Nederlandsch Museum. Derde Reeks. Jaargang 2

[p. 272]

De volksboekjes van het Willems-Fonds.

Het Willlems-Fonds heeft sedert eenigen tijd de uitgave van eene reeks volksboekjes ondernomen, waarin tot dus verre Lieven Bauwens, de Gentsche stichter der katoennijverheid in onze gewesten, door den heer J.H. Van den Daele, Anneessens, de nederige Brusselsche martelaar der vrijheid, door den heer Sleeckx, Simon Stevin, de geniale Bruggeling, door den heer A. De Cock, Karel de VI^e en Maria-Theresia en Jozef de II^e door den heer Sleeckx, in kortbondige, maar zaakrijke levensbeschrijvingen werden behandeld.

De drie laatstgenoemde werkjes zijn in den loop van dit jaar verschenen. Simon Stevin, door den heer De Cock met eene medeslepende bewondering voor zijnen held geschreven, verplaatst ons naar het einde der 16^e en het begin der 17^e eeuw, toen bijna al onze verdienstelijke mannen geuzen waren, welke, met duizenden hunner landgenooten, den geloofsdwang, die in Vlaanderen en Brabant triomfeerde, moesten ontvluchten, en in Noord-Nederland, waar de meesten zich vestigden, niet weinig bijdroegen tot den ongemeenen voorspoed en macht, welke de zeven vereenigde gewesten toen in handel en nijverheid, in letteren, weten-

[p. 273]

schappen en kunsten, en ook in den krijg te land en ter zee ontwikkelden.

In de werkjes over Maria-Theresia en Jozef II wonen wij de eerste pogingen bij, die in de 18^e eeuw werden aangewend om ons volk uit den doodslaap, waarin het onder de zachte hoede der Roomsche geestelijkheid, sedert de 16^c eeuw gedompeld lag, op stoffelijk en zedelijk gebied weer op te wekken.

Zij sluiten zich aan bij het boekje over Anneessens van denzelfden schrijver, hetwelk de eerste jaren van het Oostenrijksch tijdperk behandelt, zoodat we daar een onafgebroken overzicht hebben van onze geschiedenis van het begin der 18^e eeuw tot aan het uitbersten der Brabantsche omwenteling. Deze omwenteling zelve zal het onderwerp zijn van een nieuw deeltje, en daarna zal de beurt komen aan de Fransche overheersching.

Aan Maria-Theresia, en tevens aan haren zwager Karel van Lorreinen, die van 1749 tot 1780 deze landen in haren naam bestuurde, wordt te recht geen lof gespaard voor al wat toen voor de opbeuring van landbouw, handel en nijverheid en van kunsten en wetenschappen gedaan werd, voor de maatregelen die genomen werden om de privilegiën van priesters en prelaten, kloosters en abdijen te kortwieken, en om het onderwijs, dat in de handen der bisschoppen en der jezuïeten tot den ellendigsten toestand geraakt was, te verbeteren.

De jezuïeten in 1773 door paus Clemens XIV afgeschaft zijnde, werden hunne talrijke colleges gesloten en vervangen door andere, waaraan de naam van Theresiaansche colleges werd gegeven. De schrijver heeft hier eene voor ons bijzonder belangrijke zijde van deze hervorming over het hoofd gezien. Bij de diensten, door haar aan de algemeene geestesontwikke-

[p. 274]

ling bewezen, diende ook het groot voordeel, dat er onze taal bij vond, vermeld te worden. Gelijk de geleerde Lesbroussart, tijdgenoot van Maria-Theresia, het zeer wel uiteenzet (De l'éducation belgique, Brussel, 1783, blz. 5, 6, 44 en 46), waren door het verstompend en antinationaal onderwijs der priesters en paters niet alleen ‘de geesten, allengs hunne natuurlijke veerkracht en werkzaamheid verliezend, bijna teruggevallen in den machteloozen stilstand der eeuwen van onwetendheid en barbaarschheid,’ maar het vaderlandsch gevoel was uitgedoofd, ‘de landtaal in de ergste vernedering en minachting gezonken, zoodanig dat de Regeering haar, als 't ware, het leven herschonken, hare sludie van eene algeheele vernietiging gered had.’

Het boekje van Jozef II geeft een levendig overzicht van de ontelbare hervormingen, welke deze verlichte en welmeenende vorst in kerk en staal poogde in te voeren.

Zijne eenige drijfveer was onbetwistbaar het algemeen belang, hetwelk inderdaad eene grondige omkeering der geheele maatschappij dringend vorderde. De bloedige Fransche omwenteling kwam spoedig genoeg het bewijs leveren hoe juist de Keizer de behoeften van den tijd had begrepen.

