Nederlandsch Museum. Jaargang 7

[p. 269]

De landtalen voor de grondwet⁽¹⁾.

Aanhangsel aan de Voordracht, gehouden bij de heropening van de Vlaamsche Conferencie der Balie van Gent, den 4^den November 1880, door den Secretaris, Mr. Camiel Siffer.

Op het einde van onze voordracht over de wettelijkheid der spraken in België zegden wij, dat de verhandeling door een bijvoegsel zou dienen gevolgd, zoo ter verduidelijking van de daarin besproken beginselen, als tot aanwijzing van de veranderingen, die door latere schikkingen aan het onbepaalde stelsel der Grondwet zouden kunnen zijn toegebracht.

Dit is het doel dezer bladzijden.

Gelijk men zich wel zal herinneren, kan de vrije keuze der landtalen ten opzichte van uit te oefenen rechten en te volbrengen plichten worden geregeld, 1^o in rechterlijke zaken voor eenieder, en 2^o in bestuurlijke, voor de enkele beambten: daarbuiten zal het gebruik der spraken altijd en overal onbelemmerd blijven.

(1) Zie bladzijde 51 en volgende.

[p. 270]

In drie achtereenvolgende hoofdstukken zullen wij dan eene vluchtige schets ophangen van de huidige wetgeving dienaangaande.

Doen wij echter vooreerst en terloops opmerken, dat het vraagstuk van de spelling eener taal heel en al buiten ons bestek moet liggen, en niets met de wettelijkheid van de spraken heeft te stellen. Art. 23 van ons Charter is er blijkbaar volkomen vreemd aan. Daaruit vloeit, dat de wetgever, in de gewone palen van de persoonlijke vrijheid, en de ondergeschikte overheden, binnen den eigenlijken kring van hare aangewezen werkzaamheden, alle bevoegdheid zouden hebben, om naar de gronden van het gemeen recht het punt te regelen.

Een koninklijk besluit van 1 Jan. 1844, tegengeteekend door den Minister van Justitie, den Heer d'Anethan, stelde in zijn art. 4 de te volgen spelling voor de Vlaamsche vertaling der wetten, enz., vast, spelling, die eene eerste toenadering moest worden tot die, welke in Noord-Nederland algemeen was aangenomen. Eenige personen, de priester de Foere aan het hoofd, zagen in het besluit eenen ongehoorden aanslag tegen de Grondwet, en de schikking werd, ter Kamer van Volksvertegenwoordigers, het voorwerp van eene lange en heftige bespreking. Een oogenblik nadenkens hadde ons die kinderachtige redetwisting gespaard. Zij zelven, die niet begrepen, dat art. 23 slechts doelt en kan doelen op het innerlijk wezen van de taal, niet op haren uiterlijken vorm, zouden gevonden hebben, dat de Vorst het beginsel van bewuste bepaling, het vrije gebruik, eenvoudig had toegepast voor zich zelven, juist zooals de eerste de beste burger het alle dagen doet bij het schrijven van den minsten brief. De Regeering is inderdaad

[p. 271]

gelast met het vertolken der wetten: nu, eer men zich aan het werk zet, vraagt men zich noodwendig af, welke spelling men zal aanwenden: het Staatsbestuur doet dan ook zijne keuze, en 't is juist het kenbaar maken van die keuze, wat de aangevallen schikking uitmaakt!

Een koninklijk besluit van 21 Nov. 1864, medegeteekend door de Ministers van Binnenlandsche Zaken en van Justitie, de Heeren van den Peereboom en Tesch, gaat - en met reden - oneindig verder, zonderdat overigens het geringste bezwaar daar ernstig tegen werd ingebracht. Hetzelve treedt eene nieuwe wijziging aan onze spelling bij, ten einde alzoo de lang gewenschte eenparigheid tusschen de twee Nederlanden te bekronen, en men besliste uitdrukkelijk, dat bewuste spelling voortaan zal gevolgd worden, niet enkel in de vertolking van wetten en besluiten, maar ook bij het ambtelijk onderwijs, de bestuurlijke briefwisseling en alle andere akten, die van aangestelde machten uitgaan.

Zooals men ziet, doet de Regeering niet alleen eene keuze voor zich zelve of voor hare ondergeschikte beambten: zij geeft een bevel aan al wat met een openbaar karakter is bekleed, aan de meest onafhankelijke overheden, de gemeenteraden, de gerechtshoven, enz.

[p. 272]

I.

In beginsel zullen alle rechterlijke akten onverschillig in het Vlaamsch of Fransch of Hoogduitsch worden vervat, zonder onderscheid 'tzij van personen 'tzij van gewesten⁽¹⁾.

Partijen en tegenpartijen zullen dan bij hare dagvaardingen, besluitselsen, pleidooien, beteekeningen, ééne van de landtalen naar believen gebruiken. Evenveel moet men zeggen van de getuigen, de deskundigen, de rechters zelven. Een eischer - bijzondere voor de burgerlijke rechtbank, openbaar ministerie voor de straffelijke - zou kunnen dagen in het Vlaamsch, de verweerder zou kunnen antwoorden in het Fransch, en de magistraat zou in het Hoogduitsch mogen uitspreken.

't Is, gelijk men ziet, een baaierd in het klein⁽²⁾.

Er is beweerd geworden, dat deze soort van natuurstaat deels is geregeld door het besluit van 16 Nov. 1830.

(1) Een omzendbrief, gedagteekend van 16 Oct. 1830, d.i. onmiddellijk na de scheiding, gestuurd door het Comiteit van Justitie aan de procureurs-generaal der beroepshoven, paste het grondwettelijk stelsel, ter gunste van de bevoorrechte landspraak, bij voorbaat toe, en verklaarde, dat, ten gevolge van de omwenteling, ‘die de beginselen van alle vrijheid heeft bekrachtigd’, de Fransche taal zal mogen aangewend worden in allerlei rechterlijke akten, het onderzoek van lijf- en boetstraffelijke zaken, de verhooren, de bepleitingen, enz. (Circulaires, instructions et autres actes, émanés du ministère de la justice ou relatifs à ce département: 1830-1835, blz. 11).

(2) Pasicrisie Belge, 1863, II blz. 401; - Belgique judiciaire, 1864, blz. 81.

[p. 273]

Art. 6 bepaalt, dat, in rechterlijke zaken, men onder de drie spraken slechts kiezen mag, in zooverre de gekozene door alle belanghebbenden zal worden begrepen, iets waaruit afgeleid moet worden, dat, in het tegenovergestelde geval, de aan te wenden taal door den rechter zal vast te stellen zijn.

Den 31 Oct. 1863 is voor het beroepshof van Brussel, lijfstraffelijke kamer, een vonnis in dien zin uitgebracht bij de daardoor zoo berucht geworden zaak Karsman. J. Karsman was door de rechtbank van Antwerpen veroordeeld geworden wegens overtreding der wet op de drukpers, en had zich voorzien in beroep. Het hof deed verbod aan den advocaat van den betichte, Mr. J. Vuylsteke, van de Balie van Gent, het woord in het Nederlandsch te voeren, en krachtens 't besluit van 1830 werd het gebruik van het Fransch voor de pleidooien bepaaldelijk voorgeschreven, onder voorwendsel dat iedereen het Fransch verstond en een der magistraten het Nederlandsch niet machtig was⁽¹⁾.

Het besluit van 16 Nov. 1830 - en heden zal dit wel algemeen aanvaard zijn - werd door een onbevoegd lichaam genomen.

(1) Een omzendbrief van 9 Maart 1835, door den Minister van Justitie Ernst aan de procureurs-generaal bij de beroepshoven gericht, merkt aan, dat in een en hetzelfde vonnis niet zelden Fransch en Vlaamsch achtereenvolgens wordt gebruikt, en dringt aan - ongetwijfeld met eene Nederlandsch hatende bedoeling - om meer eenheid in bewuste akten te bekomen (Aangehaalde Circulaires: 1830-1835, blz.445).
Een andere omzendbrief van den Minister van Justitie Lebeau, gedagteekend van 9 Maart 1833, had reeds de procureurs-generaal belast, de deurwaarders, griffiers en ambtenaars van de rechterlijke orde aan te manen, om zooveel mogelijk in hunne staten van kosten het Fransch te willen gebruiken, ten einde de rekeningen eenvormigheid bij te zetten, en de ongemakken te voorkomen, welke spruiten uit de onkunde van het Vlaamsch bij zekere beambten van de ministeries en de rekenkamer. (Aangehaalde Circulaires: 1830-1835, blz. 372).

