Nederlandsch Museum. Vierde Reeks. Jaargang 3

[p. 218]

D^r Johannes Bolte
en zijne uitgaven op
het gebied der Nederlandsche letterkunde.

Aan twee Duitsche geleerden, August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1884), tevens een uitstekend dichter, en Frans Joseph Mone (1796-1871), had onze oude letterkunde voor een goed deel hare heropbeuring te danken.

Aan de Nederlandsche letteren wijdde Hoffmann zijne Horae Belgicae, twaalf deelen, die loopen van 1833 tot 1862.

Reeds in het jaar 1821 gaf hij den Middelnederlandschen roman Renout van Montalbaen in het licht, benevens eene uitvoerige lijst der toenmaals bekende oude Dietsche gedichten, lijst welke hij later volledigde⁽¹⁾. Hij was de eerste die zijne aandacht op onze oude liederen vestigde.

In dat zelfde jaar 1821 ondernam hij eene reis naar Holland, ten einde er onze oude liederen op te sporen. Hijzelf, in de inleiding zijner Holländische Volkslieder, in 1833 verschenen, leert ons hoe verre hij reeds met zijne verzameling gevorderd was, toen, in 1828, J.C.M. Le Jeune, zijn Letterkundig overzicht en proeven van de Nederlandsche volkszangen sedert de XV^e eeuw uitgaf. De Holländische Volkslieder, die zich op het

(1) Zij maakt het eerste deel uit zijner Horae Belgicae en beleefde, in 1857, een nieuwen vermeerderden druk.

[p. 219]

gebied van het geestelijk en van het wereldlijk lied bewegen en in opzicht van het oude lied eene veel rijkere verzameling dan de voorgaande uitmaken, verschenen in 1833.

Later werd Hoffmann's uitgave opnieuw gedrukt: de geestelijke liederen, ouder den titel Niederländische Bieder des XV. Jahrhunderts, 1854, 10^e deel der Horae Belg.; de wereldlijke, onder den titel Niederländische Volkslieder, 1856, 2^e deel, 2^e uitgave derzelfde verzameling. Opmerking verdient, dat bij dien nieuwen druk de benoeming Holländische door den veel juisteren Niederländische vervangen werd.

Van Fr. J. Mone, die in 1827 het ambt van hoogleeraar in de statistiek en staatkunde te Leuven bekleedde, eene betrekking welke hij echter in 1830 ten gevolge der Omwenteling verloor, verscheen in 1838 zijn Übersicht der Niederländischen Volksliteratur älterer Zeit, een werk dat heden nog met nut wordt geraadpleegd.

Andere Duitsche letterkundigen maakten zich ten opzichte van de Nederlandsche letterkunde verdienstelijk.

In 1832 gaf O.L.B. Wolff, daartoe door Hoffman v. F. aangespoord, zijne Proben altholländischer Volkslieder uit, welke vier-en-twintig door hem in het Duitsch vertaalde oude Nederlandsche liederen bevatten.

Van Johannes Ludwig Uhland, die zelf een uitstekend dichter was, zag in 1844 onder den titel Alte hoch- und niederdeutsche Volkslieder mit Abhandlung und Anmerkungen, eene rijke verzameling het licht, waarin een aantal onzer oude liederen verschenen en vergeleken werden met den in het Duitsch bestaanden tekst.

In later tijd wist Fransz M. Böhme, in het groote werk - een toonbeeld van Duitsche vlijt - door hem uitgegeven onder den titel van Altdeutsches Liedbuch (1877), aan het oude Nederlandsche lied eene gewichtige, plaats in te ruimen.

Herhaaldelijk levert Böhme het bewijs, wat overigens door Hoffmann reeds was vastgesteld, dat, te beginnen met de tweede helft der 15^e eeuw tot op het einde der 16^e, het Duitsche

[p. 220]

en het Nederlandsche lied gemeenschap hebben en wel in zoo verre, dat zij van elkander niet te scheiden zijn.

