Nederlandsch Museum. Jaargang 7
(1880)– [tijdschrift] Nederlandsch Museum–
Auteursrechtvrij
[pagina 253]
| |
De liederen van Jan I, hertog van Brabant.In vele geschiedenissen der Nederlandsche letterkunde wordt Jan I, hertog van Brabant, de held van Woeringen, die den dood vond in een steekspel te Baren in Lorreinen, als Dietsch zanger opgegeven. Geen enkel zijner liederen kwam echter in 't Middelnederlandsch tot ons: wij kennen ze slechts door vertalingen in het Hoogduitsch. Gervinus zegtGa naar voetnoot(1). ‘Mariens Bruder, der berühmte Herzog Johann I von Brabant, dichtete in Volkssprache - dat is de taal onzer vaderen - und seine Lieder gingen zum Theil nothdürftig verhochdeutscht in unseren Minnesingercodex ein.’ Zij bevinden zich in de verzameling van Hoogduitsche Minnesinger van Manessen, handschrift der Nationale | |
[pagina 254]
| |
Bibliotheek te Parijs, Nr 7266, en werden door F.H. von der Hagen in het eerste deel (van bladz. 15 tot 17) zijner Minnesinger gedrukt. Mone ziet nummer 1 en 8 voor Hoogduitsch aan; doch von der Hagen meent, dat ook nummers 2, 3, 7 en 9 eerst in die taal werden gedicht. Hoffmann van Fallersleben is van het gevoelen van geenen van beiden, en wij denken te recht: volgens hem is slechts nummer 8 oorspronkelijk Hoogduitsch, alsmede de laatste strophe van nummer 6, die echter naar zijne meening niet tot dit nummer behoort. Reeds vóór meer dan eene halve eeuw had de beroemde dichter der Loverkens, die zoo diep in den geest onzer Middelnederlandsche taal was doorgedrongen, beproefd de liederen van Hertog Jan I in de oorspronkelijke spraak over te brengen, en zijne overzetting aan het koninklijk Nederlandsch Instituut te Amsterdam gezonden: zij werd echter door die vereeniging niet uitgegeven. Later leverde J.F. Willems eene vertaling in zijne Oude Vlaemsche LiederenGa naar voetnoot(1). Deze overtreft echter die van Hoffmann van Fallersleben niet. Wij laten den Hoogduitschen tekst, alsmede de overzetting van Hoffmann, zooals wij deze laatste in de Germania van Franz Pfeiffer lezen, hier volgen. Wanneer men de overzetting van Hoffmann vergelijkt met die van Willems, welke in de Oude Vlaemsche Liederen voorkomt, dan zal men zich kunnen overtuigen, dat de Zuidnederlandsche geleerde van tijd tot tijd den ouden Hoogduitschen tekst niet goed heeft begrepen en nu en dan door Hoffmann wordt te recht gewezen. | |
[pagina 255]
| |
I.1.
Minlich unde guot
hübsch und reiner sinne
ist si, unt wol gemuot,
die ich mit triuwen minne.
Si ist küniginne
in mines herzen grunt,
da si bestet ist inne,
nu und ouch z'aller stunt.
Vriuntlich bevangen
hat mich ein roter munt,
unt zwei liehtiu wangen,
da bi ein kele runt.
2
Noch würde ich gesunt,
troste mich diu minnekliche,
diu mich hat verwunt:
ach, genade, tugenderiche!
ich muoz sicherliche
sterben in kurzer stunt,
mir werde genadekliche
danne iuwer guete kunt.
Vriuntlich bevangen enz.
| |
[pagina 256]
| |
3.
Lichtiu ougen klar,
minneklich ein lieplich kinne,
tuont mich sorgen bar.
Ach, genade küniginne!
in sender not ich brinne
nach iu in aller stunt,
helft mir, daz ich geminne
trost miner saelden vunt.
Vriuntlich bevangen enz.
Ziehier de Dietsche vertaling van Hoffmann van Fallersleben: 1.
