kamer 1938-1939, Bijlage 367, Ontwerp van wet tot verhooging van het zevende Hoofdstuk B der Rijksbegrooting voor het dienstjaar 1939 (Verhooging crediet voor werkverruiming), gedagtekend 6 april 1939. Het ging om een verhoging van het krediet ten behoeve van het Werkfonds 1934 met ƒ 30 miljoen.

[p. 270]

In het bovenstaande heb ik buiten beschouwing gelaten de vraag, in hoeverre in 1936 werkverschaffingsobjecten van minder dan 100% subsidie in de loonen aan de orde zijn geweest en in hoeverre in 1940 dergelijke objecten aangepakt zullen worden - een punt, dat voor een goede vergelijking ook een rol spelen kan.

Post 5. In verband met den teruggang der jeugdwerkloosheid⁵⁵ ben ik bereid tot vermindering van den voor 1940 ter zake uitgetrokken post met f 1 millioen. De verdeeling daarvan over de onderdeden van den post moet ik mij daarbij voorbehouden. Het ligt voorshands niet in mijn bedoeling, dit millioen te vinden op de registratie en de districtbureaux, welke als onderdeel van het gekozen stelsel van het staat van dienst boekje zijn opgenomen in wetsontwerp 411 (d.d. 10 Mei 1939)⁵⁶.

* _* *

Ik moge hieronder doen volgen een schema mijnerzijds tot overbrugging van het budgetair tekort 1940, waarbij ik zoo nauw mogelijk heb aangesloten bij het schema van Dr. Colijn, met handhaving der Kabinetspolitiek inzake het werkloosheidsbeleid, zooals die politiek totnogtoe is gevoerd en nog tot in het jongste verleden door het Kabinet is bekrachtigd.

Met een wijziging dezer politiek, welke, zooals ik het blijkens het bovenstaande zie, voor 1940 noodwendig het gevolg zou zijn van aanvaarding van het schema van den Minister-President - òf drastische aantasting der steunregelingen òf ingrijpend terugkomen op de besluiten tot uitbreiding en karakter-verandering der werkverschaffing -, zou ik mij niet kunnen vereenigen; de verantwoordelijkheid voor een begrooting 1940, waarin deze nieuwe koers zijn weerslag zou vinden, zou ik niet kunnen dragen. Ik heb deze mijne opvatting - dat een overgaan in de begrooting 1940 tot het wijzigen van het totnogtoe gevoerde Kabinetsbeleid op het stuk der werkloosheidspolitiek niet verantwoord zou zijn - nog getoetst aan het inzicht mijner drie naaste geestverwanten in het Kabinet, die mij hebben verklaard, deze opvatting geheel te deelen. Een dergelijke overgang is daarenboven niet noodig, om te komen tot een benadering in de overbrugging van het budgetair tekort, welke gelijk is aan het resultaat van het schema van den Minister-President en ook door ons niet minder van belang wordt geacht. In verband hiermee moge ik de aandacht vragen voor het hierna volgende.

55 Het in 1940 verschenen Rapport inzake zorg voor jeugdige werkloozen in het bedrijfsleven (geciteerd bij De Rooy, Werklozenzorg, 196) geeft voor 1939 de volgende cijfers over het aantal mannelijke jeugdige werklozen, ingeschreven bij Arbeidsbeurzen in gemeenten boven 5.000 inwoners:

leeftijd	1 januari	1 april	1 oktober
14-17	10.260	6.142	5.732
18-24	43.857	27.584	17.865

56 Met de uitgifte van het boekje zouden de agentschappen (districtsbureaux) van de Sociale Jeugddienst belast worden.

[p. 271]

Schema tot overbrugging budgetair tekort 1940
Tekort 1940:			f 44. - mill.
Af: 1	het door Sociale Zaken op de Rijksbijdrage aan het W.S.F. reeds eerder verminderde bedrag ad f 8. - mill., voorzoover dit nog niet in het cijfer van het tekort is verwerkt	f 3.4 mill.
2	post 2 van Dr. Colijn	f 3.6 mill.
		_____
			f 7. - mill.
			_____
	Resteert een tekort van		f 37. - mill.
Te vinden:
3	door vermindering van de raming der manjaren werkloosheid in 1940 op grond van de inmiddels ter beschikking gekomen nieuwe gegevens; zie bijlage; deze vermindering beteekent eenverlichting voor het W.S.F. van f.8.4 mill., welke is te brengen ten bate van het Rijksbudget	f 8.4 mill.
4	door vermindering post bestrijding jeugdwerkloosheid	f 1. - mill.
5	door verdeeling lasten vijfjarenplan productieve werkverschaffing over vijf jaren; dit beteekent een verlichting voor het W.S.F. van ƒ 8 mill., waarvan ten bate van het Rijksbudget	f 3.6 mill.
	NB. Deze andere financiering brengt mee een verlichting van den kapitaaldienst (voor 40 jaren) met ƒ 20. - mill. per jaar gedurende vijf jaren.
6	met post 6 van Dr. Colijn (gemeentelijke bezuinigingen)	f 5. - mill.
7	met post 7 van Dr. Colijn (bijdrage Moederland in Indische vloot), met inachtneming van de nota van den Minister van Koloniën dd. 27 dezer	f 5. - mill.
8	met post 8 van Dr. Colijn (bezuinigingen op alle Departementen tezamen except Soc. Zaken en Koloniën)	f 5. - mill.
		_____
			f 28. - mill.
			_____
	Overblijvend tekort		f 9. - mill.
			=====