Aan Dr. Johannes Franck zijn wij eene Mittelniederländische Grammatik (1883) verschuldigd, alsook een Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal (1884-1892) en uitgaven van Middelnederlandsche teksten.

De belangstelling in onze taal en letterkunde heeft van wege de Duitschers niet opgehouden te bestaan.

In den jongsten tijd mochten wij ons verheugen in verschillende uitgaven welke onze taal aanbelangen en die uitgaan van D^r Johannes Bolte te Berlijn.

In eene studie over een Hs. der bibliotheek van Kopenhagen, eene liederverzameling in de 17^e eeuw door Petrus Fabricius, 1587-1651⁽¹⁾, aangelegd, worden door D^r Bolte verschillende Nederlandsche oude liederen besproken. Het vroeger te onzent zeer verspreide lied ‘Mijn oochgens weenen’ wordt tegenover den Duitschen tekst gebracht, ten bewijze dat deze laatste slechts eene vertaling van den Nederlandschen is.

Van het 17^e eeuwsche lied ‘Soet, soet Robbertgen’, waarvan ons alleen de melodie bewaard bleef⁽²⁾, leeren wij den oorsprong kennen. Het stamt namelijk af van een Engelsch zangspel (Jig), dat zich in Nederland en in Duitschland verspreidde en waarvan slechts de Duitsche tekts overbleef. Het lied is in Duitschland bekend onder den naam van: ‘Der engelländische Roland’ en vangt aan ‘Ach nachbar Robert.’

Hier vinden wij ingsgelijks de melodie van ‘Es war ein junger Held’, waarvan een Nederlandsche tekst bestaat⁽³⁾, benevens die van het lied van Brandenburgh, waarvan ons twee Nederlandsche lezingen bewaard zijn: eene 15^e eeuwsche

(1) Das Liederbuch des Petrus Fabricius (Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, Jahrg. 1887, blz. 54-68, met muziekbijlagen).

(2) Zie over de verschillende lezingen, D^r J.L.N. Land, Het Luitboek van Thysius (Tijdschrift der Vereeniging voor N.-Nederl. mzgesch.).

(3) Te vinden in Thirsis Minnewit, II, Amst. c. 1752, bl. 87.

[p. 221]

met drieregelige, en eene 16^e eeuwsche met vierregelige strophe⁽¹⁾.

Deze melodie kwam voor in een vierstemmig Duitsch liederboek van 1535. Ongelukkiglijk ging eene der stemmen, juist de tenorstem die de melodie voordroeg, verloren. Böhme poogde dien zang terug te vinden, door bij de drie overgeblevene stemmen (Discant, Alt en Bas), eene vierde stem, als tenor, te schrijven: eene gevaarlijke poging voorwaar, daar er bij zulke onderneming plaats is voor meer dan éene gissing.

Wat er ook van Böhme's poging weze, thans zijn wij, dank aan D^r Bolte, in het bezit van dien ouden fraaien zang teruggetreden.

Op onzen 16^eeeuwschen tekst en in moderne notatie gebracht, klinkt hij in dezer voege:

Het is ghe - le - den iaer en - de dach dat Bran-den-
⁽²⁾
borch ge - van - gen lach, Ghe-wor-pen in ee-nen
to - ren, Van stee - nen wa-ren die mue - ren.

In het zelfde Jahrbuch⁽³⁾ deelde D^r Bolte belangrijke aanteekeningen mede over Niederdeutsche und niederländische Volksweisen, met muziekbijlagen, daarbij een 17^e eeuwsch Drinck Liedeken: ‘Van waer coempt ons den coelen wijn’, insgelijks met muziek, naar een Hs. der bibliotheek van Wolfenbüttel.

(1) Te vinden bij H. v. F., Niederl. Volksldr. N^rs 5 en 6.

(2) De fa # in den tekst is een bijvoegsel van later tijd, uit de luitbegeleiding ontstaan.