Minlijc ende goet,
hoofsch ende rener sinne
es si ende waelghemoet,
die ic met trouwen minne.
Si es coninghinne
in miere herten gront,
daer si bestedet es inne
nu ende ooc talre stont.
Vriendelijc bevanghen
heeft mi een roder mont
ende twee lichte wanghen,
daer bi een kele ront.
| |
[pagina 257]
| |
2.
Noch wordic ghesout,
trooste mi die minnelike,
die mi heeft verwont.
Ach ghenade, doghetrike!
ic moet sekerlike
sterven in corter stont,
mi worde ghenadelike
dan uwe goede cont.
Vriendelijc bevanghen enz.
3.
Lichte oghen claer,
minlic een lieflike kinne
doen mi sorghen baer.
Ach ghenade coninghinne!
in senender noot ic brinne
na u in alre stont:
help mi, dat ic ghewinne
troost, miere salden vont.
Vriendelijc bevanghen enz.
Het eerste vers der tweede strophe luidt bij Willems: Noch so werde ic gesont. Werde is de tegenwoordige tijd: het moet de onvolmaakt verleden tijd der bijvoegende wijze wezen: worde, zooals Hoffmann te recht schrijft. Zoo ook in vers 7 derzelfde strophe. In plaats van miere salden vont in het zevende vers van de derde strophe leest men bij Willems troost van miere verseerder wont, hetgeen den zin van 't oorspronkelijke niet weergeeft, dien Hoffmann beter heeft begrepen. Het woord salde is geen bijvoeglijk naamwoord, zooals Willems | |
[pagina 258]
| |
meende: salde (Oudhoogduitsch salida, Middelhoogduitsch salde), dat ook bij Dirc Potter wordt gevonden, is een substantief en beteekent zaligheid, geluk, en vunt hoefde niet in wont, wonde te worden veranderd. Het tweede lied luidt in den Hoogduitschen tekst: | |
II.1.
Eins meien morgens vruo
was ich uf gestan;
in ein schoenz boungartekin
solde ich spiln gan;
da vant ich drie junkvrouwen stan:
si waren so wol getan.
Diu eine sank vür, diu ander sank na:
Harba lori fa, harba harba lori fa,
harba lori fa.
2.
Do ich ersach daz schoene krut
in dem boungartekin,
und ich erhorde dat sueze gelut
von den megden fin,
do verblide daz herze min,
daz ich muoste singen na:
Harba lori fa, enz.
3.
Do gruoste ich die allerschoensten
diu dar under stuont.
Ich liez min arme al ümbe gan,
| |
[pagina 259]
| |
do, zer selben stunt,
ich wolte si küssen an irn munt;
si sprach: lat stan, lat stan, lat stan.
Harba lori fa, enz.
De overschrijving in het Dietsch leverde hier voor onze dichters geene moeielijkheid op: 1.
Eens meienmorghens vroe
was ic opghestaen:
in een schoon bogaerkijn
soudic spelen gaen.
Daer vant ic drie joncfrouwen staen,
die een sanc voor, die ander sanc na:
Harba lori fa, harba harba lori fa,
harba lori fa.
2.
Doe ic versach dat schone cruut
in den bogaerkijn,
ende ic verhoorde dat soete gheluut
van den maechden fijn,
doe verblide therte mijn,
dat ic singhen moeste na:
Harba lori fa enz.
3.
Doe groetic dalreschoonst(e?),
die daer onder stont
ie liet mijn aerm(e?) al omme gaen
| |
[pagina 260]
| |
doe ter selver stont;
ic woude se cussen aen haren mont,
si sprac: laet staen, laet staen, laet staen!
Harba lori fa, enz.
Willems meent, dat het referein harba lori fa misschien voor herba flors fa, l'herbe fait des fleurs, l'herbe se met en fleurs, staat. Hoffmann ziet er eenvoudig een gejuich in zonder zin, hetgeen meermaals in refereinen van oude Fransche liederen het geval is. | |
III.1.
