Nederlandsch Museum. Jaargang 6

[p. 129]

Bijdragen tot de geschiedenis der Middelnederlandsche letterkunde in Vlaanderen.

Ik wil eindelijk eene reeds oude belofte vervullen, aangegaan tegenover mijnen gewezen Professor, mijnen vriend Dr. J.F.J. Heremans en de lezers van het Nederlandsch Museum, met hun eenige ontdekkingen mede te deelen, welke ik er in gelukt ben gedurende lange jaren zoekens in Staats- en stadshandvesten nopens onze middeleeuwsche schrijvers en schriften te doen. Ik schud dus het stof der oude perkamenten en papieren af, en treed uit de puinen der grauwe monumenten, om eenige steenen te meer voor het grootsche gedenkteeken onzer Middelnederlandsche Letterkunde bij te brengen, en alzoo de voortreffelijke geschiedenissen van een' Jonckbloet, een' van Vloten, een' Serrure, te trachten te volledigen. De voorraad is waarlijk niet zeer groot, vooral wanneer ik op de overigens voor andere geschiedkundige werken afgedane opzoekingen neerzie; doch het zal misschien wel eenig genoegen aan de beoefenaars der Middelnederlandsche letteren verschaffen, ettelijke levens- of schriftbijzonderheden over geliefkoosde dichters of rijmen te vernemen. Ik ben dus van zin enkele

[p. 130]

bijdragen te leveren over de Boekverzamelingen der middeleeuwen in Vlaanderen, voornamelijk van eenige poorters van Gent in de XIV^e eeuw, om voorts belangrijke onbekende bijzonderheden uit authentieke stukken te melden over de schrijvers en schriften, die men er in kon aantreffen, als daar zijn: Willem die den Madoc (en den Reinaert) maecte, rondom 1220; Boudin de Jonghe, monnik van Ter Doest, die dit laatste in 't Latijn vertaalde, rondom 1272; Willem uten Hove, prochiepape van Aerdenborch, die in 1244 stierf; Diederic de Clerc of de Brievere van Assenede, overleden in 1291, alsook zijne bloedverwanten en afstammelingen; Segher Dieregodgf, die vóór Maerlant de historie van Troye dichtte; de groote Jacob de Coster van Maerlant, later klerk te Damme, zijne beschermers Aelbrecht, Heer van Voorne en Niclaes, Heer van Cats, zijne voortzetters, Philip uten Broeke van Damme, Lodewijc prochiepape van Sichem en Velthem en Hein van Aken van Brussel, en zijne vertalers, Jan de Bukelare en anderen; de Colpaert's van Gent en omstreken; Boudin van der Luere, de scrivere van Gent in 1382; en eindelijk de geheimzinnige Smet van Huysse met zijne Prophetïén van 1376 en 1391. Ik zal er eenige noten bijvoegen op de Feesten en Boerden, op de Glerhen en Minnestreelen der Vlaamsche gemeenten, op de leuzen, legenden en opschriften van wapens en schilden, zegels en zerken der edelen en poorters, beelden en tafelen van snijders en schilders, scrivers en scriveinen, alsook op den invloed der Middelnederlandsche romans op de zeden en namen. Mochten de volgende bladzijden eenige leemten aanvullen, en een te lang stilzwijgen van mijnentwege, hoewel door drukke ambtsbezigheden eenigszins gerechtvaardigd, mij niet geheel en gansch ten kwade doen duiden.

[p. 131]

I.
Middeleeuwsche boekerijen in Vlaanderen van priesters, heeren en poorters.

De gedurige en onvermoeide opsporingen der geschiedvorschers en schrijvers van onzen tijd hebben voor de middeleeuwen datgene verricht wat de geleerden der XV^e en XVI^e eeuwen voor de Grieksche en Latijnsche oudheid hadden gedaan. Zij hebben honderden handschriften met het grootste geduld nagespoord en met de meeste zorg in het licht gezonden; zij hebben menigvuldige dichters en denkers weder in het leven geroepen. Maar men heeft, mijns inziens, niet genoeg gedrukt op den invloed van het boekenwezen in de maatschappij en op de verbreiding der wetenschap in hare verschillende bestanddeelen: adeldom, geestelijkheid, burgers en boeren. Een blik in de boekerijen van eenige sloten en steenen, kerken en kloosters, poortershuizen en hutten, van de XIII^e en XIV^e eeuwen, zal ons daarvan een beknopt denkbeeld verschaffen.