[p. 274]

In de eerste weken der omwenteling was het Voorloopig Bewind noodwendig, en uit den aard der zaken, met het vervaardigen der wetten belast. Den 10 Nov. echter werd het Congres ingesteld: 's anderendaags werd zulks aan bovengemeld lichaam beteekend, en twee dagen daarna werd dit laatste, het welk door de daad zelve alle wetgevende macht had verloren, met de uitvoerende bekleed. Den 16 Oct. had het Voorloopig Bewind, dat hier overigens bevoegdheid toe had, de vrije keuze der spraken gevestigd. Wij hebben het reeds gezegd, het vestigde eigenlijk de vrijheid van het woord, doch, volgens het besluit van 16 Nov. daaropvolgende, waarin die heeren verzenden naar ‘het reeds erkende beginsel van de vrijheid der talen’, moeten zij het tegendeel hebben gemeend. Tusschen haakjes zij hier opgemerkt, dat, in alle geval, zij toch maar de landtalen zullen hebben bedoeld; want alle ander stelsel ware zoo onvereenigbaar met de algemeene orde, dat niemand een oogenblik er aan kan hebben gedacht. Nu, na het optreden van 't Congres kan het Voorloopig Bewind wel nopens de wetten maatregelen van uitvoering nemen: daar iets strijdigs mede doen, kon dit echter niet. Het besluit van 16 Nov., onder ons oogpunt, eene halve afschaffing zijnde van het besluit - of liever het besluit-wet - van 16 Oct., zal blijkbaar van volslagen onwaarde wezen.

Anders ware de zaak gesteld, had het besluit van 16 Oct. niet bestaan, of althans had hetzelve niet den zin, dien zijne makers daaraan hebben gehecht. De regeling van de wettelijkheid der talen is in den grond van verordenend karakter: onder het Hollandsch beheer werd deze, bij ontstentenis van alle wet, door den Koning bepaald, en alzoo zou ook het Voorloopig Bewind, als uitvoerende macht, ten volle bevoegd zijn geweest.

[p. 275]

Wat er van zij, het besluit van 16 Nov. is door de Grondwet te niet gedaan. Haar art. 23 vestigt de vrije keuze der landtalen, en houdt, zonder te onderscheiden tusschen verleden en toekomst, dat het beginsel slechts door eene eigenlijke wet zal worden beperkt. Art. 138, hetwelk de afschaffing van alle met het Charter strijdige akten medebrengt, is dan toepasselijk⁽¹⁾.

(1) In eene studie over het vonnis Karsman, door de Belgique judiciaire, 1864, blz. 81, opgenomen, treedt A. Allard hetzelfde stelsel bij. Echter toont Schrijver, die overigens heel en al vreemd blijkt te zijn aan Nederlandsche taalkunde en Vlaamsche Beweging, dat hij in feite de handelwijze van den achtbaren advocaat bepaald afkeurt. De stemming der wet van 1873 zij dezes beste verdediging!
In eene openingsrede, De Vlaamsche Zaak in hare betrekkingen met de rechterlijke aangelegenheden, den 15 Oct. 1864 voor het beroepshof van Brussel uitgesproken (Belgique judiciaire, 1865 blz. 305), kiest de Procureur-generaal de Bavay, met min gepaste hevigheid, partij voor bedoeld gewijsde, en ziet in den eisch van den betichte bijna eene soort van onbetamelijkheid. Slechts in België kan een openbare ambtenaar zich met zulke verachting over de volkstaal uitlaten.
Evenveel zouden wij mogen zeggen van de besluitselen van den Advocaat-generaal bij het Hooge Hof, den Heer Mesdach van ter Kiele, in de zaak Schoep, die zich eenige jaren daarna heeft voorgedaan, en waarover wij verder gewagen.
Naar aanleiding van het geding Karsman, heeft de Heer Leclercq, toen procureur-generaal bij het Verbrekingshof, in onze Koninklijke Academie eene verhandeling ‘over het gebruik der in België gesprokene talen’ gelezen.
De achtbare magistraat vat het volgens hem wenschelijke algemeene taalstelsel samen als volgt:
‘De Belg mag, uit hoofde van zijne spraak, buiten geen gedeelte ook van België worden gesloten. De taal, die terzelfder tijd wordt verstaan door twee of meer Belgen, openbare ambtenaars, of door den Belg, openbaren ambtenaar en den Belg, eenvoudigen bijzondere, moet in hunne betrekkingen worden gebezigd. Bij gebreke aan eene hun gemeene spraak, moet een taalman op staatskosten worden gegeven. Bij gebreke van eene gemeene spraak bij de gezworenen, moet de samenstelling volgens de taal van de meerderheid gebeuren. De advocaat is gehouden te pleiten in de spraak, die door de gezworenen en de magistraten wordt begrepen. In het leger hoeft eene enkele taal te worden gebruikt.’
Dit stelsel, dat practisch wil zijn, ware in de werkelijkheid wel onuitvoerbaar, en hoe onzijdig dit onder zeker oogpunt en bij den eersten oogopslag ook moge schijnen, ware eene wetgeving in dien zin een verradersslag voor de Vlaamsche bevolking.
Dr. Snellaert en de Heer Kervijn van Lettenhove hebben dan ook die overigens kernachtige studie levendig bestreden in hunne tegenverhandelingen, getiteld: De eenheid der taal in België, en Over den toestand der Nederlandsche taal in België.
De drie bijdragen zijn te vinden in den Bulletin de l'Académie royale de Belgique, 1864. De Belgique judiciaire heeft het werk van den Heer Leclercq opgenomen (1864 blz. 577), de andere niet.

[p. 276]

Het beroepshof van Brussel schijnt overigens op zijne in de zaak Karsman aangekleefde meening teruggekeerd, blijkens eene even beruchte zaak, die van Schoep namelijk, waarover het tien jaar daarna had te kennen.

J. Schoep was veroordeeld geworden wegens overtreding van een voorschrift betrekkelijk den burgerlijken stand, en had zich tegen het vonnis voorzien. Dezelfde moeielijkheid als vroeger deed zich voor. Er werd niettemin aan Mrs de Laet en de Pooter, van de Balie van Antwerpen, advocaten van den betichte, toegelaten te pleiten in het Nederlandsch, en men liet ten dienste van de Waalsche raadsheeren hun pleidooi overzetten in het Fransch.

De overzetting geschiedde echter volzin voor volzin, iets wat van de rede eene soort van gekapt stroo moest maken. Zelfs zochten de verdedigers in die manier van vertolken later een middel tot verbreking, als ware alzoo de verdediging belet, liever belemmerd geweest; doch het Hooge Hof, op grond dat de wijze van vertaling nergens wettelijk is bepaald, wees, bij vonnis van 19 Mei 1873, en op eensluidend oordeel van den Advocaat-generaal, den Heer Mesdach van ter Kiele, de voorziening af⁽¹⁾.

Onverwachts heeft in dezelfde zaak het beginsel der

(1) Pasicrisie belge, 1873, I, blz. 181; - Belgique judiciaire, 1873 blz. 744.

[p. 277]

vrije taalkeuze eene zoogezegde toepassing gekregen, waarop de aandacht bijzonderlijk dient te worden getrokken.

Toen de grond van het geding voor het Oppergerechtshof gekomen was, wilde de advocaat ook aldaar het woord in het Nederlandsch voeren. Ofschoon men scheen aan te nemen, dat van het besluit van 1830 geene spraak kon zijn, onderbrak hem de voorzitter bij den eersten volzin, en, nogmaals op gelijkvormig oordeel van gemelden Heer Advocaat-generaal, besliste het Hof, bij vonnis van 12 Mei 1873, dat de pleidooien in het Fransch zouden worden gehouden⁽¹⁾.

Men vond, dat het Verbrekingshof geen hof was gelijk een ander, dat het eerder voor de vertegenwoordigers der partijen dan voor de partijen zelven was gemaakt, dat gene door hun ambt zelf verplicht zijn Fransch te kennen, terwijl de magistraten niet gedwongen zijn Nederlandsch te verstaan en dit dan ook niet verstaan.

Wij antwoorden op die redeneering met eene enkele vraag: Waar is de wet, die de raadsheeren toelaat te regelen wat zonder wet niemand mag regelen? Kon de kamer naar behooren niet samengesteld worden - en zulks ware wel jammer voor de helft van het land - dan hoefde men maar eenen taalman te roepen, die, wel te verstaan, van de vertaling geen kluchtspel in twintig bedrijven zou hebben gemaakt.

Sinds is de keuze der spraken voor de beteugelende rechtbanken, gedeeltelijk althans, in de Vlaamsche gewesten van België geregeld geworden.

(1) Pasicrisie belge, 1873, I, bl. 1879; - Belgique judiciaire, 1873 blz. 741.

