Nederlandsch Museum. Derde Reeks. Jaargang 2

[p. 215]

Tragaedie of drama?

Parisina, treurspel in vier bedrijven, door Frans Gittens. Gent, J. Vuylsteke, 1887.

Wij hebben Parisina gelezen, en het boek wist onze belangstelling te wekken en gaande te houden.

Wij hebben Parisina gezien, en, door de tooneelspelers van onzen Nederlandschen Schouwburg te Antwerpen vertolkt, wist het stuk ons mede te slepen.

Ook, op de vraag van den schrijver in zijne opdracht aan Jan Van Beers; ‘Het stuk is mij, geloof ik, wel gelukt,’ moeten wij volmondig antwoorden: Ja, maar...

Er is een maar, natuurlijk; en juist een waarop de critiek hare schoonste variatiën het gemakkelijkst uitvoeren kan.

Maar dus, de dichter heeft ongelijk gehad zijne Parisina een treurspel te noemen. Moesten wij het als dusdanig beoordeelen, dan mochten wij zeggen dat het, reeds van den beginne af aan tot het einde toe, overal overvleugeld wordt door het drama. Dit ligt in het temperament van den schrijver. Door natuurlijken aanleg en door de studie van Shakespeare bezit hij in de hoogste mate die talentvolle behendigheid om in de door hem gekozen onderwerpen het dramatische met het theatrale zoo ineen te strengelen, dat

[p. 216]

hij den fijn beschaafden toeschouwer even als den minst ontwikkelden weet te treffen en te boeien.

In Parisina heeft hij een tragisch onderwerp dramatisch behandeld. Ugo is tragisch. In zijne ziel is er strijd tusschen den eerbied voor zijnen vader (Plicht) en de liefde voor Parisina (Hartstocht). De korte alleenspraak (3^de tooneel, 1^ste bedrijf) kon eene brok zijn uit de klassiekste tragaedie. Hertog Nicolo wordt tragisch in het 3^de bedrijf. In zijn gemoed staan de wet en de wraaklust aan de eene zijde; de liefde voor zoon en gade aan de andere, en vreeselijk is de strijd, die in zijn binnenst wordt gestreden. Doch ook hier grijpt de dichter om ons te treffen weer spoedig naar de meer stoffelijke middelen, die het drama eigen zijn: Het boren van Zoëse door den wand van Parisina's kamer verhaast te gelijk de ontknooping en stelt ons de smart van Nicolo als 't ware aanschouwelijk voor, ons dwingend tot innig meegevoel, wanneer hij roept: ‘Bij God! Gij boort mij in het hart! Sta stil! zeg ik u! enz.’

Was Parisina een treurspel, dan zou, in het 4^de bedrijf, Nicolo ongetwijfeld meer op den voorgrond treden; want op zijne beurt is hij geschikt om ons medelijden in te boezemen, meer in dit oogenblik dan Ugo en Parisina. Deze genoten reeds de vruchten van hunnen misstap; zij minnen; elkander omhelzend en liefkoozend gaan zij den dood te gemoet; zij zijn gelukkig in vergelijking met den armen Hertog, die gade en zoon nog vurig bemint. Hij zelf legde hunne handen ineen; hij zelf zond ze te zamen - op raad van Zoëse - naar het Luganomeer en vuurde op die wijze hunnen hartstocht aan. En nu hebben zij al zijn geluk vernietigd!

Is er tragischer toestand denkbaar? Doch ondanks den titel van het boek, blijft de dramatieker zichzelf getrouw. Het treurspel wordt achter de schermen verplaatst in

[p. 217]

den persoon van Nicolo, die slechts weer verschijnt wanneer de innerlijke strijd hem tot een bepaald besluit gevoerd heeft: ‘Laat af! Laat af! 't Zij genade!’ roept hij, maar het is te laat: De twee gelieven zijn dood.

En bij die woorden treft het medelijden onze ziel gelijk een mokerslag; tragisch behandeld, ware 't in ons hart gedrongen gelijk een schroef.

