Nederlandsch Museum. Tweede Reeks. Jaargang 2

[p. 316]

De eerste meridiaan in het algemeen uur.

In den loop van verleden jaar, heeft te Washington eene internationale conferentie plaats gehad, met het doel eene overeenkomst te sluiten tusschen de verschillende landen voor het aannemen van eenen zelfden meridiaan als uitgangspunt der lengtegraden, en van een zelfde uur voor al de omstandigheden van het gewone leven, waar het zou kunnen noodig zijn.

De volgende punten werden er besproken en door de afgevaardigden der verschillende natiën van Europa en Amerika aangenomen:

‘1^o Het ware wenschelijk dat door alle natiën een zelfde eerste meridiaan werd aangenomen, in plaats van de talrijke eerste meridianen, die thans in gebruik zijn.

2^o De vergadering stelt voor dat de meridiaan van het observatorium van Greenwich als eerste meridaan zal worden aangenomen voor het berekenen der geographische lengten.

3^o Er wordt ook voorgesteld voor de heele aarde eenen zelfden algemeenen dag te bepalen, die zal beginnen op het oogenblik dat hel middernacht is voor den uitgangs-meridiaan; en de uren te tellen van 0 tot 24, met voorbehoud van het gebruik van den burgerlijken dag van elke plaats. Aldus zou, voor de geheele aarde, de dagteekening samenvallen met den datum van den burgerlijken dag voor den eersten meridiaan.’

[p. 317]

Het doel en de noodwendigheid dier schikkingen verklaren en vatbaar maken, is hetgeen wij in de volgende regelen beoogen.

Dit vraagstuk van de eenmaking der geographische lengten en der uren heeft reeds sedert lang de aandacht geboeid der geleerden van verschillende landen: doch de voornaamste moeilijkheid was dat er geen natuurlijke eerste meridiaan bestaat, dewijl de breedtegraden noodzakelijk van den evenaar af moeten geteld worden. Het gevolg is dat in de verschillende landen meestal een verschillende eerste meridiaan bestaat en dat nu nog, - wanneer de internationale betrekkingen zoo belangrijk zijn geworden, wanneer eene post- en telegraaf-unie de heele aarde omvat, - er bezwaarlijk eene nochtans dringende verandering kan worden gebracht aan den huidigen toestand, uit hoofde van de rivaliteit der landen. In de zitting der conferentie hebben die gevoelens zich nogmaals veropenbaard, want er ontstond eene hevige tegenkanting van wege Frankrijk; en de Fransche afgevaardigde, de Heer Janssen, heeft zich bij de stemming onthouden.

Onze tijd is geregeld op den schijnbaren loop der zon: de uren van den dag, op de schijnbare wenteling van dit hemellichaam om de aarde; en het jaar, naar zijne schijnbare verplaatsing op de hemelsfeer.

Het is bijna algemeen aangenomen dat, voor eene plaats, de burgerlijke dag begint te middernacht, dit is met den voorbijgang der zon over den onder-meridiaan of anti-meridiaan dier plaats⁽¹⁾; hij is verdeeld in twee perioden van 12

(1) De meridiaan is een cirkel der hemelsfeer, die door eene gegeven plaats en door beide polen gaat; de eigenlijke meridiaan is de halve cirkel die door de plaats zelve gaat; het andere deel is de anti-meridiaan.

[p. 318]

uren. Het midden van den dag valt dus samen met den doorgang der zon in den boven-meridiaan. De sterrekundigen tellen van 0 tot 24 uren te beginnen van den burgerlijken middag.

Die wijze van den tijd te bepalen heeft nochtans een groot bezwaar: het zijn enkel de onder denzelfden halven middagcirkel gelegen plaatsen, die, op hetzelfde oogenblik, hetzelfde uur tellen. Het verschil in tijd van twee plaatsen hangt af van het verschil in lengte; en, daar de schijnbare beweging der zon van het oosten naar het westen geschiedt, is het voor eene plaats zooveel te vroeger als zij westelijk van eene andere is gelegen. Indien men dus, voor al de plaatsen die op denzelfden parallel, dit is op dezelfde breedte zijn gelegen, het uur aanteekende dat eene wel geregelde horlogie op hetzelfde oogenblik aanduidt, dan zou men vinden dat, als het bijv. te Brussel middag is, op de plaatsen die gelegen zijn op 15, 30, 45.... graden westerlengte van Brussel, het 11, 10, 9.... uren des morgens is; dewijl op de plaatsen die op 15, 30, 45.... graden oosterlengte zich bevinden, het 1, 2, 3.... uren 's namiddags is.