[p. 278]

De regeling daarvan moest in den werkkring vallen van de herzieningscommissie voor het Wetboek van straffelijke rechtspleging. Te onzent echter gaat het vernieuwen der wetgeving gelijk het herstellen van die middeleeuwsche belforten, die al den tijd hebben van onder weder te verslijten, aleer de metselaar tot van boven is kunnen geraken. Den 12 April 1872 legde dan een afgevaardigde van Antwerpen, de Heer Coremans, moe van wachten, een ontwerp ter Kamer van Volksvertegenwoordigers neder, hetwelk na merkelijke veranderingen, om niet te zeggen verminkingen, den 17 Augustus 1873 tot wet werd bestempeld⁽¹⁾.

Het beginsel van de wet is, dat, in Vlaamsch België, het straffelijk gerecht bij middel van het Vlaamsch zal worden bestuurd, tenzij nochtans de betichte het Fransch zou begeeren, iets wat - 'tzij in het voorbijgaan gezegd - de keuze zelve van den betichte eigenlijk tot hoofdregel maakt, met die bijzonderheid, dat hij voorloopig wordt ondersteld het Nederlandsch te zullen kiezen.

De wet bevat verder eenige schikkingen, betrekkelijk de vertaling van zekere stuks uit het dossier, welke niet mochten opgesteld zijn in de spraak, voor de algemeenheid der rechtspleging aangewend. Niets gemeens hebben zulke bepalingen met art. 23 der Grondwet. De vrije keuze van

(1) Er bestond dienaangaande een ministerieele omzendbrief, die namelijk van 20 April 1872, gericht aan de procureurs-generaal. De Minister van Justitie, de Heer De Lantsheere, beveelt de tolken van het openbaar ministerie dringend aan, zich in Vlaamsch België van het Nederlandsch te bedienen, telkenmale de betichte geen Fransch kent en niet door eenen raadsman is ter zijde gestaan. (Aangehaalde Circulaires: 1870-1872, blz. 355).
Dat stuk werd geschreven ten gevolge van opmerkingen, ter Kamer van Volksvertegenwoordigers gedaan, door een onzer medeleden, den achtbaren Heer Drubbel, toen afgevaardigde van Gent.

[p. 279]

getuige, deskundige, noch wie het ook zij, wordt daar eenigszins bij beperkt. Deze drukken zich uit, zooals zij willen; doch, hebben zij zich niet uitgedrukt in de taal van de rechtsvordering, dan beveelt de wet, dat er aan den betichte, tot naricht en waarborg, eene trouwe overzetting zal worden verstrekt. 't Is, zoo men wil, eene regeling van den toestand zelven der spraken, of althans van eene harer talrijke aangelegenheden - niet van hare eigenlijke wettelijkheid⁽¹⁾.

De beperking van de grondwettelijke keuze is dan gesteund op de voorrechten van de landtaal, en op de omstandigheid, dat, in het Vlaamsch sprekende gedeelte, de Fransche taal bij de begoede klassen vrij algemeen is verspreid. Zij is ook gesteund op den voorrang, dien, in geval van botsing tusschen twee belangen, de bestuurde altijd op den bestuurder zou moeten hebben.

De beperkingen aan het grondwettelijk beginsel bestaan hoofdzakelijk hierin: de betichten zullen slechts tusschen

(1) Art. 332, Wetboek van straffelijke rechtspleging, is van denzelfden aard. Aan allen vervolgde, welke taal hij ook moge spreken, staat bedoelde schikking het recht toe en legt zij hem den plicht op, om de optredende getuigen te begrijpen, en zoo de betichte deze laatsten niet verstaat, houdt zij, dat de verklaringen hem door eenen taalman in zijne spraak, al ware het ook eene gewestspraak, zullen worden overgezet.
Bedoeld art. 332 is in den grond niets dan eene soort van tegenhanger van het daaropvolgende, hetwelk beveelt, dat, wanneer een ongeletterde doofstomme voor de vierschaar wordt gedaagd, de voorzitter hem eenen tolk zal benoemen, om den zin van de afgelegde getuigenissen te zijner kennis te brengen.
Deze gelijkenis laat als het ware tasten, hoe vreemd ons art. 332, en bijgevolg ook de bewuste bepalingen der wet van 1873, aan het beginsel van art. 23 der Grondwet zijn.
Van groot aanbelang is de bemerking, dewijl daaruit moet voortspruiten, dat zoodanige zaken heel en al onder het beheer van het gemeene recht blijven.

[p. 280]

twee en niet onder drie talen te kiezen hebben, en de rechters en de beambten van het openbaar ministerie moeten, behalve in hunne wederzijdsche mededeelingen, de taal bezigen, hun door den beschuldigde opgelegd.

De overtreding van deze schikkingen wordt, over het algemeen althans, op het verzet van den belanghebbende, met de nietigheid van den pleegvorm gestraft.

Wat aangaat de burgerlijke partij en de verantwoordelijke partij, alsmede de getuigen en deskundigen, deze ook behouden hunne keuze tusschen het Fransch en het Vlaamsch⁽¹⁾.

Dit stelsel, zooals men ziet, brengt eene halve orde in de oorspronkelijke verwarring, en, in hare beginselen althans, schenkt zij voldoening aan de schreeuwendste grieven van de Vlaamsche bevolking⁽²⁾.

Dergelijke wet hoefde, onzes dunkens, even in Waalsch België afgekondigd, al was het maar in name van de eenheid. Indien overigens onze broeders aan dezelfde misbruiken niet lijden als wij, zoo genieten de Vlamingen, die

(1) Een rondgaande schrijven van 23 Dec. 1878, door den Minister van Justitie, den Heer Bara, aan de procureurs-generaal gericht, stipt aan, dat art. 8 der wet van 17 Augustus 1873 - hetwelk bepaalt, dat de uitdrukkelijke toestemming, door eenen betichte gegeven, om in het Fransch te worden verdedigd, in de notulen hoeft aangeteekend - niet alom in acht wordt genomen, en dringt aan op de strenge uitvoering van bedoelde schikking (Aangehaalde Circulaires: 1876-1878, blz. 893).
Onze waarde conferencievoorzitter, de Heer de Vigne, had, als afgevaardigde van Gent, in de Kamer van Volksvertegenwoordigers de aandacht van den Minister bijzonderlijk op het punt gevestigd.

(2) Zie, over de wet van 17 Augustus 1873, ons Verslag over de werkzaamheden der Vlaamsche Balie gedurende het rechterlijk jaar 1877-1878, met de medegaande bijlagen. Zie ook twee studiën - overigens weinig ingenomen met het Vlaamschgezinde beginsel der wetgeving - in de Belgique judiciaire, 1873 blz. 1201, en 1874 blz. 79. Uitvoerige Aanteekeningen over de wet van 1873, door een onzer medeleden, den Heer Prayon, zullen binnen kort, hopen wij, ter pers worden gelegd.

[p. 281]

onder hen zijn verspreid en voor het meeste deel tot de werkersklas behooren, niet altijd genoegzame bescherming, en voelen zich maar al te dikwijls vreemdelingen in eigen land.

In de voordracht werd gesproken van 's wetgevers recht, om zijn vermogen tot taalregeling aan een ondergeschikt lichaam, ja aan eenen eenvoudigen ambtenaar, naar eisch der omstandigheden, over te maken. Om beter te zeggen, de wetgever zou die ambtenaars en die lichamen slechts in hunne oorspronkelijke bevoegdheid herstellen; want, zooals wij hebben gezien, is de regeling van de taalwettelijkheid louter van verordenend karakter: zij behoort in beginsel aan bedoelde overheden, elk in den kring van hare werking, en alzoo is art. 23 niet anders dan eene bepaling van voorloopig verbod, waarop echter de grondwetgever den gewonen wetgever toelaat, naar goeddunken weder te komen.

Art. 7 der wet van 17 Augustus 1873 biedt van dien terugkeer tot het gemeen recht eene soort van toepassing aan in het klein.

Wanneer bij ééne zaak twee of meer betichten voorhanden zijn, en deze voor de rechtspleging eene verschillige taal hebben verkozen, dan moet, uit hoofde van zeker voorrecht aan de volkstaal geschonken, het Fransch voor het Vlaamsch de vlag strijken. Echter, zoo er onder de betichten iemand ware, die de landspraak niet verstond, dan, zegt art. 7 - of liever wil art. 7 zeggen; want uiterst gebrekkig is zijn opstel - zal de magistraat zelf het gebruik der taal regelen, en naar goeddunken Vlaamsch of Fransch voor de algemeenheid der rechtsvordering opleggen.

Evenveel zou men mogen verklaren voor art. 10. Wan-

[p. 282]

neer, voor boetstraffelijke of politierechtbank van het arrondissement van Brussel, de betichte niet uitsluitend het Nederlandsch verstaat, zal Vlaamsch of Fransch volgens de noodwendigheden van iedere zaak worden gebruikt.

In burgerlijke zaken is tot dus verre het gebruik van de taal volstrekt ongeregeld gebleven.