Tot een voorbeeld der geestelijke gestichten zullen wij eene der oudste en machtigste abdijen van Vlaanderen nemen, het Klooster der Duinen bij Veurne, gesticht in 1107, en dat reeds in 1174 het leven had geschonken aan de niet min weelderige Abdij van Ter Doest, te Lisseweghe, in de omstreken van Brugge. In 't jaar 1243 zien wij eenen kanunnik van Sinte Wouburg te Veurne, met name Everaard, aan gemelde abdij der

[p. 132]

Duinen negen handschriften voor de aanzienlijke som van tachtig pond van Atrecht verkoopen.⁽¹⁾

Menigvuldige geschenken van boeken worden in de tweede helft der XIII^e eeuw aan de abdij van ter Doest gedaan: in April 1269 geeft haar David, prochiepape van Lisseweghe, in zijn testament ‘duo volumina decretalium de antigua compilatione’⁽²⁾; in 1286 vermaakt Margeriete van Hee aan haren zoon Jan, monnik dier abdij, eenige huizen te Brugge om de boeken te koopen, die hij noodig had⁽³⁾; en den 16^den Juni 1291 wordt alweder aan dezelfde abdij eene gift van drie en twintig boeken gedaan door Gervasius, ‘professor legum’, kanunnik van Sint-Donaas te Brugge⁽⁴⁾. Maar de aanzienlijkste boekengift werd haar geschonken in zijne akte van laatsten wil, van 10 Juli 1300, door Nicolaas van Biervliet, den jonge, ‘junior’, die haar al zijne boeken van spraakleer, medicijnen en redekunde naliet.⁽⁵⁾ Hij was zoon van eenen anderen Nicolaas van Biervliet, den oude, ‘senior’, klerk der schepenen van Brugge, die zelf in zijn testament, van Juni 1293, benevens aanzienlijke giften aan zijne zonen, waaronder eenen monnik te Sint-Andries-bij-Brugge, en aan zijne dochters, prachtige legaten van land of zilverwerk aan den schoolmeester, ‘Rectori scolarum’, van Biervliet, waar hij waarschijnlijk zijnen oorsprong had, en van andere plaatsen had achtergelaten.⁽⁶⁾ Beide

(1) Annales de la Société d'Émulation de Bruges, t. I (1839), p. 170.

(2) Cronica et Cartularium monasterii Dunensis, uitgegeven door dezelfde, (1864), in 4^o, p. 609-610.

(3) Ibidem, p. 906; de charter schrijft nochtans (p. 640): Ad usum liberorum in plaats van librorum: kinderen voor boeken; wij zullen later zien, dat de onwettige kinderen van geestelijken in dien tijd zeer talrijk waren.

(4) Ibidem, p. 644.

(5) Ibidem, p. 671-675.

(6) Ibidem, p. 649-653.

[p. 133]

klerken, vader en zoon van denzelfden naam, bewoonden te Brugge een huis in de Hoogstraat dat zoo aanzienlijk was, dat het, verbeurd verklaard in 1302, ten geschenke gegeven wierd en tot woning diende aan den beroemden held van Brugge, den weversdeken, Pieter de Coninc⁽¹⁾, wiens wapenbroeder in den beruchten Sporenslag, Willem van Saeftingen, zelf leekebroeder was in dezelfde abdij van ter Doest⁽²⁾.

Ook waren de boekverzamelingen der abdijen van de Duinen en ter Doest vrij aanzienlijk en droegen reeds in die vroege eeuwen hare vruchten. Weinig gestichten brachten zulk een aantal geleerde schrijvers voort: Alberik, monnik van Ter Doest, schreef in 1272, een nu verloren werk ‘de expeditione Flandrorum in Terra Sancta; Walter de Muda, in 1274, eene levensschets van den heiligen Torphim, bisschop van Noorwegen, in die abdij gestorven; Victorinus Thosanus, in 1383 tot Zwijveke bij Dendermonde overleden, had het werk van Alberik voortgezet; en de abt Willem de Smidt, die zijne boeken aan de abdij vermaakte, schreef op het einde der XIV^e eeuw, eene ‘Summa theologioe scolasticoe’⁽³⁾.

In de Duinen schreef Jan Brando, gestorven in 1413, eene niet onverdienstelijke kroniek van Vlaanderen, voortgezet en uitgebreid door Adriaan de Budt, in 1488 overleden⁽⁴⁾, en dikwijls door onzen besten geschiedschrijver der XVI^e eeuw, Jacob de Meyere benuttigd; enz.

