Nederlandse historische bronnen 3

[p. 196]

Jacob Willem van den Biesen (1798-1845), hoofdredacteur van het Algemeen Handelsblad.
Uit: W. Visser, De papieren spiegel (Amsterdam, 1953)
Foto Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage

[p. 197]

Een politiek tableau van Nederland in het voorjaar van 1840

Twee memories van J.W. van den Biesen, hoofdredacteur van het Algemeen Handelsblad, bestemd voor de Prins van Oranje
uitgegeven door J.P. de Valk

Inleiding

Rond 1840 heersten in politiek Nederland gevoelens die Boogman onlangs samenvattend beschreef als malaise, defaitisme en een evidente katerstemming; het tijdperk 1840-1848, bij uitstek belangrijk in de staatkundige ontwikkeling van Nederland, noemt hij ‘de sombere jaren veertig’¹. Voor die somberheid waren dan ook allerhande gronden aanwezig. Het ‘volhardingsstelsel’ van koning Willem I na de Belgische opstand en afscheiding had negen jaar lang zware offers gevergd op financieel en politiek terrein, offers die - al dan niet blijmoedig - waren gebracht in een sfeer van opgeklopte vaderlandsliefde en saamhorigheid. Wie het eindverdrag van 1839, resultaat van al die inspanningen, bekeek kon zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat het al te duur gekocht was. De overheidsfinanciën, toch al het terrein bij uitstek waarop de koning zijn lust voor ondoorzichtige administratieve constructies had botgevierd, waren hopeloos in de knoop geraakt. De wijze waarop de grote mogendheden met de legitieme belangen van Nederland waren omgesprongen deed voor de toekomst het ergste vrezen. Met het verdrag van 1839 werd bovendien het deksel van een ketel geschroefd, waarin allerlei oppositionele en emancipatoire stromingen bijna een decennium met geweld in bedwang waren gehouden. Niet langer meer zouden verlangens naar meer politieke en godsdienstige vrijheid kunnen worden afgedaan als een aanslag op het vaderland, geïnspireerd door de zuidelijke ‘muiters’. De Afscheiding en de romantisch-calvinistische Réveil-beweging hadden bovendien getoond dat de laatste verlangens niet tot de ultramontaanse hoek beperkt bleven. Daarbij voegden zich een toenemende economische teruggang en een daarmee gepaard gaand, groeiend pauperisme, mede veroorzaakt door het feit, dat de sterk gestegen koloniale baten niet aan het moederland ten goede waren gekomen, maar door de koning gebruikt waren om er zijn status-quo politiek mee te betalen².

1 J.C. Boogman, Rondom 1848. De politieke ontwikkeling van Nederland, 1840-1858 (Bussum, 1978) 9-10, 22.

2 E.H. Kossmann, De Lage Landen 1780-1840 (Amsterdam-Brussel, 1976) 110-113. Zie voor de algemene achtergronden van de periode rond 1840 verder: het geciteerde werk van Boogman; J. de Bosch Kemper, Geschiedenis van Nederland na 1830, II-III (Amsterdam, 1874-1875); Algemene Geschiedenis der Nederlanden (AGN), IX en X (Utrecht-Antwerpen, 1956), de hoofdstukken van M.E. Kluit en I.J. Brugmans (respectievelijk 347-360 en 33-49); H.T. Colenbrander, De afscheiding van België (Amsterdam, 1936) en Idem, Willem II, koning der Nederlanden (Amsterdam, 1938); J.H.J.M. Witlox, De Katholieke Staatspartij naar haar oorsprong en ontwikkeling geschetst, I (Den Bosch, 1919), hoofdstukken 8-10, en II (Den Bosch, 1927), hoofdstukken 1-4.