(3) Jaarg. 1892, bl. 15-18.

[p. 222]

Bedoelde aanteekeningen loopen over de liederen van de Blauwe Vlag, van den Zevensprong en van Pierlala. Van dit laatste lied gaven Lootens en Feys, twee melodieën⁽¹⁾ waarvan de tweede gansch anders luidt dan de algemeen bekende.

D^r Bolte levert ons hier eene betere lezing.

Deze tweede melodie schijnt van Franschen oorsprong en aan een dans ontleend. Of zij echter ouder is dan de thans nog algemeen te onzent gangbare, zouden wij met D^r Bolte niet niet durven verzekeren.

In het Tijdschrift voor Nederl. taal- en letterkunde⁽²⁾, verscheen van denzelfden schrijver, onder den titel Ein unbekanntes Amsterdammer Liederbuch von 1589, de beschrijving, met tafel en aanteekeningen, van een tot hiertoe onbekend 16^e eeuwsch liederboek. Het werk berustende ter stadsbibliotheek van Dantzig, bevat 136 liederen en is getiteld: Een Aemstelredams Amoreus Lietboeck, nu nieuws wtgegaen, waer in begrepē zijn alderhande Liedekens, die in geen ander Lietboeckē en staen, meest al met zijn voys oft wijse daer bi gestelt om alle droefheyt, melancolie te verdrijvē. Amst. Harmen Jansz. Muller, 1589. Ofschoon, in tegenstrijdigheid met hetgeen er op den titel te lezen staat, sommige dier liederen reeds vroeger gedrukt waren, namelijk in het Antwerpsch Liederboek van 1544, en andere stukken ons door het Nieu Amstelredams Lied-boeck van 1591 bekend zijn, toch mag die vond van D^r Bolte voor merkwaardig gehouden worden en zal 's schrijvers bijdrage van nut wezen, daar zij de zangwijzen van verschillende oude liederen leert kennen.

In hetzelfde tijdschrift⁽³⁾ leverde hij een bijvoegsel op de studie van D^r Kalff, over het 17^e eeuwsch Hs. van Wouter Verhee⁽⁴⁾, dat in de stadsbibliotheek te Hamburg berust en tafelspelen, refereinen en liederen bevat.

(1) Chants populaires flamands, 1879, bl. 166, N^r 87.

(2) Jaarg. 1891, bl. 175-202.

(3) Jaarg. 1889, bl. 237-243.

(4) Jaarg. 1885, bl. 137-186.

[p. 223]

D^r Bolte handelt over eenige der melodieën welke door de zangwijzen bij Wouter Verhee zijn aangeduid en vergelijkt het lied ‘Schoen blomgen jent’, dat in het Niederrheinisches Liederbuch van 1574 te vinden is, met den Nederlandschen tekst ‘Schoon liefken jent.’

Nog twee andere bijdragen van denzelfden schrijver vinden wij in dit tijdschrift.

In de eerste getiteld: Zu Hoofts Granida⁽¹⁾ wordt gewezen op het verband dat bestaat tusschen de pastorale van Diphilo and Granida, die gewoonlijk aan Robert Cox wordt toegeschreven, en des Drosten herderspel. In de tweede: Beiträge zur Geschichte der Erzählenden Litteratur des 16. Jahrhunderts⁽²⁾, wordt er gehandeld over eene tot hiertoe onbekende Nederlandsche vertaling in verzen van Olivier de la Marche's gedicht: Le chevalier délibéré, welke in 1502 te Schiedam gedrukt werd, alsmede over den insgelijks tot hiertoe onbekenden Nederlandschen druk eener vertaling van den Franschen roman Buefves de Hantonne. Tot hiertoe waren slechts de uitgaven van 1552 en 1556 van dezen roman bekend; thans wordt medegedeeld, dat er een Antwerpsche druk van 1504 bestaat. De beide beschreven werken berusten ter stadsbibliotheek van Hamburg.