Overigens waren deze gestichten geene uitzondering

(1) Stadsrekening van Brugge, 1302, f^o 179 v^o. La Flandre, t. I (1867), p. 301.

(2) Spieghel historiael, vijfde deel, door Lodewijk van Velthem (1316), Boek IV, Cap. 33.

(3) Chronica Abb. Ter Doest (in 4^o, Ann. Soc. Em. Br., 1845), p. 14-22.

(4) Cronica Mon. Dun., p. v.

[p. 134]

onder de middeleeuwsche kerken of kloosters; de bibliotheek van het Klooster van Sinte Barbara te Delft telde omtrent 1450 niet min dan honderd en negen boeken⁽¹⁾.

En geen wonder; niet twijfelachtig is het dat, na den ‘Volkenstorm’, die de oude wereld omverrewierp en hervormde, de wetenschap eerst eene schuilplaats in de stille cellen der monniken vond; dáár wierden de oude handschriften bewaard, herschreven, soms ook uitgeschrabd om met onbeduidende gebeden de heerlijke gewrochten van vroeger eeuw te overschrijven⁽²⁾; en men kan den schrijflust der geestelijken afmeten, als men weet, dat bij hen het algemeen gevoelen heerschte, dat elke letter op het perkament gezet eene zonde uitwischte⁽³⁾. Vele kloosters waren beroemd om hunne prachtige handschriften, en zoo ziet men onder anderen, in de XIII^e eeuw, de Abdij der zusters van Onze Lieve Vrouw van Sioen op den Eyndriesch bij Oudenaarde (in welke stad ze in 1420 wierd verplaatst) een werkhuis bezitten van schoonschrift, verlichting en boekbinderij, dat onder toepzicht stond van eenen geestelijken en twee leekebroeders van het Augustijnen-klooster van Gent, en het Scriptorium der Proosdije van Elseghem, derzelfde orde, evenaarde 't in rijkdom en roem⁽⁴⁾.

*^**

De weet- en leeszucht drong overigens zeer vroeg door van den geestelijken in den wereldlijken stand, en in de

(1) Kerkhistorisch Archief, door N.C. Kist en W. Moll, IV^e deel, blz. 208.

(2) Palimpsesten.

(3) Michaud, Histoire des Croisades, Livre XXII, Chap. XII. (Ed. Brux., 1841., t. X, p. 82).

(4) Vander Straeten, Recherches sur les communautés d'Audenarde, (1858), p. 65, cf. 58.

[p. 135]

eerste plaats bij de vorsten en heeren. Zonder de grootsche en loffelijke plannen van Karel den Groote of Lodewijk den Vrome te melden om, niet alleen de letteren aan te moedigen, maar zelfs de wetten en liederen des volks door handschriften te doen kennen en vermenigvuldigen, noch de pogingen onzer Vlaamsche of Brabantsche vorsten om de schrijvers en zangers aan te sporen en zelven de lier te hanteeren, zullen wij ons bepalen bij het melden der gekende boekverzamelingen van een drietal Fransche en Vlaamsche heeren der XIV^e eeuw: wij bezitten namelijk de uitvoerige lijst der handschriften van Raoul van Nesle in 1302, van Robrecht van Bethune in 1322, en van Godevaard van Naast in 1337.

De boekenlijst van den Constabel van Frankrijk, Raoul van Clermont, Heer van Nesle, die heldhaftig stierf in den Sporenslag te Kortrijk, den 11^den Juli 1302, komt vóór in den inventaris der meubelen zijner kapellen te Parijs, Biauleu en Frasnich.⁽¹⁾ De lange perkamenten rol bevat, benevens kostelijke juweelen, zooals ivoren tafereelen en beelden, niet min dan vijftien meest alle geestelijke boeken: Messets, Antiphonaire noté, Breviaire, Sautiers, Graduel, Eures, enz. Dat die boekenboedel overigens niet gansch tot den kerkdienst bestemd was, bewijzen een paar schriften van heiligen (2 petits livres de S. François et de S. Wistasse) en een boek van rechtsgebruiken (uns livres de Coustumes.) Wat ook eene hooge waarde aan deze lijst bijzet, is de prijs der boeken, welken men met dien der andere meubelen kan vergelijken.

Veel belangrijker nog, omdat zij gansch wereldlijk is,

(1) Alex, Pinchart, in den Messager des sciences, 1854, p. 470.