[p. 198]

Het was deze situatie van malaise en politieke onvrede die J.W. van den Biesen, hoofdredacteur van het Amsterdamse Algemeen Handelsblad, in twee vertrouwelijke memories bestemd voor de troonopvolger in april 1840 trachtte te analyseren. Beide stukken bevinden zich in het Koninklijk Huisarchief in de nalatenschap van koning Willem II; ze werden al gesignaleerd en gebruikt door Robijns in zijn studie over het radicalisme, waar hij ze kwalificeerde als ‘een interessante beschrijving door een goed ingelichte tijdgenoot’³. Het zal niettemin duidelijk zijn, dat de inhoud ervan met enige behoedzaamheid gehanteerd moet worden, en dat niet alleen omdat de analyse - zoals van een tijdgenoot te verwachten is - in onze ogen misschien weinig structurele diepgang heeft. Men dient zich ook af te vragen tegen welke achtergrond deze analyse geplaatst moet worden; wie de opsteller was; van welke aard de betrekkingen tussen hem en de geadresseerde waren; en welke bedoelingen mogelijk achter de memories schuilgingen.

Jacob Willem van den Biesen (1798-1845) werd in Amsterdam geboren als zoon van een (waarschijnlijk niet onvermogend) katholiek tabaksmakelaar⁴. In deze branche werkte hij ook zelf al op jeugdige leeftijd, tot hij in 1822 associé en chef van een groter handelshuis werd, dat in 1827 werd opgeheven. Het jaar daarop startte hij, onder het sprekende vignet Lux et Libertas de uitgave van het Algemeen Handelsblad, dat al snel de naam van een betrouwbare en goed ingelichte krant kreeg, waarin ook aan binnenlandse politiek in stijgende mate aandacht werd besteed. In oktober 1830 werd de hoofdredacteur door de Amsterdamse bankier A.J. Saportas beschuldigd van defaitistische berichtgeving over het verloop van de Belgische opstand. Hieruit groeide een publieke rel (waarbij Van den Biesen - althans naar eigen zeggen - bijna gelyncht werd), die ertoe leidde dat hij het blad verkocht en naar Duitsland vertrok. Precies een jaar later kocht hij de krant, of wat ervan overgebleven was, weer terug en nam de redactie weer op zich⁵; het Handelsblad bloeide opnieuw op. In 1833, toen er goede vredeskansen met België waren, steunde Van den Biesen die met volle

3 M.F.J. Robijns, Radicalen in Nederland, 1840-1851 (Leiden, 1967) 75-76.

4 Biografische gegevens: Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek (NNBW), I, 348-350; W.P. Sautijn Kluit, ‘Het Algemeen Handelsblad van 1828 tot 1865’, in: Bijdragen tot de Geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel, VII (1896) 5-86 (voor de levensbijzonderheden voornamelijk berustend op de brochure Herinneringen uit een' dertigjarigen omgang met Jakob Willem van den Biesen (Amsterdam, 1845), die weliswaar geschreven is door ‘Een onpartijdige’ (vermoedelijk wel een der twee broers Belinfante), maar gezien de inhoud uit de omgeving van het Handelsblad afkomstig is); W. Visser, De papieren spiegel. Honderd-vijf-en-twintig jaar Algemeen Handelsblad, 1828-1953 (Amsterdam, 1953) 9-146 (het boek is rijk aan informatie, maar geeft geen enkele bronvermelding).

5 Sautijn Kluit, ‘Het Algemeen Handelsblad’, 25-30. De terugkoop geschiedde mede op verzoek van koning Willem I; dat meldt tenminste de in noot 4 aangeduide ‘Onpartijdige’ op p. 16.

[p. 199]

kracht, wat hem van regeringswege niet in dank werd afgenomen⁶. Stellig verwoordde hij daarmee de wensen van veel kleinere handelshuizen en ondernemers, die van verdere ‘volharding’ weinig goeds verwachtten, in tegenstelling tot de hoofdstedelijke haute finance, die er volop van profiteerde⁷. Dat de opinies van het blad meetelden is zeker; De Bosch Kemper meent dat het

de getrouwste uitdrukking is geweest, wij zeggen niet van de nationale gevoelens in hun edelste en meest ontwikkelde opvatting, maar van de werkelijke meening van den dag bij de groote burgerklasse⁸.