We zien hem het edict van verdraagzaamheid uitvaardigen, waarbij de gewetensvrijheid uitgeroepen en de burgerlijke ambten ook voor niet-katholieken verkrijgbaar gemaakt werden, een aantal maatregelen nemen tot onderwerping der geestelijkheid aan het toezicht en het gezag van den staat en tot vermindering der kloosters, de geestelijke tienden afschaffen, het burgerlijk huwelijk invoeren, alle kerkelijke broederschappen tot één enkel samensmelten onder de benaming van de werkzame liefde voorden evenmensch onder de bescherming van Jezus-Christus, regelen voorschrijven voor de processiën, de bedevaarten, zelfs voor de sieraden der heiligenbeelden en het gewaad der kloosternonnen.

[p. 275]

Hij sluit de bisschoppelijke seminariën en vervangt ze door een enkel algemeen keizerlijk seminarie te Leuven, omdat de hervorming van het onderwijs der toekomstige geestelijken, zegde hij, èn in het belang hunner bekwaamheid, en in dat der goede zeden, dringend noodzakelijk geworden was.

In bestuur en gerecht gaat hij met geene mindere voortvarendheid te werk. Barbaarsche gebruiken als de pijnbank worden afgeschaft. De oude landsverdeeling moet plaats maken voor eene nieuwe in negen kringen of kreitsen. De ontelbare bestaande rechtbanken van allen aard worden vervangen door 64 rechtbanken van 1^en aanleg, 2 hoven van beroep en een oppergerechtshof. Door deze willekeurige omverwerping van het oude staatsgebouw, wordt echter de misnoegdheid algemeen; wie de hervormingen niet om haar zelve afkeurt, komt er tegen op om de dwingelandsche wijze waarop de keizer ze invoert; hij ziet zich verplicht de bestuurlijke en rechterlijke herinrichting in te trekken.

De andere hervormingen, hoofdzakelijk tegen de geestelijkheid gericht, wil hij handhaven; doch door zijne eerste gedwongene toegeving is zijn aanloop gebroken en de weerstandskracht der geestelijkheid aanzienlijk vergroot. Door haar aangehitst, komen de raad van Brabant en de Staten der provinciën in openlijk verzet; en als de keizerlijke hervormer zijnen wil door geweld poogt door te drijven, eindigt de worsteling met eenen gewapenden opstand, waarvan Jozef II het einde niet mocht zien, daar hij reeds den 20 Februari 1790 overleed, na eene regeering van slechts 9 jaren.

Een paar jaren later werden schier al de veranderingen, die Jozef vruchteloos had willen invoeren, door de Fransche republikeinen op de punt hunner bajonnetten opnieuw in ons land gebracht en ditmaal voorgoed gevestigd.

[p. 276]

‘Jozef de II^e wilde het goede,’ zoo besluit de heer Sleeckx, ‘en wist te handelen, doch bezat niet de bedaardheid en het geduld zijne hervormingen voor te bereiden. Hij beschouwde de menschen als beter en verstandiger, dan zij zijn, dan zij kunnen wezen. Zelf zijn doel bewust, waande hij, dat iedereen en vooral degenen, wier voordeel hij beoogde, dit doel zouden naar waarde schatten. Van daar de verijdeling zijner schoonste verwachtingen, de mislukking zijner edelmoedigste pogingen.’

We kunnen in deze aankondiging niet onderzoeken in hoeverre de keizer beter zou geslaagd zijn indien hij langs andere wegen zijn doel had pogen te bereiken. De koortsachtige overhaasting, waarmede hij alles op eigen gezag, zonder zich aan eenige bestaande wet of gebruik, privilege of verkregen recht te storen, zonder eenige gevestigde overheid te ontzien of zelfs te raadplegen, het onderste boven wilde keeren en tot in de kleinste bijzonderheden op nieuwe grondslagen herinrichten, heeft voorzeker medegeholpen tot de mislukking zijner hervormingen. De hoofdoorzaak was echter de tegenkanting der Roomsche geestelijkheid, die men in onze geschiedenis steeds medeplichtig vindt, als er eenig goed te beletten of eenig kwaad te stichten viel, en die 's keizers plannen evenzeer zou tegengewerkt hebben, op welke wijze hij ze ook had willen doorvoeren.

Wij hopen dat deze historische werkjes den bijval zullen vinden, dien zij ruimschoots verdienen. Het is een gelukkig denkbeeld de vaderlandsche geschiedenis in goedkoope boekjes algemeen bekend te maken. Ons volk weet immers zeer weinig van zijn verleden. Zelfs van de mannen, wien het ‘dankbaar’ nageslacht standbeelden heeft opgericht, weet men gewoonlijk niet eens aan welke verdiensten zij die eer verschuldigd zijn.

[p. 277]

Waren de Vlamingen minder onbekend met hetgeen hunne vaderen voor het vaderland en voor de menschheid verricht hebben, dan zouden wij niet zoo weinig nationalen trots, zoo weinig Vlaamsch eergevoel aan den dag leggen; waren wij beter onderricht over de oorzaken, die in den loop der eeuwen den bloei dezer gewesten bevorderd of hun verval teweeggebracht hebben, dan zouden wij de lessen van het verleden niet zoo jammerlijk verwaarloozen en zich tegen hunne twee erfplagen, verfransching en verpaapsching, manhaftiger verzetten,