[p. 136]

komt ons de boekerij voor van den Vlaamschen Graaf, Robrecht van Bethune, overleden in 1322.⁽¹⁾ Zij bestaat uit een en twintig boeken, waarvan 7 godsdienstige, 3 letterkundige, 2 van rechten en 1 van geschiedenis: allen schijnen in het Fransch geschreven, ettelijke aldus vermeld als uit het Latijn vertaald; de godsdienstige zijn: Les dis commandemens Nostre Seigneur; Ruth, Tobie, Apocalypse en andere uittreksels des Bijbels; Miracle Nostre Dame in rijm; Vie de Sains et des Aposteles; Vie des Pères; Vie Sainte Estase, Lois et sermons et deus livres de sermons; de rechtsgeleerde: Somme sur Code et Digeste; Estret d'Institude et de Fief; de echt literarische: Godefroi de Bullion in twee boeken, Merlin, en Contes du Barisiel; de historische: Cronikes des contes de Flandres.

Uit die lijst kennen wij den geest, die aan het Fransche hof onzer Graven van Vlaanderen uit het huis van Dampierre in het begin der XIV^e eeuw, en namelijk eenige jaren na den beroemden Sporenslag en wel bij de volkgeliefdsten onder hen, regeerde. Benevens eenige brokken uit den bijbel en heiligen- of kerkvaderslegenden, vindt men er slechts stukken van Romeinsch en leenroerig recht, Fransche romans, en eene enkele geschiedenis der Graven zijne voorvaders, die dan ook waarschijnlijk zoowel in Fransche taal als in Franschen zin was opgesteld.

In denzelfden trant is de boekerij samengesteld van eenen Henegouwschen landheer, Godevaard, heer van Naast, bij Zinnik, die in 1337 stierf, dat is juist in dit jaar, toen de groote burger van Gent Jacob van Artevelde zijne intrede in de politieke wereld deed, en

(1) Serrure, Geschiedenis der Nederlandsche en Fransche letterkunde in Vlaanderen, (1855), bl. 31, en in den 2^en druk (1872), deel 1, bl. 51.

[p. 137]

twee jaren nauwelijks vóórdat hij al de vaderlandsche landheeren van Vlaanderen, Brabant en Henegouwen, in een machtig verbond met de rijke, vrijheidlievende steden dezer drie landen sloot. Rijker nog is die boekverzameling van eenen eenvoudigen landheer dan die des machtigen Graven van Vlaanderen; want zij bevat vier en twintig boeken, waarvan 9 godsdienstige werken, 8 romantische, 5 wetenschappelijke of zedenleerende, en 2 geschiedkundige. De geestelijke zijn: 1 Bible, parmi les Evangiles, 1 livre des Miracles Nostre-Dame, partie d'un Messel, 3 Sautiers, 1 Heures, 1 livre des Sept pékiés mortels en 1 livre des Paines d'infier; de romantische: 1 livre le message Carlemaigne, 1 romanch d'Aëlis et l'Empereur et du roy Ingres, 1 rommanch d'Atis et de Prophelias, 1 romanch de Sidraach, le romanch des Frans royaus, le romanch de Mainnet, 1 romanch des Aventures d'Oultremer en le Veus dou Paon; de wetenschappelijke: 1 mapomonde en romanch, le livre des philosophes, les secres Arristote, 1 livre de le surgie maistre Rogier en 1 Luchidaire en romanch; eindelijk, de geschiedkundige: Cronikes de Pappes en Cronikes de Hainnau⁽¹⁾.

Doch wat ons deze boekenlijst als eenen kostelijken schat doet beschouwen, is de vermelding der prijzen van elk handschrift, daar wij deze met den prijs der waren en meubelen in dezelfde rekening kunnen vergelijken; zoo zien wij, dat de prijs der dieren was, in schellingen: voor het schaap 8, het varken 20, de koe 50, de merrie 60, den stier 65, den os 175, enz., terwijl de boeken, benevens vier kleine tractaten van 16 en 32 deniers, in schellingen geprezen worden: twee maal 5 ⅓, vier maal 8, één maal 13 ⅓, vier maal 16, één maal 26 ⅔,

(1) Messager des sciences, 1854, p. 472.