Is dit niet een kenschetsend onderscheid tusschen de tragaedie en het drama, dat het eerste meer geleidelijk en trapsgewijze werkt op ons gemoed, en het tweede meer met schokken en onverwachte stoute kunstgrepen?

Wij zijn Gittens dankbaar dat hij geen treurspel schreef, niet slechts omdat onze recensie anders moeilijker zou geworden zijn; maar ook om het eigenaardig schoone dat men in het drama ontmoet en dat in geen treurspel plaats hadde kunnen vinden.

Parisina en Zoëse zijn echt dramatische karakters, die in het stuk onmiddellijk bedrijvigheid, handeling brengen.

In Parisina's ziel is de strijd tusschen Plicht en Hartstocht lang volstreden: Reeds in het eerste tooneel van het 1^ste bedrijf, kan zij slechts met moeite haren afschuw verbergen voor het somber slot Ferrara en voor haren echtgenoot. Door enkele woorden: ‘Uw zoon kan mij niet lijden.. Hij hoont en haat mij!... Hij schuwt mij!’ schijnt zij met vrouwelijke arglistigheid eene ontmoeting met Ugo te willen uitlokken. Zij verlangt te weten, of zij ook op wederliefde rekenen mag. In het volgende tooneel krijgt ze daar de overtuiging van en in het 4^de is Ugo reeds in 't bezit van haren vurigen brief, en daarmeê, naast den raad van Zoëse om moeder en zoon naar Lugano te zenden, is de dramatische handeling onmiddellijk in volle ontwikkeling en het drama op meesterlijke wijze ingeleid.

[p. 218]

Zoëse is verschrikkelijk in zijne bedrijvigheid. Wij gruwen van hem meer dan eens. Hij doet zooals hij 't den droomer Rangoni zegde: hij handelt natuurlijk, en loert als een gier op zijne Phaedra en zijn Hippolytus. Hij kent noch aarzeling, noch berouw. Ook zal de straf, die hem treffen zal, gruwelijk zijn als zijne daden, en het dramatische middel, daartoe door den dichter gevonden, bevredigt bovendien volkomen hetgeen men noemt de poëtische gerechtigheid: In het 13^de tooneel 4^de bedrijf, verschijnt Zoëse (Malatesta), stralende van genot over het voltrokken doodvonnis op Ugo en Parisina, nog slechts belust om ook in Nicolo's bloed zijne wraak te lesschen. Arglist en boosheid vieren hun' triomf. ‘Malatesta is bevredigd.’

Maar ook de straf is nabij. ‘Waar is mijne dochter?’ vraagt hij den Hertog. ‘Zij is 't, niet waar, die gij tot dienstmaagd had vernederd, omdat zij eene Malatesta was?.. Spreek!’ - ‘Uwe dochter,’ zegt Nicolo en het antwoord treft Zoëse als een bliksemstraal, ‘uwe dochter...was Parisina.’

Naast die vier hoofdkarakters bewegen zich twee episodische personages, Rangoni en Paula. Episodisch, zeggen wij, niet omdat ze vreemd blijven aan de eigenlijke actie; maar omdat ze slechts bij toeval bijdragen tot de ontknooping, en vooral omdat ze den schrijver toelaten lucht te geven aan de speelsche fantasie.

Wij achten het verkeerd dat enkele kunstrechters het episodische schier onvoorwaardelijk afkeuren. Het drama vooral leeft voor een goed deel van episoden. Zie maar Shakespeare zelf! Wat zou er overblijven van menig stuk, moest men ze allen uitkappen?

Een goed deel van het 2^de bedrijf van Parisina draagt niet rechtstreeks bij tot de handeling en toch beviel ons dit bedrijf en het slottooneel ervan achten wij een der schoonste

[p. 219]

en eigenaardigste passages van het heele drama. Die figuur van Rangoni, eene gelukkige dichterlijke vinding, zet hier een nieuw leven bij aan een tooneel, dat anders allergewoonst zou zijn.