Het ontwerp voor het Wetboek van burgerlijke rechtspleging, in zijne eerste boeken den 28 Nov. 1876 ter Kamer aangeboden, roert de zaak aan.

Naar luid van art. 17 (I boek, II titel, 3^e hoofdstuk), zouden, voor de rechtbanken van eersten aanleg in Vlaamsch België, de partijen, alsook hare advocaten, het vermogen hebben om te schrijven en te spreken in het Nederlandsch. In 't overige gedeelte van het land zouden zij dit vermogen slechts hebben voor zooveel een rechter, een beambte van het openbaar ministerie, de tegenpartij of haar advocaat niet verklaart geen Nederlandsch te kennen. Het artikel zegt niet, dat het Fransch in heel het Rijk zal mogen worden gebruikt, maar daardoor alleen dat het er stom over blijft, wordt de grondwettelijke keuze genoegzaam bekrachtigd.

Volgens art. 18 zouden, in Waalsch België, de partijen, die niets dan Nederlandsch kennen, en, in gansch het land, de partijen die Hoogduitsch of eenige vreemde taal spreken, zich op eigen kosten van eenen taalman laten bijstaan, en hare besluitselen van eene overzetting vergezellen!⁽¹⁾.

(1) Gelijk op zekere plaats der voordracht werd bewezen, zou de bepaling betreffende de vreemde taal eenvoudig de toepassing van het huidige grondwettelijke stelsel uitmaken.
Een vonnis der rechtbank van Charleroi, onder dagteekening van 4 Jan. 1872 (Jurisprudence des tribunaux de 1^re instance, 1871-1872, XX, blz. 275), is dan ook omtrent in dien zin vervat. Het luidt, dat de eischer, die eene Latijnsche akte voorlegt, deze van eene vertaling in het Fransch zal laten vergezeld gaan. Het gewijsde keuren wij goed, onder voorbehoud, dat de overzetting ook in eene andere landtaal zou mogen geschieden, en dat hij, die de oorkonde inroept, de kosten der vertaling zou moeten dragen.
Wij voegen er echter bij, dat het vonnis ons niet Belgisch genoeg voorkomt, en eerder op de algemeene beginselen der rechtspleging dan op de bepaalde schikking van art. 23 der Grondwet schijnt te berusten.

[p. 283]

Verdere artikelen passen deze regelen op de andere rechtbanken toe. Een voegt er bij, dat, in de vredegerechten van het arrondissement van Brussel - hetwelk men verkeerdelijk tot Waalsch België acht te behooren - het Nederlandsch niet kan worden verboden.

Art. 24 (boek III, titel III, 2^e hoofdstuk) bepaalt eindelijk, dat, voor het Verbrekingshof, de Fransche pleidooien altijd zullen verplichtend zijn⁽¹⁾.

De Kamercommissie, blijkens haar verslag nedergelegd ter zitting van 21 Febr. 1877, sluit zich bij deze beginselen aan, doch meent, dat, zooals het met de straffelijke zaken is toegegaan, de regeling aan eene bijzondere en meer volledige wet moest worden toevertrouwd, met uitzondering echter van vermeld art. 18. Onnoodig te zeggen, dat wij steeds naar die wet wachten.

De schikkingen verschillen hier merkelijk van diegene, in straffelijke zaken uitgeroepen. Deze zijn overigens van openbare orde, gene eerder van meer persoonlijk belang.

Volgens onderhavig ontwerp is, in Vlaamsch België, de keuze der partijen tot Fransch en Vlaamsch bepaald. Voor hen, die slechts Vlaamsch verstaan, is het gebruik van het Fransch door de tegenpartij blijkbaar nadeelig. De uitzonderlijke toestand, waarin Vlaamsch België zich bevindt,

(1) Zie over het ontwerp een beknopt verslag, door Mr. Pergameni, ter conferencie der Jonge Balie te Brussel (Belgique judiciaire, 1871 blz. 1326).

[p. 284]

zou het verbod van de laatste taal eenigszins moeielijk maken; doch er ware stellig eene uitzondering aan te bevelen voor de vredegerechten, waar de partijen doorgaans zelven verschijnen.

In Waalsch België is het gebruik van het Fransch de regel, en het Nederlandsch mag slechts gebezigd worden wanneer alle belanghebbenden hetzelve verstaan, iets wat in de werkelijkheid wel meer dan zeldzaam zal zijn.

Men hoefde insgelijks de spraak der getuigen, deskundigen en rechters te regelen, welke allen onder het beheer der vrijheid blijven. De vonnissen vooral dienden opgesteld te worden in de taal van de partijen, en, zoo deze verschillig is, in de landtaal.

Gelijk men ziet, behoudt in bedoelde ontwerp het Fransch zijn grondwettelijk vermogen; het Vlaamsch verliest dit voor de partijen in Waalsch België, en het Hoogduitsch wordt volstrekt als eene vreemde spraak bejegend.

II.

De akten van het openbaar gezag, ten opzichte van art. 23 der Grondwet, zijn die welke uitgaan van eenigen persoon of van eenig lichaam, met een openbaar karakter bekleed.

Er is wel eens gezegd geworden, dat gemelde akten slechts doelen op die, welke eigenlijk van gebiedenden aard zijn, zooals wetten en besluiten. Dergelijke stelling is niet ernstig te verdedigen. Het gevolg er van zou zijn, dat niemand ten aanzien der berichten, mededeelingen, briefwisseling, enz., de taal van het bestuur zou mogen regelen.

[p. 285]

Ongetwijfeld heeft het Congres den wetgever daaromtrent vrij gelaten, en den ambtenaar als ambtenaar onder dezes toezicht willen houden. De wet van 22 Mei 1878, waarover wij verder spreken, is er overigens een voldoende antwoord op.

In beginsel dus zullen de Kamers, de provincieraden, de gemeenteraden het vermogen hebben om wetten en besluiten in de rijkstaal van hunne keuze, of in twee onder de rijkstalen, of zelfs in alle drie naar willekeur uit te vaardigen. Evenveel moet men verklaren voor Regeering, bestendige deputatiën, schepenencolleges, armbureelen, kerkfabrieken, alle andere aangestelde lichamen en ambtelijke vereenigingen. Hetzelfde geldt voor de enkele personen, die besluiten te nemen hebben, zooals minister, gouverneur, enz. Dit alles overigens zonder eenig onderscheid van gewest, zoodat, om aan een reeds gegeven voorbeeld te herinneren, de burgemeester uit het hart van Vlaanderen een besluit in 't Fransch, en een andere uit het hart van Henegouw er een in 't Hoogduitsch zou mogen doen uitgaan, zonderdat de wettelijkheid daarvan eenigszins kon worden beknibbeld.

Wat wij zeggen van wetten en besluiten, moeten wij ook zeggen van de berichten aan het publiek, de briefwisseling met bijzonderen, het voeren der beraadslagingen, het houden der bureelen, enz.

Men weet, dat, omtrent de taalkeuze, de Grondwet beambte en burger voorloopig op ééne lijn stelt, en, in gevalle van botsing tusschen de wederzijdsche rechten, er niet eens eenige bevoegde overheid vermag tusschen te komen, als ware burger niet gelijkbeteekenend met meester, en beambte met bediende!

In de rechtsspraak vindt men een paar voorbeelden daarover.

[p. 286]

De Heer D. Sleeckx, de gekende Vlaamsche letterkundige, had tevergeefs gevraagd, dat de geboorteverklaring, die hij voor den burgerlijken stand der hoofdstad in het Nederlandsch had afgelegd, ook in het Nederlandsch werd opgenomen. Hij betrok dan den beambte voor de rechtbank van eersten aanleg te Brussel, om hem te doen veroordeelen, de akte in de gekozen taal op te stellen, en daarenboven zekere som ten titel van vergoeding te betalen. De eisch werd bepaald afgewezen bij vonnis van 27 Juli 1844⁽¹⁾.

Dertig jaar later heeft het geschil zich andermaal opgedaan.

J. Schoep, van wien wij reeds hebben gesproken, had eene aangifte van geboorte te doen te Molenbeek-St-Jan. Hij verlangde, dat de verklaring zou worden opgeschreven zooals zij was aangegeven, d.i. in het Nederlandsch. De beambte weigerde, en voornoemde burger, zich steunende op het beginsel der vrije taalkeuze, keerde onverrichterzake terug. Hij werd dan voor de boetstraffelijke rechtbank van Brussel gedaagd, en den 18 Febr. 1873 hoorde hij zich veroordeelen, om de verplichte verklaringen nopens den burgerlijken stand niet te hebben afgelegd. Het vonnis werd den 21 Maart nadien in beroep bekrachtigd, en den 19 Mei daaropvolgende werd de voorziening door het Verbrekingshof verworpen⁽²⁾.