In het Altpr. Monatsschrift⁽³⁾ geeft hij, naar mondelinge overlevering, eene variante, tekst en melodie, uit van het lied bekend onder den naam van Der Ritter und die Königsdochter, waarvan insgelijks eene Nederlandsche lezing bestaat⁽⁴⁾, die zoowel als de Duitsche teksten veel geleden heeft. - Een ridder weet een meisje door zoeten zang te betooveren, en voert haar met zich. Op hare weigering, om met hem te trouwen, slaat hij haar het hoofd af. - Het stuk staat in verband met het

(1) Jaarg. 1891, bl. 286-289. - Zie echter Ndl. Spectator, 1893, n^r 6.

(2) Jaarg. 1893, bl. 309-319.

(3) Bd XXVIII, Hft 7 u. 8, 1891.

(4) ‘Daar reed er een ridder al door het riet’, te vinden bij Hoffman v. F., Niedcrl. Volksldr., bl. 92, N^r 29.

[p. 224]

Halewijnslied, zooals door D^r Kalff reeds werd aangetoond⁽¹⁾ Hierdoor ontstond er verwarring tusschen beide liederen, in zooverre dat verzen uit het eene stuk in het ander overliepen.

Onder de Forschungen zur Brandeburgischen und Preuszischen Geschichte⁽²⁾ werden door D^r Bolte drie Nederlandsche liederen uitgegeven, ten bewijze hoe de krijgsdaden van Frederik den Groote, ook in het buitenland, deelneming en bewondering verwekten.

Deze liederen zijn getrokken uit De vroolijke Oost-Indies-Vaarder of klinkende en drinkende Matroos, eene 18^e eeuwsche liederverzameling, gedrukt te Amsterdam.

In het Festschrift zum 5. Neuphilologentage⁽³⁾ onder den titel Das Märchen vom Tanze des Mönches im Dornbusch, vindt men een uitvoerend onderzoek over het ook ten onzent wel bekende verhaal van Jaakje met zijn fluitje.

W. Grimm en Reinhold Köhler wezen reeds op de talrijke gedaanteverwisselingen welke dit verhaal bij vele volkeren aannam. Hun onderzoek berustte op mondelinge overleveringen. Schriftelijke bewijzen, en van de oudste, bleven hun onbekend; deze worden thans door D^r Bolte in het licht gesteld, o.a. wordt hier een Nederlandsch gedicht kenbaar gemaakt en in zijn geheel maar het unicum der Brusselsche bibliotheek herdrukt, dat in 1528, te Antwerpen, bij Michel Hillen verscheen, onder den titel: Vandē Jongen geheeten Jacke: die sijns vaders beesten wachte int velt, ende vandē brueder dye daer quam om Jacke te castien. Bij dit stuk, dat 435 verzen beslaat, voegde D^r Bolte het vervolg op dit gedicht, later verschenen te Amsterdam bij Harmen Jz. Muller, die als drukker van 1569 tot 1617 werkzaam was.

In deze laatste uitgave beslaan de twee deelen te zamen 830 verzen.

(1) Het Lied in de M.E., bl. 59.

(2) 1892, V. I, bl. 311-314.

(3) Berlin, 1892, 76 bladz.

[p. 225]

De tekst van het Duitsch gedicht van Dietrich Albrecht (Erffurdt, 1599), unicum in het bezit van D^r Köhler te Weimar, wordt insgelijks in zijn geheel medegedeeld.

D^r Bolte houdt het er voor, ofschoon dit punt volgens hem zelf nader dient onderzocht, dat de Nederlandsche tekst eene navolging is van het Engelsch gedicht: The Friar and the Boy.

In het Archiv für niederd. Sprachen⁽¹⁾ liet dezelfde schrijver kort daarna over hetzelfde onderwerp nog een aantal aanmerkingen volgen, zoodat de stof als uitgeput mag beschouwd worden en wij thans eene volledige studie bezitten over een verhaal dat gedurende eeuwen de aandacht van het volk mocht boeien; ja, dat zijne aantrekkelijkheid nog niet verloren heeft, zoo men oordeelen mag naar de uitgaven welke er nog beden van verschijnen⁽²⁾.

