Nederlandsch Museum. Vierde Reeks. Jaargang 3

[p. 97]

Over kosmischen invloed in meteorologie.

Van al de verschijnselen der natuur zijn er voorzeker geene die meer de aandacht opwekken, die met meer belangstelling door iedereen worden nagegaan, dan diegene welke plaats hebben in onzen dampkring en onder den gemeenschappelijken naam van ‘weder’ worden aangeduid. Het zijn niet alleen de geleerden die met onverpoosden ijver die verschijnselen waarnemen en bestudeeren en de wetten der meteorologie zoeken te doorgronden, maar ze hebben ten allen tijde de verbeelding van het volk zelf hoogst aangeprikkeld, juist omdat zij in zulk nauw verband zijn met ons bestaan, met al de verrichtingen van het gewone leven.

Geen wonder dat aangaande den aard en het ontstaan der meteorologische verschijnselen allerlei alledaagsche vooroordeelen, allerlei verkeerde begrippen en denkbeelden heerschen; en voor de wetenschap zelve heeft er een oogenblik neiging bestaan om aan zekere lichamen van het wereldruim eenen invloed toe te kennen op de plotselinge storingen van onzen dampkring. Doch de jongste onderzoekingen hebben de onmogelijkheid van dien Kosmischen invloed ten volle bewezen; en het is namelijk een uitstekend Fransch geleerde, de beroemde sterrekundige Faye, die in zijne verhandeling ‘Meteorologie Cosmique’ aan die valsche begrippen volledig recht heeft laten weervaren.

Het is de zonnewarmte die de eenige, de beslissende oorzaak is van al de atmosferische wisselvalligheden: door de dubbele

[p. 98]

beweging der Aarde om hare as en om de Zon, geschiedt er eene bestendige verandering in de warmteuitstraling aan de aardoppervlakte, waardoor op aarde en in den dampkring allerhande verschijnselen voorkomen. De Zon regelt niet alleen de afwisseling der jaargetijden, maar ook de groote lucht- en waterstroomen, die draaistormen of cyclonen die in de evenaarstreken zich vormen, zich in beide halfronden met eene overgroote snelheid en volgens regelmatige loopbanen bewegen, en, op hunnen doortocht, overal weersveranderingen veroorzaken door de windbuien, de regens, de onweders die zij met zich medevoeren. En zelfs die meteoren die in verband staan met magnetismus en electriciteit hebben ook - doch onrechtstreeks - hunnen oorsprong in de Zon, vermits al de natuurkrachten - behoudens de zwaartekracht - van elkander kunnen worden afgeleid en alle kunnen ontstaan en zich kunnen ontwikkelen door de enkele transformatie der zonnewarmte.

Zijn de veranderingen die men aan de oppervlakte der Zon met een kijker waarneemt, de zonnevlekken namelijk, in staat om zich door zekere werkingen op onzen dampkring te openbaren? Wijzigen zij de uitstraling niet en moet men er niet de schommelingen der magneetnaald, het noorderlicht, zelfs groote bewegingen der lucht aan toeschrijven, zooals menigen het beweerd hebben? In het geheel niet, want het is duidelijk bewezen dat het effect welke die vlekken op de temperatuur aan de oppervlakte der Aarde zouden uitoefenen, zoo uiterst klein is, dat men volstrekt niet mag aannemen dat er eenige meteorologische invloed zou kunnen aan toegekend worden. Overigens er bestaat ook hoegenaamd geen verband tusschen de perioden dier vlekken en die der veranderingen in het aardmagnetismus.

Het is vooral bij het volk eene vast ingewortelde overtuiging dat de weersveranderingen grootendeels onder den invloed der Maan staan; dat ze meestal samenvallen met de maangestalten, vooral met volle of nieuwe Maan. Zegt Flammarion zelf niet, in zijn werk l'Atmosphère: ‘Ik heb dikwijls bemerkt in mijne

[p. 99]

luchtreizen, dat zekere wolken zich snel oplossen door de werking der volle Maan... Bij volle of nieuwe Maan mag men zich enkel aan eene verandering in het weder verwachten, doch men kan het niet bevestigen.’ Is het vooroordeel van de rosse maan niet algemeen bij den landman? Schrijven de zeelieden niet al de weerverschijnsels aan de Maan toe?