Zooals wij in de voordracht hebben aangetoond, zullen de bedoelde personen zich wel misgrepen hebben in de waardeering van hun vermogen, en zij zullen hebben

(1) Belgique judiciaire, 1844 blz. 1168.

(2) Pasicrisie Belge, I, blz. 181; - Belgique Judiciaire, 1873 blz. 495 en 744. - Zie in dien zin Pandectes Belges (III, blz. 1072 en v.): Acte de l'état civil, n^rs 166 en v.; - Revue communale, VI, blz. 175.

[p. 287]

gemeend - ten onrechte - dat wat redelijk is ook we ttelijk moet zijn⁽¹⁾.

(1) Naar luid van eenen ambtsbrief van 13 Sept. 1858, door den Minister van Justitie - den Heer Tesch namelijk - aan den Minister van Binnenlandsche Zaken gericht, zouden de ter overschrijving voorgelegde akten van den burgerlijken stand, welke in eene den beambte onbekende spraak vervat zijn, zooveel doenlijk door eenen beëedigden tolk hoeven overgezet, de kosten van die overzetting door de openbare kas gedekt, de vertaalde tekst alleen afgeschreven, en 't oorspronkelijke stuk gehecht te worden aan het dubbel der registers, dat voor de griffie van de rechtbank is bestemd (Aangehaalde Circulaires: 1861-1863, blz. 548).
Zoo ten minste verstaan wij dit bericht; want het opstel is eenigszins aarzelend en de zin twijfelachtig.
Een paar aanmerkingen daaromtrent.
Wij meenen, dat de overschrijving zonder vertaling zal moeten geschieden, telkenmale dat de akte in eene landspraak is opgemaakt, en de beambte van den burgerlijken stand zijne onwetendheid ten aanzien van bedoelde spraak nimmer zou mogen inroepen. De wet beveelt hem over te schrijven: nu, overzetten is niet overschrijven. Gelijk de Minister zeer wel zegt, neemt de vertaling geenszins de plaats van het oorspronkelijke in, en blijkt niet anders dan eene soort van getuigenis over deszelfs inhoud.
Art. 23 der Grondwet brengt geene schaduw van verandering mede voor 's ambtenaars bepaalde verplichting. Wel is waar, niemand mag hem ééne onder de verschillende landtalen in het bijzonder opleggen, doch dit geldt, zooals wij hebben gezien, slechts het rechtstreeksche opleggen, d.i. wanneer eigenlijk de beambte werkzaam hoeft op te treden, gelijk bij het opstellen eener akte, onder persoonlijke verantwoordelijkheid, naar inlichtingen hem door hiertoe aangeduide burgers verstrekt. In het geval van overschrijving is de rol van den beambte lijdend, en is deze gedwongen, om eene gegeven spraak te gebruiken, het is heel en al zijdelings, en ten gevolge van hetzelfde beginsel, waarbij hij gedwongen is, om de zoo even bedoelde aangevers in hunne verklaringen te verstaan, of maatregelen te nemen, opdat hij ze versta.
Anders is de zaak gelegen, wanneer over te schrijven akten in eene vreemde taal zouden opgemaakt zijn. Ons dunkt, dat daar de plicht van overschrijving gewijzigd wordt door het recht van de ingeroepen schikking, welke verbiedt eene uitheemsche taal, al ware het ook onrechtstreeks, aan eenigen persoon op te leggen, zulks zonder te onderscheiden, of die persoon de taal ja dan neen machtig is. Hier zou dus de ambtenaar wel voor eene overzetting in de landtaal mogen zorgen. Er is meer: wellicht zou hij er moeten voor zorgen, krachtens een hooger beginsel, de oorspronkelijke natuurwet, waarvan art. 23 zelf als het ware slechts eene toepassing is, en die alle akten, welke tot inlichting van de burgers zullen dienen, in eene rijkstaal wil opgesteld.
Verder meenen wij, dat de overzetting, eens dat zij noodig is, zonder uitzondering door eenen gezworen tolk zou moeten gemaakt worden.
Wat eindelijk de kosten van vertaling betreft, wij denken met den ambtsbrief, dat, zelfs in gevalle het stuk in eene vreemde taal ware vervat, zij nooit ten laste van den aanbieder mogen worden gelegd, om de eenvoudige reden - het grondwettelijk artikel heeft daar overigens niets in te zien - dat hier eene zaak van openbaar belang op het spel staat.

[p. 288]

Niet zelden hoort men spreken, alsof de taal der wetten en besluiten zou geregeld zijn, en in gansch België het Fransch daartoe verplichtend ware.

Zulks zal wel een gevolg zijn van zekere woordspeling op den officieelen tekst van onze wetgeving⁽¹⁾.

Het besluit van 16 Nov. 1830, uitgaande van het Voorloopig Bewind, handelende als uitvoerende macht, houdt bij art. 1, dat het officieel bulletin der wetten en akten van het Staatsbestuur in het Fransch zal worden afgekondigd.

Hadde gezegd Bewind hierdoor verstaan, het Wetgevend Lichaam of de verschillende takken van het Wetgevend Lichaam te verbinden, om hunne akten op te maken in die taal, 't ware eene onverklaarbare aanmatiging geweest, en oogenschijnlijk als zoodanig van niet de minste waarde.

De eigenlijke beteekenis is deze.

Men veronderstelt, dat, in de praktijk, bedoelde akten voortdurend in het Fransch zullen worden vervaardigd, zooals zij het tot dusverre werkelijk zijn geweest. Echter neemt men aan, dat deze wetten en akten in de twee overige landspraken dienden vertaald te worden, met deze bijzon-

(1) Zie daaromtrent onze voordracht Over de taal der wetgeving, gehouden ter heropening der Vlaamsche Conferencie, den 30 Oct. 1879, en als bijlage gedrukt bij het Verslag over de werkzaamheden gedurende het rechterlijk jaar 1878-1879.

[p. 289]

derheid, dat de vertaling in haren tekst niet zal verbindend zijn, en dat overigens het verzorgen van die vertaling niet aan de Regeering zelve, maar aan de gouverneurs der Vlaamsche en Duitsche provinciën zal worden overgelaten.

Het gevolg hiervan is, dat het officieele bulletin der wetten en akten van het Staatsbestuur in het Fransch, en slechts in het Fransch, zal worden uitgegeven, van den eenen kant, omdat in feite het Frarsch alleen verplichtend is, van den anderen, omdat de overzetting niet uitgaat van de Regeering, die gelast is met het drukken van gemeld bulletin.

In de beweegredenen van voorhandig besluit komt officieele tekst voor. Het kan worden betwijfeld, of het bijvoeglijk naamwoord in den zin van ambtelijk of in dien van verbindend gebruikt is; doch stellig schijnt het ons, dat in officieel bulletin dit wel in de eerste opvatting zal aangewend zijn.

Evenveel moet men zeggen voor het Congresbesluit van 27 Nov. 1830, en de wetten van 19 Nov. 1831 en Nov. 1845, welke achtereenvolgens met eenige wijziging de schikkingen van het Voorloopig Bewind hebben vernieuwd.

Zooals men zal bemerken, behooren deze verschillende wetsbepalingen tot eene ons vreemde gedachtenorde, en hebben niets gemeens met de regeling van de grondwettelijke spraakkeuze ten opzichte van uit te oefenen rechten en te volbrengen plichten.

Eene wet van 22 Mei 1878 heeft begonnen, voor Vlaamsch België, het taalgebruik in bestuurlijke zaken te regelen¹.

1 Er bestond daaromtrent een omzendbrief van 23 Maart 1860, gestuurd aan de gouverneurs, en geteekend door den Minister van Binnenlandsche Zaken, den Heer Rogier. Hij beval, dat, in de berichten aan het publiek en de briefwisseling met de bijzonderen, de belangen der Vlaamsch sprekende burgers in acht zouden worden genomen, - iets wat overigens in de werkelijkheid wel gebeurde, meende de hooge ambtenaar (Aangehaalde Circulaires: 1858-1860, blz. 609)!

[p. 290]

In navolging van bedoelde wet zullen de rijksambtenaren alhier, bij hunne berichten en mededeelingen aan het publiek, Nederlandsch, gebruiken, met machtiging echter om nevens den Vlaamschen tekst er eenen Franschen te voegen, zonderdat deze laatste, het spreekt, alleen als oorspronkelijk zou mogen worden beschouwd. Bij hunne briefwisseling met gemeenten en bijzonderen zullen zij insgelijks Nederlandsch bezigen, tenzij gezegde gemeenten en bijzonderen het gebruik van het Fransch vroegen, of zelven dit hadden aangewend. Wat het arrondissement van Brussel aangaat, de regeling is dezelfde, op dit na, dat, bij omkeering van vermoeden, de briefwisseling in het Fransch zal geschieden, tenzij de gemeenten of de bijzonderen om 't Nederlandsch verzochten, of het zelven hadden gebezigd.