Ungelick stet uns der muot
mir und dien kleinen walt-vogelinen,
wan si vröuwent sich der bluot,
die s'uz den esten sehent schinen,
dar under si wellent ruowen disen kuellen meien,
und erniuwen ir gesank unt ir geschreien.
Iemer dienen sunder lon, dast jamerlich.
Wisset ir, wer daz hat getan? seht, daz bin ich.
2.
Ick wil iemer bliben staete
und enwil ir nicht entwenken;
lont si mir mit missetaete
we, wes sol ick dan gedenken?
Nein, vrouwe Venus, laz erbarmen dich
unt bite die lieben daz si troeste mich.
Iemer dienen enz.
| |
[pagina 261]
| |
3.
Ich muoz iemer tragen kwale,
naht unt tag unt z'allen stunden;
daz tuot mir ir minnestrale,
diu ervrischet mine wunden;
die stent unverbunden, dast al ze hart:
nu alrerst so jage ich uf der widervart.
Iemer dienen enz.
Hoffmann vertaalt dit derde lied als volgt: 1.
Onghelijk staet ons die moet
mi enten clenen woutvoghelkinen;
want si vrouwen zich der bloet,
diese uten asten sien schinen,
daer onder si willen ruwen desen coelen mei
ende verniewen haer ghesanc ent haer gheschrei.
Emmer dienen sonder loon, dats jamerlic.
Wetti wie dat heeft ghedaen? Siet, dat ben ic.
2.
Ic wil emmer bliven staet
ende en wil haer niet ontwenken.
Loont si mi met missedaet,
wee, wes sal ic dan ghedenken!
Neen, vrou Venus, laet ontfermen di,
ende bid die lieve dat si trooste mi.
Emmer dienen enz.
| |
[pagina 262]
| |
3.
Ic moet emmer draghen quael
nacht ende dach ende tallen stonden.
Dat doet mi haer minnestrael,
die ververschet mine wonden;
die staen onverbonden, dats al te haert:
nu alrierst so jaech ic opter wedervaert.
Emmer dienen enz.
In de eerste strophe zal in het derde vers zich wel moeten verdwijnen, en door hen vervangen worden: het behoort stellig niet tot de taal van den tijd, waarin Hertog Jan heeft geleefd. Willems schrijft: Als si verhogen dor den bloet, en verklaart bloet door bloeisel. In de tweede strophe stellen wij voor te schrijven: Ic wil emmer bliven ghestade
..........
Lonet si mi met missedade,
in plaats van staet en missedaet. Het volgende lied telt slechts twee strophen: | |
IV.1.
Jonkvrouwe edel guoter dieren,
wolgeraket von manieren,
als ir gebiet, so sol ich viren
fürnoi, dar ich bin inne.
Daz ich sus muoz kweln,
daz tuot mir liebiu minne;
in' kan'z mir geheln;
gwerlich ich entsinne.
| |
[pagina 263]
| |
2.
Iuwer eigen wil ich wesen
wist vür war, in' kan'z genesen,
et ensi also, daz ich in desen
trost müge an ir gewinnen.
Daz ich sus muoz kweln, enz.
1.
Joncfrou edel, goedertieren,
waelgheraket van manieren,
als ghi ghebiedt so sal ic vieren
vernoy, daer ic ben inne.
Dat ic sus moet quelen,
dat doet mi lieve minne;
in cans mi ghehelen:
ghewaerlic ic ontsinne.
2.
Uw eighen wil ic wesen:
wet voorwaer, in cans ghenesen,
ten si dat ic in desen
troost moghe aen u ghewinnen.
Dat ic sus moet quelen, enz.
In het tweede vers van het referein zouden wij liever lezen: dat doet miere lieve minne. Willems vertaalt: dat doet mire liefste minne. | |
[pagina 264]
| |
V.
Küsche smal, ir brun' ougen
diu kant mir daz getan,
daz ich minnen muoz tuogen,
ich valle, in' kan's gestan.