Nu komt niet alleen het karakter van den wraakzuchtigen Zoëse, die geen oogwenk de werkelijkheid vergeet, scherper uit naast het kalme streven van den dichter, die zijn droom vervolgt, maar ook de enkele passages uit het gedicht door dezen voorgedragen maken indruk op ons gemoed, door hunne overeenkomst met hetgeen daar in de wezenlijkheid gebeurt. De dichter heeft nog het slot niet gevonden, wij weten 't; maar wij huiveren als wij denken aan het slot dat Zoëse aan zijne Phaedra nu zal kunnen maken. Waarheid en Droom spelen hier in elkander.

Tusschen Zoëse, den man van de daad, en Rangoni, den droomer, staat de lichtzinnige Paula. Zoëse kan haar wel meêslepen; maar zij is ook voor den dichter niet doof en zijne poëzij. Deze krijgt macht op haar gemoed; zij luistert. Dit kan invloed hebben op den gang der gebeurtenissen; want hier is het keerpunt in Paula's karakter: Van nu af aan zal zij gevoeliger worden en dus ernstiger, zooals wij haar vinden in de volgende bedrijven.

Uit karakters als Parisina, Nicolo, Zoëse en Ugo zou het Gittens onmogelijk geweest zijn een mislukt drama te scheppen; maar in Parisina heeft hij de volle maat geleverd zijner groote technische vaardigheid. Wij kunnen op geen twee tooneelen wijzen, die we zouden willen zien inkrimpen of wijzigen. Het hemelsch vuur aan het slot laten wij zelfs gelden; want in het 2^e tooneel 4^e bedrijf, na de korte krachtige tirade van Rangoni, sluitende met de woorden: ‘Want bezat ik de macht Ferrara's slot op u, op u alleen, verklikker! in puinen te doen nederstorten, bij God! ik deed

[p. 220]

zooals ik verzon,’ barstten daverende toejuichingen los en wij deden ook mee en keurden zoo reeds gedeeltelijk het hemelsch vuur goed. Zoëse is wel dood reeds, maar ook Nicolo was plichtig; hij is ongelukkig en wij gunnen hem de rust, die een bliksemstraal hem schenken komt en storten een traan voor Ugo en Parisina en verlaten de schouwburgzaal met een dankbaar hart voor hem van wie Rangoni verklaart:

‘De dichter heeft voor u hun heldendrift bezongen.’ Zie, een alexandrijn!

Men heeft Molière geroemd, dat hij in Le Sicilien ou l'amour peintre een soort van rhythmisch proza, blanke verzen, gebruikt had. In Parisina hebben wij menig vers ontdekt, den schrijver, ongezocht en ongevraagd uit de pen geslopen. Een heele passage gedicht in blanke jambische verzen van een ongelijk getal voeten:

De vogeltjes, de bloemen.
En bovenal de schoone zon, die hier wel
Wat schaars door de enge vensters dringt.
Bedenk, de maagd wordt toch eens vrouw,
En hertoginne zijn in 't oude slot Ferrara
Mag wet 't eenvoudig leven
Der kostschool doen vergeten.
Kom, kom, wees vroolijk thans.

Verder:

Een schittrend hof zal u voortaan omringen.
'k Herleef door u! en wordt het slot herschapen,
De meester is het al door 't wonderwerk der liefde
En mijn gewetens vree.
Parisina.
Uw zoon kan mij niet lijden.
Gij ziet het, heer! Uw zoon met somb'ren haat
Voor mij bezield, blijft koud en onverschillig.

[p. 221]

Ugo (alleen).
Hij is mijn vader!
Geen dag wil ik hier nog vertoeven.
Ontstuimig bruist mijn bloed! Geschokt is gansch mijn wezen!

enz.; want wij kunnen niet alles meedeelen. Ook bij de opvoering hebben wij het meerendeel dier rhythmische brokjes gehoord, en enkelen schenen ons bij te dragen tot verscherping en veredeling van den indruk.

Antwerpen.

H. Baelden.