De besnoeiing van het grondwetteljk recht der beambten⁽¹⁾ bestaat dan hierin, dat, in Vlaamsch-België, zij geen

(1) Als wij spreken van het besnoeien van een grondwettelijk recht, dan vatten wij natuurlijk dit laatste woord in zijne eigenlijke beteekenis niet op. Een grondwettelijk recht is juist een recht, dat niet mag worden besnoeid, en slechts veranderen kan met eene verandering van de Grondwet.
Wat in zake van taalkeuze grondwettelijk zal zijn, is enkel het bewuste vermogen voor welke zaken ook - de rechterlijke uitgezonderd - bij de burgers zelven. Bij de ambtenaars bestaat dienaangaande geen grondwettelijk vermogen, in wat soort van akten het ook moge wezen.
Zoolang hieromtrent geene wet aan de beambten iets heeft voorgeschreven, behouden deze, in het uitoefenen van hunne rechten en het volbrengen van hunne plichten, de keuze van hunne spraak, en die vrijheid, 't is waar, is hun gegeven, of liever gelaten, in een bepaald artikel van de Grondwet; doch louter voorloopig is die toestand: de schikking kan door eene andere schikking van den gemeenen wetgever alle dagen worden omgeworpen, en niet meer steun heeft zij dan de eerste de beste uit een gewoon wetboek er zou hebben. Nu, wat de de grondwettelijkheid van een vermogen uitmaakt, is niet zijn oorsprong, maar wel zijne bescherming, en zoo is een grondwettelijk recht minder datgene, hetwelk in de Grondwet staat geschreven, dan dit, hetwelk door de Grondwet wordt gewaarborgd.
Met te meer nadruk wijzen wij op deze bijzonderheid, dewijl de ambtenaren, door eene vrij kinderachtige woordspeling, altijd bereid zijn, om hunne grondwettelijke keuze in te roepen, en alzoo ook wel eens doen gelooven, dat de Kamers zelven daar niet hebben aan te raken. Hun vermogen is grondwettelijk, ja, in dien zin, dat de Grondwet hetzelve vermeldt: het is eenvoudig wettelijk, d.i. niet-grondwettelijk, in dien zin - den wezenlijken zin - dat de Grondwet hetzelve niet vrijwaart.

[p. 291]

Hoogduitsch meer zouden kunnen gebruiken, en het Fransch slechts met begeleiding van het Nederlandsch aanwenden mogen⁽¹⁾.

De wetgever voegt geene bekrachtiging bij zijne voorschriften. De nietigheid uit den aard zelven der dingen ware moeielijk toe te passen. Daarom is echter de wet geene bij zonder angel; en moesten de ambtenaren, door de overtreding er van, aan iemand schade hebben berokkend, zoo zouden zij er volgens de regelen van het gewoon recht verantwoordelijk over worden gesteld.

De wet is eenigszins op andere gronden gesteund dan die van 17 Augustus 1873. Dit vloeit uit de natuur der zaken voort. In de laatste zijn er altijd partijen, en alzoo kan hier van kiezen spraak zijn. In de eerste wordt doorgaans het

(1) In den loop der voordracht werd in bedenking gegeven, of ten onzent het Hoogduitsch nog wel eigenlijk als landtaal hoeft te worden beschouwd. Ten aanzien van de houding des wetgevers dienaangaande, moeten wij, zooals uit bovenstaande bemerkingen blijkt, bij de wet van 28 Nov. 1845 over de vertaling, ook die van 23 Augustus 1873 en die van 22 Mei 1878 voegen. Zelfs spreekt de eerste, in hare art. 5 en 7, zeer eenvoudig van de ‘twee in België gebruikte talen’, daarbij doelende op het Fransch en het Vlaamsch, als kon er niet eens meer spraak wezen van eenige derde!

[p. 292]

publiek bedoeld, en het publiek als zoodanig kan niet kiezen: bij de briefwisseling alleen zijn bepaalde personen, en in dit uitzonderlijk geval keert men dan ook terug tot het beginsel van de keuze.

Slechts Vlaamsch België heeft de wet tot voorwerp. Dergelijke schikking ware wenschelijk ook voor Waalsch België, waar stellig de aldaar inwonende Vlamingen niet meer worden beschermd dan een Engelschman, ja een Rus het zou zijn.

Het wetsontwerp, den 6 April 1876 door den Heer de Laet ter Kamer aangeboden, ging wel verder. 't Legde het Vlaamsch op ook aan de plaatselijke besturen, provincieraden, gemeenteraden, enz.: van de koninklijke of ministerieele besluiten sprak het evenmin. Men heeft zich bij het middenbestuur bepaald, onder voorwendsel, dat het gebruik van deze of gene taal door bedoelde lichamen aan hunne eigene waardeering moest worden overgelaten. 't Was, zooals wij reeds hebben gezegd, het algemeen belang verwarren met de plaatselijke toepassing van het algemeen belang. Overigens - en men schijnt het soms te vergeten - de minderheid der kiezers, en zelfs de niet-kiezers, hebben toch recht, om de voor alleman - dus ook voor hen - gemaakte verordeningen te verstaan!

Wij doen opmerken, dat alleen van de rijksambtenaren spraak is, en dan nog wel in zooverre, dat het op geene eigenlijke besluiten aankomt. Ook gewaagt de wet enkel van de betrekkingen dier rijksambtenaren met gemeente en met bijzonderen, niet met provinciën en verdere aangestelde raden. Er zal echter wel geen verschil tusschen hen hoeven gemaakt te worden: de wet heeft zich niet beperkenderwijze uitgelaten, en het beginsel dient, om gelijkheid van beweegredenen, van de eenen tot de anderen uitgebreid.

[p. 293]

Andere wetten, die bij de openbare overheid de keuze der talen hebben geregeld, zijn uiterst zeldzaam. Men heeft het toeval der feiten laten werken, en onder hunnen drang is 't Fransch alom binnengeslopen tot schade en schande der maatschappelijke ontwikkeling van den Vlaamschen stam.

Men treft vooreerst een besluit wegens het leger aan, uitgaande van het Voorloopig Bewind, handelende als wetgevend lichaam, en onder dagteekening van 16 Oct. 1830. Art. 3 bepaalde, dat het Fransch, als zijnde 't meest verspreid (?), alleen voor het bevel zal worden gebruikt. Het besluit van 27 Oct. daaropvolgende vervangt dit van 16 Oct. In zijn art. 4 hield het mede, dat de Fransche taal, om gezegde reden, in het bevel zal dienen, en voegde er bij, dat zulks ook zou geschieden voor gansch het krijgsbestuur. Dit besluit echter is door de Grondwet afgeschaft, en de spraak in het leger blijft onder toepassing van het beginsel van art. 23.

Men heeft wel eens beweerd, dat het in 't Fransch gevoerde krijgsbevel jegens Vlaamsche soldaten, die niets dan hunne moedertaal kennen, en zeker vragen, om in het Nederlandsch te worden toegesproken, inbreuk maakt op het Charter. 't Is integendeel eene hatelijke en ongerijmde toepassing, maar toch eene toepassing, van art. 23! Hij die gebiedt, roept het grondwettelijk beginsel in: hij doet voor zich zelven eene keuze onder de bestaande landspraken, doch geene daaronder legt hij op, d.i. legt hij rechtstreeks op, aan zijne mannen, die overigens ten opzichte van de taal heel en al lijdelijk blijven. Moesten de krijgslieden in bepaalde omstandigheden spreken of schrijven, de zaak ware anders gesteld. Geene wet zou hier overigens

[p. 294]

vermogen tusschen te komen; want de soldaat als zoodanig - den eenvoudigen soldaat bedoelen wij: zij die eenigen graad aanvaarden zijn als het ware openbare overheid en worden bedienden en beambten - de soldaat, zeggen wij, is een gewoon burger, die, wel is waar, zich van eene buitengewone verplichting kwijt, maar daarom geenszins zijn oorspronkelijk karakter verliest. Er is weinig verschil tusschen eenen bijzondere, die zijne belasting stort, en hem, die het leger dient, 't is te zeggen, die den tol van het bloed betaalt.

Omtrent de taal van het onderwijs vinden wij een besluit van het Voorloopig Bewind onder dagteekening van 22 Oct. 1830, betrekkelijk de athenaea en de van rijkswege bezoldigde colleges. Na in art. 2 den bijzonderen leergang voor Nederlandsch, alsook de zoogenaamde zevende klas, in gezegde spraak gegeven, te hebben afgeschaft, bepaalde hetzelve bij art. 3, dat het onderricht moest worden verstrekt in de taal, die 't best aan de noodwendigheden der leerlingen zou beantwoorden.