Git si mir trost, so waere mir wol beschit!
Ach arm, ich pense, sin' welle es tuon wit:
diu mich hat sus bevan
in ir prisun getan,
diu enwelle mich troesten, ich bin dot sunder wan.
Der cuuschen smalen brune oghen
die hebben mi dat ghedaen,
dat ic minnen moete doghen;
ic val, en can niet ghestaen.
Gheeft si mi troost, so waer mi wael geschiet!
Och arme, ic pense sine wels doen niet.
Die mi heeft sus bevaen
in haer prisoen ghedaen,
die en welle mi troosten, ic ben doot sonder waen.
| |
VI.1.
Ik sach noit so roden munt
noch ouch so minlich ougen,
als si hat, di mik hat gewunt
al in dat herze dougen:
dog leve ik in hougen,
wit hoffe es lon entfan,
| |
[pagina 265]
| |
geft si mir kwale dougen,
si mag mis bettern san.
Lieb, mich hat ü minne
so vründelik bevan,
dat ik iu mit sinne
muoz wesen undertan.
2.
Mik es wol, als ik mag sin
bi minre sconen vrouwen,
und ik danne ir klaren scin
end er gelat mak scouwen.
Got verre si van rouwen!
Si est so wal gedan
dat ik er bet trouwen
muoz z'allen diensten stan.
Lieb, mich hat ü minne enz.
Dit lied, waarvan de tekst nog meer Dietsch is, dan die van de andere zangen, heeft bij von der Hagen eene derde strophe, die door Hoffmann wordt weggelaten, als er niet bij behoorende: zij is dan ook geheel Hoogduitsch gekleurd. Wij laten ze hier volgen:
Reiner wibe guete
sint vür truren guot;
si gent hoch gemuete
daz gar sanfte tuot.
Swenne si wellent lachen
uz bluenden mündelin rot,
truren si künnen verswacken
unt vertriben not.
Lieb, mick hat ü minne enz.
| |
[pagina 266]
| |
De twee eerste strophen worden door Hoffmann op de volgende wijze in het Middelnederlandsch overgeschreven: 1.
In sach noit so roden mont
noch ooc so minnelike oghen
als si heeft die mi heeft ghewont
al in het herte doghen.
Toch leve ic in hoghen
ende hopes loon ontfaen:
gheeft si mi quale doghen,
si mach mijs beteren saen:
Lief, mi heeft uw minne
so vriendelijc bevaen,
dat ic u met sinne
moet wesen onderdaen.
2.
Mi es wael als ic mach sijn
bi miere schonen vrouwen
ende ic dan haer claer aenschijn
ende haer ghelaet mach schouwen.
God verre si van rouwen!
si es so waelghedaen
dat ic haer met trouwen
moet tallen diensten staen.
Lief, mi heeft uw minne enz.
In het vierde vers der eerste strophe zal zeker dat herte in plaats van het herte moeten gelezen worden, en in het tweede vers der tweede strophe, overeenkomstig de Dietsche grammatica, schoonre in plaats van schonen. In het eerste | |
[pagina 267]
| |
vers der eerste strophe van het vijfde lied moet ook de eind-n van cuuschen in r worden veranderd:
Der cuuscher smalen brune oghen.
De derde, door Hoffmann niet vertaalde strophe wordt door Willems gebrekkig overgezet: Reiner wiven goede
sijn vor trueren goet;
si gaen mit hogen moede
dat vaste sochten doet:
als si willen lacchen
met blosender mondekine roet
trueren si connen verswacken
ende verdriven den noet.
Lief, mi hevet u minne enz.
Willems heeft het derde en het vierde vers niet begrepen, en wiven in 't eerste vers, blosender in 't zesde en den noel in 't achtste moeten wiven, blosenden en die noet zijn. Het volgende lied telt weder drie strophen: | |
VII.1.
Menik creatüre ist blide,
diu biz her in sorgen was:
dast natürlich gegen dem zide;
doch helt mich minne in ein pas:
si tuot mir, daz ich verswine.