Vergelijking van het schema van den Minister-President en diens accoord gaan met het feit, dat de Rijksbijdrage aan het W.S.F. reeds eerder is teruggebracht

[p. 272]

van f 53 mill. op f 45 mill., en het bovenstaande schema leert, dat over de wijze van terugbrenging van het budgetair tekort tot (f 37 m. - f 16 m., met name de posten 4, 6, 7 (tot f 5 m.) en 8 van bovenstaand schema) f 21 millioen geen verschil van meening bestaat.

Afwijking tusschen beide bestaat over de wijze van terugbrenging dezer ƒ 21 millioen tot f 10 millioen (in schema Dr. Colijn, met verrekening van het misverstand ten grondslag liggende aan post 3, reserve-vorming der werkloozenkassen), resp. f 9 millioen (in mijn schema). In het schema van den Minister-President is deze terugbrenging naar mijn meening⁵⁷, gelijk ik hierboven heb uiteengezet, slechts te effectueeren door wijziging der werkloosheidspolitiek, in het bovenstaande schema met handhaving dier politiek. In het wezen der zaak zijn m.i. de totaal-cijfers betreffende werkloosheidsuitgaven stel-posten: het komt aan op den inhoud der regelingen - de werkloosheidsomvang valt buiten onze voorafgaande bepaling. Wil ik mijn aandeel in de verantwoordelijkheid voor het ontwerp der begrooting 1940 kunnen dragen, dan moet ik zeker ervan kunnen zijn, dat de besluiten betreffende werkverschaffing, steunverleening en jeugdwerkloosheid gehandhaafd blijven en dat loyale medewerking aan de uitvoering zal worden verleend - zoodat, evenzeer als bij verdere gunstige wijziging in den werkloosheidstoestand, de totaal-cijfers voor steun en jeugdwerkloosheid zullen dalen, deze zullen stijgen bij, in verhouding tot de thans gegeven nieuwe ramingen, onverhoopte ongunstige wijziging (voor wat betreft de jeugdwerkloosheid: tot het thans prijsgegeven f 1 millioen; en voor wat betreft den steun: behoudens daling of stijging van kosten van levensonderhoud, in welke gevallen de regeling zelve nader zal moeten worden bezien). Hetzelfde geldt ook voor de werkzaamheid van het Werkfonds, ten aanzien waarvan naar geen zijde moet worden teruggekomen op het standpunt, neergelegd in de Memorie van Toelichting op wetsontwerp 367 (d.d. 6 April l.l.).

* _* *

57 Vanaf hier schreef Goseling in de marge: ‘MR. 29.VI.'39 C. acc. dit is de tegenstelling. Vgl. nota-C 21-6-'39 blz. 8 o.a. Welter: beslissingen - laatstelijk 6 April '39 - worden herroepen C=acc.’. Vergelijk document nummer 1, p. 259.

Bijlage bij de nota van den Minister van Sociale Zaken d.d. 28 Juni 1939, betreffende begrooting 1940

Voor de vaststelling der totaal-cijfers werkverschaffing en steunverleening is gegerekend met 191.500 manjaren in 1940.

Verloop verzorgde werkloozen:
1936	:	239.308 manjaren
1937	:	214.194 manjaren	(- 25.114 of 10.5%)
1938	:	203.355 manjaren	(- 10.839 of 5%)

[p. 273]

1939	Januari:	222.673 verzorgden	= 92% van 1938
	Februari:	225.915 verzorgden	= 91% van 1938
	Maart:	212.311 verzorgden	= 95% van 1938
	April:	191.500 verzorgden	= 90% van 1938
	Mei:	179.000 verzorgden	= 88% van 1938
	gemiddelde van eerste vijf maanden		91% van 1938

Indien dit percentage van 91 zich handhaaft over de rest van 1939, dan zal het aantal manjaren in 1939 beloopen: 185.000 manjaren, zijnde minder dan in 1938 18.355 ofwel 9%.

Aangenomen, dat de daling in 1940 gematigden voortgang heeft (vlootuitbreiding) en wel met 4,5% van 1939, en gelet op het feit, dat bij de daling der werkloosheid de verhouding onverzorgde/verzorgde werkloozen dezelfde blijft (in 1936, 1937 en 1938 behoorden telkens 58% der ingeschrevenen tot de verzorgden), is voor 1940 nader te ramen een vermindering met 8325 manjaren, naar beneden af te ronden tot 8000, zoodat nader is te rekenen, voor 1940, met 185.000 - 8.000 = 177.000 manjaren.

Aanvankelijke raming	191.500 manjaren
Nadere raming op grond der nieuwe gegevens	177.000 manjaren
	_____
vermindering met	14.500 manjaren

Gemiddelde kosten per gesteunde te stellen op f 585. - per jaar.

Vermindering met 14.500 manjaren beteekent dus een verlichting voor het W.S.F. van f 8.4 millioen, welke is te brengen ten bate van het Rijksbudget.