Bijgevolg is het middernacht op de plaats, die op 180 graden lengte afstand van Brussel ligt; doch welke is de dagteekening? Is het dezelfde datum als te Brussel of wel moet men eenen dag later tellen? Indien men westwaarts rekent, is het, op 180^o verschil in lengte, middernacht en de dagteekening van Brussel begint; rekent men oostwaarts, dan vindt men dat voor diezelfde plaatsen de dag geëindigd is.

Het is uit die reden dat wanneer twee schepen, die het eene oostwaarts en het andere westwaarts reizen, elkander ontmoeten, zij in het berekenen van den tijd eenen dag ver schillen. Een schip, dat den aarbol omvaart, zou aldus, bij den terugkeer, een dag meer of een dag min tellen naar gelang

[p. 319]

de reis naar het oosten of naar het westen zou ondernomen zijn.

Daaruit blijkt dat er op elken parallel een punt is, langs beide zijden van hetwelk de dagteekening eenen vollen dag verschilt. En voor de onderscheidene breedtecirkels maken al die punten samen eene kromme lijn, die, door de scheepvaarders op eene onbewuste wijze is daargesteld, en waar men overeengekomen is den sprong te maken, dit is de dagteekening te veranderen. Die lijn ligt gelukkiglijk in het midden van den Oceaan.

Voor een klein land, zooals België, is het verschil der uren in de verschillende steden klein genoeg om voor zekere gevallen, zooals de dienst der spoorwegen, een zelfde uur voor het heele rijk te mogen aannemen. Doch, wanneer men de grens overschrijdt, dan begint alreeds de moeilijkheid, want men heeft met de uren der naburige landen te rekenen: zoo is het Belgische uur 10 minuien voór op het Fransche en 7 minuten achter op dit der Duitsche spoorwegen; wanneer men de Fransche grens naar Zwitserland overgaat, moet men nogmaals zijn uurwerk 26 minuten vorensteken.

In landen van groote uitgestrektheid valt dit tijdsverschil zeer lastig: In Engeland is men genoodzaakt twee verschillende uren aan te nemen, die 25 minuten met elkaar verschillen. In Rusland is er 12 uren verschil voor de twee uileinden van dit machtige rijk; en in Noord- Amerika wordt de tijd bij middel van een overgroot getal verschillende meridianen bepaald, zoodat in sommige steden, waar spoortreinen van verscheidene compagniën toekomen, de uren der stations 5, 10 en tot 20 minuien verschil hebben. En wat zijn die bezwaren dan nog als men ze vergelijkt met die welke zich voordoen bij telegrafische seinen? Eene depeche,

[p. 320]

die, op een gegeven oogenblik van de Europeesche kust naar Amerika wordt gezonden, komt er reeds eenige uren vroeger toe; en als men 's morgens om 4 uren van Japan naar Europa seint, is de depeche schijnbaar den vorigen dag om 8 uren 's avonds op hare bestemming gekomen.

Zoolang dit kiezen van eenen eersten meridiaan slechts onder geographisch oogpunt beschouwd werd, was men er weinig mede bekommerd; en nochtans, bij het raadplegen van kaarten of sferen van onderscheiden oorsprong, is het toch verdrietig berekeningen te moeten doen om van den eenen tot den anderen meridiaan over te gaan. Doch, de toestand veranderde heel en al toen de lange zeereizen om den aardbol ondernomen werden. Reeds op het einde der XV^e eeuw, toen Vasco de Gama aan de Portugeezen den nieuwen weg naar Oost-Indië had gewezen, en Christoffel Colombus, naar het Westen zeilende, een nieuw werelddeel had ontdekt, ontstonden er hevige geschillen tusschen de twee machtige zeenatiën, Portugal en Spanje, aangaande het bepalen van eenen uitgangsmeridiaan, die het vaststellen der bezittingen van beide landen moest vergemakkelijken. De zaak verergerde nog, toen Holland, Engeland en Frankrijk er tusschenkwamen. Elk land koos zich eenen afzonderlijken eersten meridiaan, en namelijk toen de astronomische en zeevaartkundige tafelen tot stand kwamen: Engeland verkoos dien van Londen en later, bij de stichting der sterrenwacht van Greenwich en het verschijnen van den Nautical Almanac in 1767, den meridiaan van dit observatorium. De Hollanders bedienden zich vooreerst van den ouden meridiaan van Ptolemoeus, die op zestig graden westwaarts van Alexandrië was gelegen; de Arabieren, van den meridiaan van Gibraltar; de Spanjaarden, van dien van Toledo. In Frankrijk werd eerst de meridiaan van Mer-