Genade, kuische, werde, fine,
umb iuch pense ich tag unt naht.
Mir steht truobe von ir ze sine,
noch danne lide ich bi ir pine,
daz tuot rehter minne kracht.
| |
[pagina 268]
| |
2.
Maniger helt von minnen tale,
den noch nicht twank der minnen bant;
ich wolde, daz man's kande wale,
so wurde guote minne niht geschant.
Ez ist cleric, leie, noch begine,
Si ouge sich uzen liep ze sine,
des doch inz herze nicht enacht.
Mir stet truobe von ir ze sine, enz.
3.
Het' ich die kür von allen vrouwen,
son wandelt' doch niht daz herze min;
so sere minne ich eine mit trouwen,
daz ich ir undertan muoz sin;
enzwischen Mase unt den Rine
ist kein schoener danne diu mine:
si lit vast in miner gedaht.
Mir stet truobe von ir ze sine, enz.
Hoffmann vertaalt: 1.
Menech creatuur es blide,
die onthier in sorghen was;
dats natuurlic teghen den tide,
toch helt mi minne in een pas:
si doet mi dat ic verswine.
Ghenade, cuusche, waerde, fine!
Om u pensic dach ende nacht.
Mi es droef van haer te sine,
nochtan lidic bi haer pine:
dat doet rechter minnen kracht.
| |
[pagina 269]
| |
2.
Menech helt van minnen tale,
dien noch niet dwanc der minnen bant.
Ic wou dat mens kende wale,
sone worde goet minne niet gheschant.
Tes clerc, leke no beghine,
si toghen sich buten lief te sine,
des toch int herte niet en hacht.
Mi es droef van haer te sine, enz.
3.
Haddic cuur van allen vrouwen,
sone wandelde toch niet het herte mijn;
so seer minnic een met trouwen,
dat ic haer onderdaen moet sijn.
Tuschen Mase enten Rine
en es gheen schoner dan die mine:
si leit vast in miere ghedacht.
Mi es droef van haer te sine, enz.
Het zesde vers der tweede strophe vertaalt Willems: sine toene uter rasten te sine, en legt dit aan den voet der bladzijde uit door: ‘of zy (hy) tracht de rust te verliezen. De zwabische tekst stelt liep, lyf.’ Hoffmann teekent hier bij aan: ‘Bei Willems völlig missglückt,’ en hij verklaart zijn vers door: ‘sie zeigen sich von aussen lieb zu sein.’ Sich in dit zesde vers moet in hen worden veranderd, evenals in het derde lied. Het van het tweede vers der derde strophe moet door dat worden vervangen. De eerste lettergreep van het vijfde vers derzelfde strophe | |
[pagina 270]
| |
zag Willems voor het voegwoord en aan. Zij behoort tot zwisclien: het Hoogduitsch heeft enzwischen. Ziehier den Hoogduitschen tekst van het volgende lied: | |
VIII.1.
Winter wil uns jar lank me
twingen, heide und ouch der walt,
unt dar zuo den gruenen kle
machet er gar ungestalt;
voglin twinget sin gewalt:
daz klage ich, unt da bi me
daz diu schoene ist mir geve,
die ich von herzen minne.
Genade, Venus, ein künigin,
din eigen diener wil ich sin;
hilf, daz ich trost gewinne.
2.
Ir mündel rot, ir wengel schin
und ir liep gar wol gestalt,
daz ich den muoz vremde sin,
des wird' ich in sorgen alt.
Si begat an mir gewalt
unde sündet sere sich
daz si sus verderbet mich
an herzen und an sinne.
Genade, Venus, ein künigin, enz.
| |
[pagina 271]
| |
3.
Genade, minneklichez wip,
noch lat mich iuwer hulde han,
gedenket, daz min sender lip
dienstes iu ist undertan:
des sült ir mich geniezen lan,
also daz ir troestet mich.
Genade, vrouwe minneklich,
mins herzen küniginne.
Genade, Venus, ein künigin, enz.