[p. 138]

twee maal 32, twee maal 40, en één maal 48, 80, 100 en 110 schellingen, wat al te zamen de vrij aanzienlijke som uitmaakt van 26 pond 28 schellingen⁽¹⁾. Uit die cijfers, vergeleken met den prijs van het vee en de boeken in onzen tijd, kan men afmeten, hoe kostelijk deze laatsten in de XIV^e eeuw waren, iets dat geenszins zal verwonderen, als men het oog houdt op den grooten arbeid, die vóór de uitvinding der boekdrukkunst tot het vervaardigen van een handschrift noodig was.

*^**

Doch het wordt tijd de sombere en stille kloosters en van wierook walmende kerken, alsook het trotsche vorstelijk paleis en forsche leenheerskasteel te verlaten, om eenen nieuwsgierigen blik te werpen in de steden of poorten op dien derden stand der burgers uit vrijgemaakte boeren ontstaan. De Gilde, tot Gemeente uitgedijd, sluit zich in de wallen en muren der poort, waarover eene lucht van vrijheid, arbeid, godsvrucht en broederliefde zweeft; en daarbinnen is elke stad een staat. Laat ons eene van die kleine werelden, en wel namelijk de machtige en prachtige stad Gent, onder wetenschappelijk en letterkundig oogpunt van naderbij beschouwen. Ook hier rijzen in de middeneeuwen, doch lager dan Belfort, Schepenhuis en Hallen, de torens en tinnen van kerken en kloosters, de sterke steenen der groote burgers, de houten en leemen huizen en hutten der werkers. De gedachte, vervoerd door het handschrift, treedt ook al die woningen binnen, om al die gelijk geschapen breinen op te wekken en te ontwikkelen, en ze op dezelfde hoogte te plaatsen. Wij kunnen door eenige belangrijke

(1) Zooals men weet, gold het pond 20 schellingen, en de schelling 12 deniers.

[p. 139]

ontdekkingen dien om zoo te zeggen knagenden worm der wetenschap zijn weelderig werk zien verrichten.

Door een gelukkig toeval zijn ons - (oneindige en eenige schat) - de staten van goederen van bijna alle poorters der stad Gent sedert het midden der XIV^e eeuw bewaard gebleven. Zij beginnen met het roemrijk tijdperk van Jacob van Artevelde en loopen tot op onzen tijd: zij beslaan honderden zware folianten, en behelzen voor de XIV^e eeuw alleen meer dan veertig duizend akten⁽¹⁾. Die charters, voornamelijk die der Weezenboeken, beschrijven ons de goederen van elke familie: landen, leenen, huizen, renten, gereed geld, en somtijds meubelen, wapens en kleederen, en laten ons aldus toe in de geringste zoowel als in de grootste poorters-huisgezinnen te dringen. Wij kunnen ons bij den huiselijken haard nederzetten, en, eenen blik in de kamers werpende, er de leden van den stam zien leven en werken. Welnu, op die veertig duizend akten, die ik voor mijn groot werk over de Artevelden heb gelezen en geëxcerpeerd, zijn er, benevens eenige onbeduidende meldingen van ongenoemde boeken en rollen, slechts vijf, waar er van boekenboedels, met namen genoemd, wordt gewag gemaakt. Natuurlijk waren deze vijf poorters van Gent niet de eenigen die handschriften bezaten: het groot aantal boeken bij de geringste burgers zal ons integendeel bewijzen, dat ze in dien stand zeer verspreid waren; de waarschijnlijke reden waarom ze zoo zelden vermeld worden is, dat ze,

(1) Er zijn voor de XIV^e eeuw 35 jaarboeken van de schepenen van der Keure sedert 1339, onder den lateren naam van Jaarregisters of Acten en contracten bekend, en 50 van de schepenen van Gedeele sedert 1350 (Staten van Goede of Weezen-en Zoendinc-boeken). Elk jaar behelst gemiddeld 50 bladen, en elk blad gemiddeld 10 akten; dus omtrent 42,500.

[p. 140]

gelijk de meubelen, in de handen der bezitters bleven, en slechts in aanmerking kwamen, als er geschil over hunnen eigendom wierd geopperd. Daarom zijn ons die boekenlijsten dubbel kostbaar; wij gaan er zoowel karakteristieke trekken over de zeden des tijds als onschatbare openbaringen voor onze Middelnederlandsche letterkundige geschiedenis in aantreffen.

Die gelukkige bezitters van boeken zijn de predikheer van Gent, Jan van Coudenhove in 1349, de handschoenmaker Lodewijk de Beere in 1353, de poorter-ridder heer Willem van den Pitte in 1365, de chirurgijn meester Symoen Elyaes in 1375, en de poorter Jan Wasselins in 1388.