‘De Amsterdamse beurspadde’, luidde de minder vleiende karakteristiek van de oppositionele Noord-Brabander in mei 1840⁹. Het Handelsblad was lang het grootste Nederlandse dagblad¹⁰.

Toch is het mogelijk dat het Van den Biesen en zijn krant tegen het einde van de jaren dertig minder goed ging. Dat zou men tenminste kunnen afleiden uit het feit dat hij enige malen, het laatst in september 1839, bij koning Willem I aanklopte voor enigerlei vorm van ondersteuning. Vermoedelijk redenerend dat de afloop van de Belgische kwestie hem in het gelijk had gesteld, voerde hij aan dat het Handelsblad steeds regering en dynastie had gesteund¹¹. Het valt aan te nemen dat de reactie hierop negatief is geweest. Dat zou in ieder geval verklaren waarom Van den Biesen zich in de maanden daarna hals over kop in een campagne tegen de oude koning stortte, die van achter de schermen door diens zoon werd geregisseerd¹². De prins, die intussen al ruimschoots de middelbare leeftijd had bereikt en wiens kronkelige carrière hem meer dan eens met zijn vader in botsing had gebracht, achtte de tijd rijp om zijn vader tot abdicatie te brengen. Willem I had steeds een zeer persoonlijk regime gevoerd en het was dus geen wonder dat velen in de groeiende rijen van opposanten hem persoonlijk voor het Belgische échec en het dreigende staatsbankroet verantwoordelijk stelden. Het klimaat voor een actie werd nog gunstiger toen bekend werd dat de koning een tweede huwelijk wilde sluiten met een katholieke, Belgische gravin. Het verloop van de actie is elders uitvoerig beschreven¹³; het opgewekte sentiment deed Willem I voorlopig van zijn plan afzien (maart 1840).

6 Zie de noten 25 en 44 bij de tekst.

7 Kossmann, De Lage Landen, 112.

8 De Bosch Kemper, Geschiedenis, III, 138.

9 Geciteerd bij Witlox, De Katholieke Staatspartij, I, 202.

10 Robijns, Radicalen, 90; Boogman, Rondom 1848, 45.

11 Request van 26 september 1839, in copie aanwezig Koninklijk Huisarchief A 39-X128. Deze subsidie-aanvraag doet toch wat vreemd aan wanneer men bedenkt dat het hier om de succesvolste krant van Nederland ging, die haar hoofdredacteur-(mede-)eigenaar ‘ongelooflijke’ winsten bezorgde. Van den Biesens deel werd in 1845 voor ƒ 250.000, - verkocht, in feite de opbrengst van de ‘goodwill’. Zie Sautijn Kluit, ‘Het Algemeen Handelsblad’, 47, 52.

12 J.A. Bornewasser, ‘Koning Willem I’, in: Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis (Alphen aan den Rijn, 1979) 268; een boeiend portret van Willem II van dezelfde auteur, ibidem, 275-304.

13 L. Roppe, Een omstreden huwelijk (Kasterlee, 1962) 103-128 en 293-298.

[p. 200]