In het Zeitschrift für Deutsches Alterthum und deutsche Litteratur gaf D^r Bolte een Latijnsch gedicht uit: Dyalogus de divite et Lazaro⁽³⁾ naar een Codex die vroeger aan de Benedictijnen van Oudenburg, bij Oostende, toebehoorde en thans ter bibliotheek van Brugge berust; verder vindt men daar van zijne hand eene bijdrage over Königin Maria von Ungarn und die ihr zugeeigneten Lieder⁽⁴⁾. Onder den titel Vier Niederländische Schwänke des 16 Jahrhunderts⁽⁵⁾ vestigt de schrijver nogmaals de aandacht, als op eene hoofdbron voor de kennis der werken van onze oude volksdichters, op de door D^r Kalff⁽⁶⁾ vroeger beschreven Veelderhande geneuchlicke dichten, Tafel-spelen, ende Refereynen, Antw. 1600, en deelt daaruit mede het verhaal Van 't Luye Lecher Landt en een tot de ‘drinklitteratuur’ behoorende stuk: Een genoechelic Gedicht vanden Abt van Amfra, Heere tot Kannenburgh alsmede Een behlaechlic Refe-

(1) XC, bl. 289-295.

(2) o.a. te Gent, bij Snoeck-Ducaju en zoon.

(3) LIII (1891, I, 257-261.

(4) Id. bl. 435-439.

(5) LXIII (1892), bl. 295-308.

(6) Tijdsch. voor Nederl. T. en L. 8^e jaarg. en Gesch. der Nederl. Letterk. in de 16^e eeuw, I, 164 vlg.

[p. 226]

reyn, van dat arme Bier, dat onder de ‘leugenvertelsels’ moet gerangschikt worden.

Die Singspiele der englischen Komödianten und ihrer Nachfolger in Deutschland, Holland und Skandinavien⁽¹⁾ beslaan 193bl. en dan nog maken zij slechts een gedeelte uit van een niet voleindigd werk over het Duitsch tooneel gedurende de 17^e eeuw.

Een eerste hoofdstuk handelt over Entstehung und Charakter der Singspiele. Onder den aandrang der Florentijnsche muziekschool, waarvan de voornaamste vertegenwoordigers Peri en Caccini waren, ontstond in Italië, omstreeks 1600, de opera. Van dien tijd dagteekent de muzikale renaissance. Tot daartoe hadden de componisten zich uitsluitend aan den meerstemmigen zang gewijd; zij legden er zich vooral op toe, de stemmen zoo welluidend mogelijk te paren. Met de Florentijnsche school, die onder den invloed van letterkundigen stond, en evenveel gewicht aan woorden en muziek verleende, kwam de alleenzang tot stand, de zang steunende op het woord.

In dien zin waren de Florentijnen de voorloopers van Gluck en van Wagner.

Omtrent denzelfden tijd onstond te Londen, aan het Hof van koningin Elisabeth, het strophisch zangspel, zoo iets in den trant der moderne operette.

Eerst met de 17^e eeuw, verkreeg de Italiaansche opera burgerrecht in Duitschland, terwijl de Engelsche zangspelen er kort na hunne geboorte navolging vonden en er tot in de 18^e eeuw voortwortelden.

Deze gezongene kluchtspelen werden, zooals wij reeds zagen, door de Engelschen Jig genaamd. Dit woord beteekent zooveel als dans en bewijst dat ook de dans bij die tooneelstukken zijne rol speelde.

Die Engelsche stukken hadden hunnen invloed op onze

(1) Verschenen in de Theatergeschichtliche Forschungen herausgegeben von Berthold Litzmann, VII, 1893, gerecens. door D^r J. Worp in 't Museum van Groningen 1893, n^r 10.