Dit lied wordt door Hoffmann niet vertaald: hij beschouwt het te recht als niet oorspronkelijk in het Dietsch vervaardigd. Willems dacht het, evenals de overige liederen, in onze taal te moeten overbrengen; doch hij ontmoette daarbij nog al eenige moeielijkheden. Goed, onberispelijk Dietsch heeft hij dan ook niet geleverd, en op meer dan ééne plaats krijgen wij Hoogduitsch in stede van Middelnederlandsch. Men oordeele: 1.
Die winter wil ons jaerlanc mee
dwingen, die heide en oec dat walt,
ende daer toe den gruenen clee
maket hi rechte ongestalt;
den voglen (sic) dwinget sine gewalt,
dat clagic, ende daer bi mee,
dat die scone mi es gevee,
die ie van herten minne.
Genade, Venus, coninghinne,
dijn eigen dienre willic sijn,
helpe dat ic troest gewinne.
| |
[pagina 272]
| |
2.
Haer mondekin root, haer wangen scijn
Ende haer lijf, so wale gestalt,
dat ic daer af geverret moet sijn,
des werdic in sorgen alt;
si begaet an mi gewalt,
ende besundicht hare daer bi,
dat si dus verdervet mi
an herten ende ane sinne.
Genade, Venus, coninghinne, enz.
3.
Genade, minnelike (sic) wijf,
noch laet mi uwer hulden haen;
gedenket dat mijn cranke lijf
van diensten u es onderdaen;
des seldi mi genieten laen,
so dat ic troest gecrige, ic;
genade, vrouwe minnelic,
mire herten coninghinne.
Genade, Venus, coninghinne, enz.
Het laatste lied luidt in den Hoogduitschen tekst: | |
IX.1.
Sol ich sus gebunden,
junkvrouwe, vor in stan,
heilet mine wunden;
waz hab' ich getan?
| |
[pagina 273]
| |
Bin ich sus verteilet,
junkvrouwe minneklich,
belibe ich ungeheilet,
daz verdervet mich.
Vrouwe, durch Got genade,
vil reine saelik wip;
troestet ir mich ze spade,
daz nimet mir den lip.
Hoffmann verdeelt dit lied in twee strophen en zet na het vierde vers het referein, dat hij achter het achtste vers, zijnde het vierde der tweede strophe, herhaalt: 1.
Sal ic sus ghebonden,
joncfrou, voor u staen?
helet mine wonden!
wat hebbic ghedaen?
Vrou, door God ghenade,
veel reine salech wijf!
troosdi mi te spade,
dat nemet mi het lijf.
2.
Ben ic sus verdelet,
joncfrou minnelic?
Blijfic onghehelet,
dan verderve ic.
Vrou, door God ghenade, enz.
In het laatste vers van het referein zal men, zooals hooger, in plaats van het lijf, dat lijf moeten lezen. | |
[pagina 274]
| |
Schijnt ons de overzetting van Hoffmann, wanneer wij ze met die van Willems vergelijken, verdienstelijker, zoo wil dit echter niet zeggen, dat zij ons geheel bevredigt. Over het algemeen komt de taal ons niet oud genoeg voor. Hertog Jan I stierf in 1294: hij was derhalve een tijdgenoot van Jacob van Maerlant, en de taal, die onzen ridderlijken Hertog zoowel door Hoffmann als door Willems in den mond wordt gelegd, dunkt ons toch wel wat jonger. Bij Hoffmann ontmoeten wij daarenboven een tweetal woorden, die men niet bij Middelnederlandsche, wel bij Hoogduitsche dichters aantreft: doghen, waaraan Hoffmann in het derde vers van het vijfde lied en in het zevende vers van het zesde lied de beteekenis van heimelijk toekent, en dat in het Hoogduitsch touge of tougen luidde, en senen, verlangen, in 't vijfde vers van het eerste lied (in senender not), dat wij nergens bij Dietsche dichters hebben gelezen.
J.F.J. Heremans. |
|