Het besluit van het Voorloopig Bewind van 16 Dec. 1830 wegens het hooger onderwijs sloot insgelijks den leerstoel van Nederlandsch. Art. 10 luidde, dat de leden van het Academisch lichaam voortaan niet meer uitsluitend Latijn bij hunne lessen zouden gebruiken, en art. 11 voegde erbij, dat de professors telkens de spraak, die met de belangen der studenten strookt, zouden bezigen. Het koninklijk besluit van 3 Dec. 1835, verordening houdende van het hooger onderwijs, zegde mede in art. 4, dat de leergangen in het Fransch zouden worden gegeven, behoudens nadere beslissing van den minister. Deze schikking werd overgenomen bij art. 5 van het koninklijk besluit van 9 Dec. 1849 over hetzelfde onderwerp.

[p. 295]

Latere bepalingen over hooger en middelbaar onderwijs blijven stom over dit punt.

Wij moeten hier aanmerken, dat de verschillende besluiten, door de uitvoerende macht genomen, volkomen geldig zijn. Leeraars zijn wel geene onafhankelijke ambtenaars: zij zijn ondergeschikten van hen, die aan het hoofd des dienstes van het openbaar onderricht staan, en als zoodanig hebben zij het voorrecht niet, om voor de beperking van hunne keuze eenige wet af te wachten.

Het kan overigens wel eens gebeuren, dat het gebruik van deze of gene spraak tot het eigenlijke stelsel van onderwijs behoort, bij voorbeeld het aanleeren van de taal door de taal, en in dergelijk geval, het spreekt van zelf, zou de gewone overheid hare aanwending, al gold het ook eene vreemde, onder een ander oogpunt vermogen voor te schrijven.

Talrijke toepassingen⁽¹⁾ van het beginsel der bestuurlijke bevoegdheid treft men aan, daar vooral waar het Vlaamsch

(1) Wij stippen eenige der laatste aan, ons bij het doorbladeren der Pasinomie onder de oogen gekomen.
Art. 17 (kon. besluit van 15 Febr. 1868, betrekkelijk de zeevaartscholen van Antwerpen en Oostende) beschikt, dat het onderwijs zal gedaan worden in het Fransch en het Vlaamsch.
Art. 11 (kon. besluit van 17 Mei 1874 over eenen leergang van zeevaart te Nieuwpoort) houdt, dat de lessen in het Vlaamsch of het Fransch zullen zijn.
Art. 15 (kon. besluit van 8 Mei 1874 over de normale afdeeling voor nieuwere talen) bepaalt, dat de leergangen dienaangaande in den regel zullen gegeven worden bij middel der taal, die het voorwerp van de les uitmaakt.
Art. 13 (kon. besluit van 7 Juni 1879 over een bijzonder normaal onderwijs) zegt, dat de ondervraging op het proefonderzoek zal plaats grijpen in de taal, voorwerp van het examen, d.i. Fransch, Vlaamsch of Engelsch.
Wij zouden hier ook tal van reglementen voor stedelijke nijverheidsscholen kunnen bijvoegen.

[p. 296]

bepaald is bevolen, iets wat genoegzaam aanduidt, dat, uit gewoonte en bij overlevering, men het Fransch als de taal van den regel beschouwt.

III.

Bij alle andere akten is de wettelijkheid der landtalen volstrekt en voor geene hoegenaamde beperking vatbaar, namelijk, zooals wij hebben gezien, bij de akten, die de eenvoudige burgers of wel jegens elkander of wel tegenover de openbare overheid verrichten - met mogelijke uitzondering nochtans, bij deze laatste soort, voor de rechterlijke zaken.

Daardoor alleen, dat bewuste aangelegenheden door geene wetten kunnen worden geregeld, zou hier dan ook van geene tusschengekomen wetten moeten te spreken vallen. Echter is het gebeurd, dat, in een bepaald geval, de wetgever of de Vorst - noodelooze voorzorg - het grondwettelijke stelsel heeft toegepast, ja, ook wel eens heeft overtreden. Aangaande die akten vinden wij het dan niet onnut, een paar woorden in het midden te brengen.

Wegens de examens wordt het beginsel van de taalkeuze hier en daar als in het voorbijgaan bedoeld.

Zeker schijnt het ons, dat, voor allen candidaat, het gebruik der verschillige landspraken volledig vrij is, wel te verstaan, wat dezes antwoorden zelven, in tegenstelling met 's onderzoekers vragen, betreft⁽¹⁾. Wij beoogen het

(1) Zie in dien zin de aangehaalde bijdrage van A. Allard.

[p. 297]

eigenlijk examen, hetwelk ieder burger recht heeft zich te laten afnemen, ten einde de daaraan gehechte voordeelen te genieten, bij voorbeeld de uitoefening van het ambt van advocaat, dokter, enz. Geenszins - onnoodig het te zeggen - denken wij hierbij aan die soort van ondervragingen, die de student als zoodanig, en ten titel van les, d.i. als volkomen ondergeschikte, dagelijks kan te doorstaan hebben.

Het reeds vermelde besluit van 16 Dec. 1830 over de hoogescholen hield bij zijn art. 17, dat de proeven, de stellingen, enz., in het Fransch zouden geschieden, ten ware de leerling Latijn mocht verkiezen. Deze bepaling, die op het oogenblik haars ontstaans wel ongeldig zal geweest zijn, in zooverre zij jegens den recipiendaris de taalkeuze, door het besluit van 16 Oct. vermeendelijk gevestigd, moest belemmeren, is in alle geval door de Grondwet afgeschaft.

Art. 6 der wet van 1 Mei 1857 over het verleenen der academische graden luidde, dat, bij de voorbereidingen tot het examen van candidaat in wijsbegeerte en letteren, de stijlproeve in het Fransch, Vlaamsch of Hoogduitsch, naar believen van den belanghebbende, zou worden gedaan.

Art. 3 der wet van 27 Maart 1861 over het graduaat in de letteren zegde evenveel voor een gelijkaardig onderzoek.

Het ministerieel besluit van 14 Oct. 1876, dat het programma der academische examens uiteenzet, bepaalt, in navolging en uitbreiding van vroegere schikkingen, dat, voor de toekomende notarissen, de practische proeve in het opstellen van akten ter keuze van den student zal geschieden, of wel in het Fransch, of wel in het Vlaamsch, of wel tegelijk in beide talen, en daarenboven, zoo de candidaat zulks goedvindt, ook in het Hoogduitsch. Wij doen opmerken, dat zoolang dit laatste niet als landspraak is vervallen,

[p. 298]

eene proeve, uitsluitend in die taal aangeboden, moeielijk zou kunnen van de hand worden gewezen. Dit geldt overigens voor alle andere deelen van het onderzoek, althans, zooals wij reeds hebben aangemerkt, bij de eigenlijke antwoorden van den ondervraagde, en in alles zou het Duitsch op ééne lijn hoeven te staan met het Vlaamsch, en het Vlaamsch met het Fransch.

Men leest verder in het koninklijk besluit van 15 Febr. 1868 over de zeevaartscholen, art. 31, dat de examens onverschillig in het Fransch of in het Vlaamsch zullen plaats hebben. In zooverre 't Hoogduitsch uitgesloten zou blijven, ware het besluit denkelijk van onwaarde, tenzij men - iets wat niet onmogelijk is - het aanwenden van eene der twee gemelde talen eenen vorm van onderzoek over de verplichte kennis van die talen zou uitmaken.

Niet alleen zullen de burgers altijd hunne verdragen in eene onder de verschillende landspraken naar believen vermogen op te stellen, maar nimmer zullen de ambtenaars, wien bedoelde stuks moeten medegedeeld worden - behalve echter bij eene mogelijke wetsbepaling in rechterlijke zaken - eenige vertaling daarbij kunnen eischen⁽¹⁾.

Alzoo kon men, bij voorbeeld, in het hart van Luxemburg eene Vlaamsche akte ter boeking aanbieden, en indien de beambte de gebruikte taal niet machtig ware, zoo mocht geene wet hem toelaten, om eenige voorafgaande overzetting in de spraak van het gewest te vorderen.

(1) Zie in dien zin: Pandetes belges (III, blz. 14 en v.): Acte, n^rs 70 en v.; - Bastiné, Cours de Notariat, n^o 129; - Rutgeerts, Commentaire de la loi de ventôse, n^o 450; - Van Assche, Handboek van den Notaris, I, blz. 67.

[p. 299]

Een ministerieele omzendbrief van 14 Sept. 1840 luidt, dat, in Waalsch België, de ontvanger, bij de registratie van Nederlandsche akten, hiervan geene ambtelijke vertaling in het Fransch mag vergen, en zich tevreden moet houden met eene door den notaris zelven gemaakte overzetting. Verder bepaalt hij, dat, in Vlaamsch België, volstrekt geene vertolking zal worden gevraagd, en hij voegt er eindelijk bij, dat, voor de verdragen in eene vreemde spraak vervat, de noodige overzetting door eenen gezworen taalman zal dienen te worden verzorgd⁽¹⁾.