[p. 321]

cator of van l'île de fer op 20^o westwaarts van Parijs, en in 1678, bij het verschijnen van de Connaissance des Temps, die van Parijs aangenomen. De Duitsche tafelen, das Astronomisches Jahrbuch, zijn sedert 1774 berekend volgens den meridiaan van Berlijn, enz.

Voor de bijzondere kaarten van elk land is men, wel is waar, verplicht de geodesische werkingen met eenen meridiaan van dit land in betrekking te stellen, ten einde de misvormingen, aan elk projectieslelsel eigen, op het kleinste te brengen. Doch, is men tevens genoodzaakt in alle theoretische studie over geodesie en over de natuurkunde des aardbols de algemeene en volstrekte lengten en breedten in aanmerking te nemen.

Voor de zeevaart is het voornamelijk van groot belang de lengten altijd van een zelfden meridiaan af te bepalen; want elke berekening voor het herleiden tot een ander uitgangspunt is altijd een lastig werk; en voornamelijk op zee, waar een misslag erge gevolgen kan hebben.

De conferentie had enkel te kiezen tusschen de meridianen van Parijs en van Greenwich, de twee belangrijkste en de twee oudste van die, welke in aanmerking konden genomen worden. De Connaissance des Temps en de Nautical Almanac zijn de oudste sterrekundige tafels die door geleerden en door zeelieden geraadpleegd worden.

De keus is gevallen op den meridiaan van Greenwich om de volgende redenen:

Vooreerst, omdat die meridiaan het meest in gebruik is bij de scheepvaart; want niet alleen de zeevaarders van het uitgestrekte Britsche Rijk, maar ook die der Vereenigde Staten van Amerika, van Duitschland, van Oostenrijk en van Italië, bedienen zich van den Nautical Almanac.

De anti-meridiaan van Greenwich loopt bijna op zijne

[p. 322]

heele lengte door de zee, zoodat het veranderen van datum bijna nooit op een vasteland moet geschieden, hetgeen altijd een zeker bezwaar oplevert. Overigens, die anti-meridiaan valt nagenoeg samen met de plaatsen, waar men gewoon is die verandering van datum te doen.

De verschillende kaarten die, wat de topographie en de hydrographie aangaat, over de heele aarde zijn verspreid, worden, voor het grootste gedeelte, naar den meridiaan van Greenwich ontworpen.

Eindelijk, het aannemen van den meridiaan van Greenwich en van een algemeenen dag van 24 uren heeft nog voor gevolg, dat de meest gebruikte ephemeriden, namelijk de Nautical Almanac, geene andere wijziging zullen moeten ondergaan dan middernacht in plaats van middag als uitgangspunt voor den dag te stellen. Voor de astronomische tafelen der andere observatoriums, zullen natuurlijk de veranderingen veel meer uitgebreid zijn, en voornamelijk om die reden verzette Frankrijk zich zoo sterk tegen de beslissingen der conferentie. Maar is het wel redelijk te willen in de weegschaal leggen, eenerzijds het werk, dat eens voor altijd door bekwame rekenaars in elke sterrenwacht zal moeten gedaan worden, - met den vervelenden, lastigen arbeid, welken dagelijks nagenoeg 90 per cent der sterrekundigen en zeevaarders zouden moeten doen, in geval een andere meridiaan ware aangenomen?

Ed Verschaffelt.