[p. 227]

muziek; de melodieën welke er in voorkwamen, verstrekten in ruim getal tot zangwijs aan Nederlandsche liederen, zooals blijkt o.a. uit Starter's Friesche Lust-hof (1621) - Starter was Engelschman van geboorte - en uit Valerius' Nederlantsche Gedenck-Clanck (1626). Wel had men het feit reeds besproken⁽¹⁾ en had Loffelt⁽²⁾ met éen woord op Engelsche ‘rondtrekkende tooneelspelers’ gewezen; wel bezaten we reeds verschillende studiën over Engelsche comedianten en hunne opvoeringen in Nederland en in Duitschland gedurende de 16^e en 17^e eeuw⁽³⁾, doch hier hebben wij voor 't eerst de stukken zelf. In een tweede hoofdstuk, Verzeichnis der erhaltenen Singspiele, worden de overgeblevene stukken, 33 in getal, besproken. Het derde hoofdstuk bevat twaalf uitgekozen stukken, waaronder:

Singing Simpkin, met de Duitsche, de Nederlandsche en de Zweedsche navolgingen; de Nederlandsche van Isaac Vos en getiteld Pekelharing in de Kist werd gespeeld te Amsterdam in 1648;

The Black Man, met de navolging van B. Fonteyn, getiteld Sullemans soete Vryagi; Amst. 1643;

Droncke Goosen, van J. van Arp, Amst. 1639; Die Müllerin und ihre drei Liebhaber, met de Nederlandsche, Duitsch-getinte navolging, van een onbekende, onder den titel Domine Johannes ofte den jaloersen Pekelharing, Amst. 1658.

In het vierde hoofdstuk komen, met aanduiding der bronnen, de meeste melodieën voor, welke in de verschillende stukken werden aangewend.

Voor eenige dagen verscheen van D^r Botte eene nieuwe Beiträge zur geschichte der erzählenden Litteratur des 16.

(1) Zie D^r Loman, Oude Nederl. Ldr. uit den Nederl. Gedenck-Clanck, 1871, bl. 19, aant. I; zie mede D^r Land, Luitb. van Thysius, tweede afdeeling.

(2) Aangeh. bij D^r Loman, t. a. p.

(3) Zie Jonckbloet, Geschied. Ndl. Lett., 4^e uitg., III, 80.

[p. 228]

Jahrhunderts⁽¹⁾, waarin gewezen wordt op twee jongere dan de tot hiertoe bekende uitgaven van Boccacio's Decamerone vertaald door Dirck Coornhert. Schrijver vestigt namelijk de aandacht op de uitgave van 1564, volgens hem de editio princeps.

Daarbij wordt insgelijks beschreven een zoo goed als onbekend⁽²⁾ ‘cluchtboek’: Lustige Historien oft Nieuwicheden enz. wt diversche talen in onse Nederduytsche sprake: Door Fransoys Loockmans van Antwerpen, anno 1589 (met geestelijke goedkeuring van 1577).

De inhoud der 71 ‘Lustige Historien’ en de volledige tekst van drie van deze worden ons hier medegedeeld.

Andere bijdragen van denzelfden schrijver, die van zijne veelzijdige kennis getuigen, doch niet in rechtstreeksch verband met onze letterkunde staan, laten wij onvermeld. Wij achten het ons ten plicht, de aandacht te vestigen op de letterkundige voortbrengselen van den geleerde, die op waardige wijze het spoor zijner doorluchte stamgenooten drukt welke op het gebied der Nederlandsche taal en kunst werkzaam waren.

F. van Duyse.

(1) Tijdschr. v. Nederl. Taal- en Letterk. 1894, 16 bl.

(2) Het boek werd alleen en dan nog onnauwkeurig aangehaald bij Graesse, Lehrbuch einer allgemeinen Litterärgeschichte 3, 1, 577 (1852).