Nu, dit alles is eenvoudig een gemeen vooroordeel, dat hoegenaamd op niets ernstigs berust, dat menigmaal door geleerden is wederlegd geworden en enkel hierin zijnen oorsprong vindt dat, in onze klimaten, de variaties van het weder zoo menigvuldig, zoo onvoorzien zijn, zoo plotseling zich openbaren dat men altijd is geneigd geweest, ze toe te kennen aan de werking van een hemellichaam dat zelf zoo talrijke wisselvalligheden in zijnen stand, in zijn aanschijn, in zijne bewegingen aanbiedt. Stellig hebben de weerprofeten het hier heel gemakkelijk, als men al de onregelmatigheden van den loop der Maan overweegt. En hoeveel ongerijmde denkbeelden heerschen er niet aangaande den invloed der Maan op menige andere voorvallen die men aan de vreedzame nachtgodin ten laste legt en waaraan zij hoegenaamd geene schuld heeft.

Uitstekende meteorologen, alhoewel innig overtuigd van de onbezonnenheid dier vooroordeelen, hebben de lastige taak op zich genomen gedurende eene lange reeks van jaren al de veranderingen die zich in het weder voordoen waar te nemen, ze zorgvuldig aan te teekenen en met de maanphases in betrekking te brengen; allen hebben hetzelfde oordeel uitgesproken als Schiaparelli, die zijne waarnemingen gedurende acht-endertig jaren heeft voortgezet en tot het besluit is gekomen dat ‘in geen geval hoegenaamd, noch de maangestalten, noch de stand der Maan tegenover den evenaar of de ecliptica, den minsten in vloed op het weder kunnen hebben.’

En inderdaad, hoe zou dit kunnen geschieden? Is het door de warmtestralen die de Maan naar ons terugzendt? Is het door hare aantrekkingskracht? De terugkaatsing der zonnewarmte door de Maan naar de Aarde is zoo gering, dat niet alleen wij ze

[p. 100]

niet kunnen gevoelen, maar dat zelfs de gevoeligste toestellen onbekwaam zijn om ze te bepalen, zelfs indien ze tien, honderd maal grooter ware. En zeer nauwkeurige waarnemingen hebben bewezen dat de luchtgetijen, die door de aantrekkingskracht der Maan plaats hebben, zoo weinig in aanmerking kunnen genomen worden, dat zij de hoogte van den barometer slechts van een zeer klein gedeelte van een millimeter doen veranderen.

De vaste sterren die, in oneindig aantal, de eindelooze ruimte vervullen, zijn ook zonnen die langs alle kanten om zich heen licht en warmte uitstralen. Zijn die lichamen in staat om den meteorologischen toestand van onzen dampkring te wijzigen? Neen; want zijn zij oneindig in getal, men merke ook aan dat zij zich op eenen onmeetbaren afstand van de Aarde bevinden en dat derhalve de warmte die van hen tot ons toekomt nog veel zwakker is dan die welke de Maan ons terugzendt.

De planeten en andere hemellichamen van ons zonnestelsel zijn insgelijks zonder eenigen invloed: ze zouden slechts onrechtstreeks op onzen dampkring kunnen werken door op de Zon zulke groote storingen te verwekken dat hierdoor hare radiatie merkelijk zou gewijzigd worden. Nu, dit is volstrekt niet aan te nemen en gansch tegenstrijdig met de ondervinding van talrijke eeuwen.

En nochtans, men heeft vermeend eenen invloed op de temperatuur te moeten toekennen aan kleine lichaampjes die, in talrijke zwermen, met groote snelheid in sterk verlengde loopbanen om de Zon zich bewegen en die, wanneer zij de Aarde nabij komen, lichtgevend worden door het wrijven tegen de lucht en onder den naam van vallende sterren den dampkring doorloopen. Nagenoeg half Augustus en half November neemt men een regen van vallende sterren waar, omdat op die tijdstippen die asteroiden alle uit eene bepaalde richting komen. Nu, zes maanden later ontmoet de Aarde nog eens die zwermen, de eerste of de Perseiden ongeveer half Februari, en de andere, de Leoniden, met half Mei; doch ze bevinden zich