Bij deze actie werkte Van den Biesen nauw samen met de wat louche vertrouweling van de Prins van Oranje, jhr. R.L. van Andringa de Kempenaer. Op 14 april werd hij door de prins ontvangen, die hem verzocht zijn mening over de Nederlandse situatie op papier te zetten zonder een blad voor de mond te nemen, met als resultaat de twee hier afgedrukte memories. Het is overigens mogelijk, dat Van den Biesen deze stukken niet of niet geheel zelf heeft opgesteld¹⁴. Na hernieuwd contact met De Kempenaer, vermoedelijk eind april, ging het Handelsblad door met zijn campagne tegen de koning, waarbij de prins op bedekte wijze als redder des vaderlands naar voren werd geschoven. Via zijn vertrouweling liet hij Van den Biesen hartelijk danken voor memories, artikelen en bewezen diensten¹⁵. De veronderstelling dat Van den Biesen zelf meer dan alleen dank verwachtte ligt voor de hand. Hoopte hij misschien na de troonswisseling en grondwetswijziging met zijn krant een zwaartepunt van politieke invloed achter de schermen te gaan vormen? Men is geneigd deze vraag bevestigend te beantwoorden. In de memories schuift hij het Handelsblad nogal opzichtig naar voren als de ware steunpilaar van een, aan de tijd aangepast, constitutioneel koningschap, terwijl hij tegelijk een belangrijk concurrent als de Arnhemsche Courant in de extremistische hoek probeert te drukken. Overigens bestond er in deze jaren nog nauwelijks politieke groepsvorming; persorganen vormden als het ware hun eigen ‘partijen’¹⁶. Uit niets blijkt dat deze verwachtingen werkelijkheid zijn geworden. Ondanks het feit dat Van den Biesen de bewezen diensten nog enkele malen uitvoerig gedocumenteerd onder de aandacht van Willem II bracht¹⁷ raakte hij gaandeweg zijn invloed kwijt; directe en indirecte contacten namen steeds verder af. Minister Van Hall, die grote schoonmaak hield onder de compromitterende relaties uit 's konings verleden, zal daar wel niet vreemd aan zijn geweest. Wel mocht hij het genoegen smaken dat het gedrag van het Handelsblad in de jaren dertig werd gerehabiliteerd, en verwierf hij verschillende onderscheidingen¹⁸. De gemiste kans op meer politieke invloed vergalde zijn leven; dat suggereert tenminste een notitie van de Handelsblad-medewerker en latere hoogleraar mr. S. Vissering bij Van den Biesens overlijden in 1845: ‘Vooral van eene zijde

14 Op 18 april 1840 bestelde Van den Biesen bij de gebroeders Belinfante in Den Haag - vooraanstaande journalisten - een serie ‘vrijmoedige brieven’ die niet voor publicatie bestemd waren en waarvan hij ook het originele manuscript verlangde (Visser, De papieren spiegel, 123; voor A. en I. Belinfante zie NNBW, I, 280-282; vergelijk G.A.M. Beekelaar, Rond grondwetsherziening en herstel der hiërarchie (Hilversum-Antwerpen, 1964) 139-140).

15 Robijns, Radicalen, 89-90; deze baseert zich, evenals Roppe (zie noot 13) op enkele zeer uitvoerige memories die Van den Biesen na de troonsafstand van Willem I tot de nieuwe koning richtte, en die zich eveneens bevinden in het Koninklijk Huisarchief.

16 Robijns, Radicalen, 76-77.

17 Vergelijk noot 15. Uit brieven van Van den Biesen aan Van Hall blijkt dat de journalist ook bij de minister tevergeefs op erkenning van zijn verdiensten aandrong (Algemeen Rijksarchief, Den Haag: verz. Van Hall, inv.nr. 25).

18 Sautijn Kluit, ‘Het Algemeen Handelsblad’, 22-23 en 42-44; Visser, De papieren spiegel, 140-144. Hier wordt gesuggereerd dat vooral Van den Biesens weigering de krant volledig in handen van Van Hall te spelen de oorzaak was van de afgenomen invloed.

[p. 201]

van welke hij zulks het minst had mogen verwachten, is hij in de laatste jaren op eene onwaardige, onbegrijpelijke wijze geharceleerd’. Daardoor zouden ‘hoofdziekten en hypochondrie’ zijn ontstaan. In juli 1845 pleegde hij (vermoedelijk) zelfmoord¹⁹. Een ‘moeilijk grijpbare figuur’, in wiens carrière veel onopgehelderd blijft - zo karakteriseert hem Rogier²⁰. Er blijft inderdaad iets raadselachtigs aan deze man: oprichter van de meest prestigieuze krant van het land, waaraan een man als Thorbecke zich niet schaamde mee te werken; op de bres voor de onafhankelijke journalistiek op momenten dat dat niet zonder gevaar bleek; en tegelijk betrokken in duistere machinaties, die onafhankelijkheid en prestige beide in gevaar brachten. Stellig is Van den Biesen - wel het prototype genoemd van krantenmagnaten als Sijthoff en Holdert²¹ - een figuur die nadere aandacht verdient.