De schikking, welke den notaris eene bijzondere vertaling oplegt, is - overbodig zulks te bewijzen - heel en al ongrondwettelijk.

Een ander ministerieele omzendbrief van 24 Mei 1844⁽²⁾, uitgelokt door zekere wedereischingen, die in de Kamer van Volksvertegenwoordigers weerklank hadden gevonden, komt, voor de overschrijvingen in het hypotheekbureel, op het verkeerde daarvan terug. Eene bestuurlijke beslissing van 7 Sept. 1864⁽³⁾ heeft dan ook dienaangaande de ware beginselen toegepast.

De wet van 24 Mei 1854, die namelijk over de uitvindingsbrevetten, houdt in haar art. 17, dat de aanduiding van het uitgevondene bij middel van ‘eene der in België bestaande talen’ zal gebeuren. Art. 4 van het koninklijk besluit, zelfde dagteekening, zegt, op zijne beurt, dat de beschrijving in het Fransch, Vlaamsch of Hoogduitsch mag

(1) Aangehaalde Circulaires: 1836-1841, blz. 366.

(2) Recueil de l'Enregistrement et du Notariat, 1858, n^o 3493; - Journal de Procédure, 1867 (XX), art. 2451.

(3) Journal de Procédure, 1867 (XX), art. 2450.

[p. 300]

worden opgesteld. Het voegt er bij, dat, voor het geval de uitvinder niet alhier woonachtig ware, de beschrijving van eene overzetting in het Fransch vergezeld zal gaan.

Wij meenen, dat de laatste zinsnede eene dubbele onwettelijkheid bevat. Zij schijnt aan eenen niet-ingezetene het recht te weigeren, om uitsluitend het Vlaamsch of het Hoogduitsch te gebruiken, of wel, wanneer hij oorspronkelijk eene vreemde spraak heeft gebezigd, om voor de vereischte vertaling het Vlaamsch of het Hoogduitsch te verkiezen⁽¹⁾.

Betrekkelijk de openbare werken blijven, in den regel, de wetten stom over het beginsel, en waarschijnlijk is nergens gezegd, dat, bij voorbeeld, de adressen op de brieven, België door, om het even in welke onder de landtalen zullen geschreven zijn. Hier en daar vindt men er echter eene zinspeling op. Alzoo is het, ten aanzien van het Fransch en het Vlaamsch, voor art. 8 van het ministerieel besluit van 14 Oct. 1879 op de laatste postwet.

Wij voegen hier terloops, en om te eindigen, bij, dat de rechten der rijksspraken in het verkeer met het buitenland zooveel doenlijk geëerbiedigd worden, iets, het spreekt, wat de Grondwet eigenlijk niet bedoelt, en dat overigens niet altijd van de Regeering zou afhangen. Zoo bepaalt art. 9 der internationale overeenkomst, goedgekeurdd en 24 Juni 1872, uitdrukkelijk, dat, buiten het Latijn, de telegrams zullen mogen opgesteld zijn in al de talen, die door de burgers der tusschenkomende Staten mogen worden gesproken⁽²⁾.

(1) Zie in onzen zin de aangehaalde bijdrage van A. Allard.

(2) Wij geven hier ten slotte, tot stichting van den lezer, den hoofd-inhoud van de beraadslagingen op art. 23 der Grondwet, letterlijk over-gebracht uit de Discussions du Congrès national (1^ste deel, blz. 667 en 668), verzameld door E. Huyttens, die de Union belge, het officieel blad van die dagen, omtrent heeft afgeschreven.
Er zal wel niet veel licht voor bedoeld artikel, een wezenlijk Babel-artikel, daaruit opgaan; maar het zij een staaltje van den ernst, waarmede het vraagstuk van het gebruik, om niet te zeggen het misbruik der spraken, destijds werd onderzocht. Wij willen echter het verslag - er bestaat geen snelschrift van de grondwettelijke handelingen - bij het woord niet vatten; want niemand zal ons doen gelooven, dat de Heer Devaux, bij voorbeeld, daar zulke onsamenhangende dingen kan hebben uitgekraamd.
De Heer Voorzitter doet lezing van art. 19, dat luidt als volgt: ‘Art. 19. Het gebruik der in België bestaande talen is vrij voor de bijzonderen; hetzelve kan alleen door de wet geregeld worden.’ (L'emploi des langues usitées en Belgique est facultatif pour les particuliers; il ne peut être réglé que par la loi.)
De Heer van Meenen stelt de volgende wijziging voor:
‘Het gebruik der in België bestaande talen is vrij voor de bijzonderen; hetzelve kan alleen door de wet geregeld worden, en slechts ten aanzien van niet gekozen ambtenaren’ (..... et qu'à l'égard des fonctionnaires non électifs).
De Heer Raikem stelt eene wijziging voor als volgt:
‘Het gebruik der in België bestaande talen is vrij. Hetzelve kan alleen voor de akten van het openbaar gezag en alleen door de wet geregeld worden (.... il ne peut être réglé que pour les actes de l'autorité publique et seulement par la loi).
Deze wijziging wordt ondersteund.
De Heer Raikem. Men is het eens over het punt, dat de keuze der talen vrij is, en, in het gewone verkeer, elk meester is om te spreken gelijk hij wil. Voor de akten, die slechts bijzondere aangelegenheden regelen, moet het evenzoo wezen. Daar zijn akten, die overeenkomsten inhouden, zooals notarieele verdragen, testamenten, welke hoeven geschreven te mogen worden in de taal door partijen gesproken of gekozen; want anders ware het al te gemakkelijk om deze te bedriegen. Mijn voorstel strekt tot bekrachtiging van dit recht. Voor de akten van de overheid moet de taal eenig zijn, behoudens de overzettingen, daar in de noodige gevallen bij te voegen. Dit is alles wat ik ter verrechtvaardiging van mijne wijziging te zeggen had. (Ondersteund! ondersteund!)
De Heer Voorzitter. Er is eene andere wijziging van den Heer Devaux. Zij bestaat hierin, dat aan de bewoording: hetzelve kan alleen door de wet geregeld worden, deze zij bijgevoegd: en alleen voor de akten van het openbaar gezag en voor de gerechtelijke zaken (et seulement pour les actes de l'autorité publique et pour les affaires judiciaires). (Ondersteund!)
De Heer Devaux. Als ik deze wijziging voorgesteld heb, had ik het oog op de pleidooien, die men vrij zou moeten laten; want meermaals is het gebeurd, dat een beschuldigde, toen hij voor zijne rechters was gebracht, de taal. waarin de pleidooien plaats grepen, niet verstond, en zonder twijfel hadde hij liever in de zijne hooren pleiten. Van den anderen kant, daar waar advocaten zijn, die Vlaamsch en Fransch spreken, staan zij, welke slechts de laatste taal kennen, bloot aan de plagerijen van hen, die liever pleiten in het Vlaamsch. Ik wilde, dat men aan de wet het vermogen gaf daarover uitspraak te doen. (Ondersteund!)
De Heer van Meenen spreekt tegen de onder-wijziging van den Heer Devaux, en vindt het opstel der twee wijzigingen gebrekkig.
Het voorstel van den Heer Devaux wordt ter stemming gelegd en aangenomen, alsmede het gewijzigd art. 19 zelf, hetwelk luidt als volgt:
‘Het gebruik der in België bestaande talen is vrij; hetzelve kan alleen door de wet geregeld worden, en alleen voor de akten van het openbaar gezag en voor de gerechtelijke zaken’ (l'emploi des langues usitées en Belgique est facultatif; il ne peut être réglé que par la loi et seulement pour les actes de l'autorité publique et pour les affaires judiciaires).
Het ontwerp van Grondwet, den 28 Oct. 1830 door het Voorloopig Bewind nedergelegd, zegde: ‘Art. 28. De vrije keuze der in België bestaande talen zal alleen door de wet kunnen geregeld worden’ (l'emploi facultatif des langues usitées en Belgique ne pourra être réglé que par la loi). Een ontwerp, den 25 Nov. daaropvolgende door eenige afgevaardigden aangeboden, repte niet van de taalvraag. Gemeld art. 28 is, zooals men hooger ziet, voorloopig art. 19 geworden, en heeft daarbij eene geringe wijziging in de middensectie ondergaan. ‘Ik eindig, zegt de Heer de Brouckere dienaangaande in zijn verslag, ik eindig met u te doen opmerken, dat de verandering van opstel bij het laatste artikel tot doel heeft, beter te laten verstaan, dat de wet alleen het gebruik der talen in de openbare zaken mag regelen.’