[p. 101]

alsdan tusschen de Aarde en de Zon. Daar men nu in Februari en vooral in Mei zeer dikwijls, in alle landen, eene merkbare afneming der temperatuur heeft vastgesteld, heeft men dit verschijnsel toegeschreven aan die asteroïden die de zonnewarmte gedeeltelijk zouden onderscheppen. Doch, dit besluit is nog eens gebleken valsch te zijn, want de heer Faye heeft doen opmerken dat het samenvallen van beide toestanden op verre na niet vast is; en dat de dichtheid dier asteroïden veel te gering is om de zonnewarmte op eene merkbare wijze tegen te houden. Het afnemen der temperatuur op voormelde tijdstippen moet dus aan andere oorzaken onderworpen zijn.

Het is dus eene dwaling om, buiten de Zon, aan eenig lichaam van den kosmos eenen invloed op de verschijnselen van onzen dampkring te erkennen; van hunnen stand, hunne bewegingen of andere omstandigheden de elementen tot het voorspellen van het weder te willen afleiden. Het opzoeken der meteorologische wetten is nog altijd een baaierd, waaruit de uitstekendste geleer len vruchteloos zich zoeken te ontwarren. Dan alleen zal het mogelijk zijn den gang van het weder over eene bepaalde streek vooruit te zien, wanneer over de heele aarde de waarnemingen menigvuldig genoeg zullen zijn om den samenhang der luchtbewegingen in eens te omvatten en de wetten te leeren kennen die deze bewegingen beheerschen. Nochtans heeft, sedert een dertigtal jaren, de meteorologie in dit opzicht veel vooruitgang gedaan, dank zij vooral aan de diensten die de electrische telegraaf hier bewezen heeft. Over het heele Europeesche vasteland, in Engeland en in Amerika bestaat een wel ingerichte dienst van wedertelegrafie: tusschen de verschillende stations worden regelmatig de barometerstand, de sterkte en de richting van den wind, de temperatuur en de vochtigheidstoestand der lucht, de nederslag van dauw, nevel, regen of sneeuw overgeseind; en die wedertelegrammen worden dan bekend gemaakt door dagbladen, wederkaarten en bulletins, haventelegrammen enz. Men kan ook, voor eene gegeven streek,

[p. 102]

er zekere previsies voor het weder uit afleiden, die voor de zeelieden en voor den landman van het hoogste belang zijn.

Hoe is dan in de wetenschap die neiging ontstaan om de kosmische meteorologie als ernstig te doen aannemen? Uitgaande van het axioma dat alles in de natuur samenhangt, waren velen van gevoelen dat men in de verschijnselen van onzen dampkring, de sporen moest aantreffen van de onderlinge werkingen der hemellichamen. Doch, die stelling mag niet in dien engen zin begrepen worden; ten allen tijde heeft men er misbruik van gemaakt en er de ongerijmdste begrippen van afgeleid. Die waarheid, zegt Faye, geldt enkel voor de hoogere kracht die alles regeert, voor het goddelijk verstandsvermogen dat door Laplace, in een zijner werken, door deze treffende woorden is aangehaald: ‘Een verstandsvermogen dat, op een gegeven oogenblik, al de krachten zou kennen die de natuur bezielen alsook den onderlingen toestand der wezens die ze uitmaken, indien het daarenboven genoeg uitgebreid ware om die begrippen te ontleden, zou in eene zelfde formule de bewegingen van de grootste lichamen van het heelal en die van de kleinste stofdeeltjes samenvatten: niets zou voor hem onzeker zijn; en de toekomst even als het verleden zouden voor zijne oogen aanwezig zijn. In de volmaking tot dewelke hij de sterrekunde gebracht heeft, biedt de menschelijke geest ons een zwakke schets aan van dit verstand. De mensch is er toe gekomen waargenomen verschijnselen tot algemeene wetten terug te brengen, en diegene vooruit te zien welke uit gegeven omstandigheden moeten voortspruiten. Al zijne pogingen tot het opzoeken der waarheid, neigen om zijn geest immer te doen naderbij komen tot dit hooger verstand waarvan hij toch altijd oneindig verre verwijderd zal blijven’.

Ed. Verschaffelt.