De inhoud van de memories behoeft verder weinig toelichting. Het gaat hier in de eerste plaats om een poging tot analyse van het politieke krachtenveld en vooral de oppositie, waarbij de opsteller zichzelf handig in het midden weet te manoeuvreren. Wat in de tekst ‘partijen’ heet zijn dan nog niet meer dan nauwelijks afgegrensde groepen van gelijkgezinden, die zich later tot politieke partijen zouden ‘verdichten’; juist op dit moment beginnen ze duidelijker zichtbaar te worden²². Robijns meent dat men de ‘ultra-liberalen’ van Van den Biesen beter ‘constitutionelen’ kan noemen, en het ‘Linker-centrum’ aanduiden met ‘gematigd liberalen’. Het ‘Rechter-centrum’, waartoe de opsteller zichzelf rekende (en ook Thorbecke, die nog niet verder naar links was opgeschoven) zou men het best als ‘conservatief-liberaal’ kunnen omschrijven²³. Binnen dat centrum vindt men in elk geval wat is genoemd het ‘pragmatische en zelfbewuste middle-of-the-road liberalisme Amsterdamse stijl’: anti-romantisch, ‘moderaat’ en financieel-economisch gericht²⁴. Het is in Van den Biesens spectrum gescheiden van het radicale liberalisme door twee andere romantisch geïnspireerde groepen: de katholieke oppositie en de kring van de Afscheiding²⁵, die al een eigen politiek leven krijgt toegemeten. Het financiële en het godsdienstige zijn de beide polen waartussen de politieke ontevredenheid zich beweegt. Van de continuïteit tussen de oppositionele groepen van 1840 en die van 1828-1830 is de opsteller van de memories zich duidelijk bewust; bijzonder treffend is zijn opmerking dat de regering er toen in slaagde de consequenties uit de weg te gaan door Noord en

19 De notitie van Vissering geciteerd bij Sautijn Kluit, ‘Het Algemeen Handelsblad’, 47-48.

20 L.J. Rogier, ‘De Nederlandse pers van gisteren en heden’, in: Terugblik en Uitzicht, I (Hilversum-Antwerpen, 1964) 492-493.

21 Ibidem.

22 Vergelijk de opmerking van I.J. Brugmans in: AGN, X, 45.

23 Robijns, Radicalen, 76-77: vergelijk De Bosch Kemper, Geschiedenis, III, L.A. 62.

24 N.C.F. van Sas, ‘Het politiek bestel onder koning Willem I’, in: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw, 49/50 (1981) 110-133: 123; Kossmann, De Lage Landen, 128-129.

25 Een kort overzicht van de afscheiding uit de Hervormde Kerk bij C.W. Mönnich, ‘De kerken der hervorming sinds 1813’, in: A.G. Weiler e.a., Geschiedenis van de Kerk in Nederland (Utrecht-Antwerpen, 1962) 235-260.

[p. 202]

Zuid tegen elkaar uit te spelen. Een van zijn belangrijkste waarschuwingen is dan ook, dat die gelegenheid zich niet meer zal herhalen. Financiële sanering, ministeriële verantwoordelijkheid en godsdienstvrijheid zijn volgens Van den Biesen de kernvoorwaarden voor het voortbestaan van Nederland als constitutionele monarchie²⁶.

26 Een recent verschenen bundel onder redactie van G.A.M. Beekelaar, Maar wat is het toch voor eene Courant? De Arnhemsche? Opstellen over de Arnhemsche Courant, 1830-1850 (Arnhem, 1981; hierna te citeren als: Opstellen over de A.C.), biedt een uitstekende gelegenheid om de opvattingen in ‘ultra-liberale’ kring (zoals Van den Biesen hem aanduidt) over de Belgische opstand, de Afscheiding, de financiële perikelen enzovoort te vergelijken met de hierna afgedrukte memories.