*^**

Laat ons eerst de enge en stille cel binnentreden van den kloostermonnik Jan van Coudenhove. Hij behoorde tot eenen der aanzienlijkste poortersstammen van Gent, die de vaderlandsche zijde der Clauwaerts had gekozen. Van zijne bloedverwanten waren Jan 12^de schepen der Keure in 1322, Jacob 9^de van Gedeele in 1324, en Pieter 12^de van Gedeele in 1340, een der vijf parochie-hoofdmannen van Gent onder Jacob van Artevelde in 1342 gekozen, weder tot 2^den schepen van Gedeele in 1347 benoemd⁽¹⁾, en in 1350 overleden, in welk jaar zijne vrouw in een geschil komt voor een paard van 10 pond grooten met des Opperhoofdmans aartsvijand Jan van Steenbeke⁽²⁾. Aan ‘ser Pieters zuster van Coudenhove’ werd door de Stad een geschenk van eene nap gezonden ‘doe soe huwede’⁽³⁾,

(1) Memorieboek der stad Ghent, uitgegeven door de Maatschappij der Vlaamsche Bibliophilen, deel I, (1852), bl. 30, 32, 49, 54, 61.

(2) Jaerboek der Keure, I, f^o 37 v^o.

(3) Rekening der stad Gent, 1343-44, Hs. VI, f^o 92.

[p. 141]

aan zijnen zoon ‘der Franchois eene coppe, tsire erster messe’⁽¹⁾ en aan zijne dochter ‘een trepiet ende fonteinepot, doe mense clede nonne in die Biloke’⁽²⁾.

Deze priester Frans was schepenenklerk van Gedeele in 1344, onder borg (van 200 pond grooten) van Pieter, Jan, Ghisel en Pauwels van Coudenhove⁽³⁾, en kwam nog voor in eene verdeeling van versterfte ten jare 1355, met verscheidene leden van denzelfden stam en naam⁽⁴⁾, onder anderen Ghiselbrecht, schepen van Gedeele in 1363, 1367 en 1369⁽⁵⁾. Menigvuldige andere leden dezer familie worden tot op het einde der XIV^e eeuw vermeld.⁽⁶⁾.

In welken graad onze monnik tot die personen vermaagschapt was, is ons niet gebleken: hij was waarschijnlijk ook zoon des Gentschen hoofdmans Pieter: na dezes dood in 1349 komt zijne moeder, de Vrouwe van Coudenhove, in geschil met de Jacopinen of Predikheeren nopens de boeken, die hij had achtergelaten. Die boeken zijn ten getale van vier en twintig, alle in 't Latijn, en van geestelij ken aard; benevens dien boekenschat behelsde de onaanzienlijke cel van den monnik slechts eenige onbeduidende kleedingstukken: twee broeken, twee borstkleederen, twee paar kleederen, een riemleder, twee messen, twee paar wanten, een paar lingense, een hoofdkleed; en dan tot dienst van tafel en bed: twee paar lijnen lakens, achttien stukken ammelakens en dwalen, een priael en twee stukskens lijnwaad. Men ziet, dat voor zoo rijk en welgeboren eenen kloosterling de levensbehoeften karig

(1) Rekening der stad Gent, 1343-44, Hs., VI, f^o 92 v^o.

(2) Ibidem, f^o 93 v^o.

(3) Jaerboek der Keure, I. f^o 18.

(4) Weezenboek van 1355-56, f^o 6 v^o.

(5) Memorieboek, I deel, bl. 87, 91, 93.

(6) Weezenboek van 1375-76, f^o 51, en van 1390-91, f^o 57.

[p. 142]

en gemeen waren. Doch lezen wij de akte zelve van het geding! Zij is van 13 December 1349: de taal is sedert niet zoo zeer veranderd dat zij den tegenwoordigen lezer moet afschrikken:

‘Kenlijc sij allen &c^a, dat alse van den contente, ghescille, debatte ende ghedinghe dat was tusschen den goeden lieden van den Jacopinen van Ghend ane deene side, ende der Vrouwen van Coudenhoven an dandere side, commende en sprutende alse van diverse manieren van bouken die der Jan van Coudenhoven sier moeder vors. ghelaten soude hebben ende die de Jacopine der Vrouwen eisschende waren, welke boeke hier naer volghen in latine in der manieren dat se de Jacopine hieschen, dats te wetene: Summam Johannis sive Raymundi xvj scuta, Biblam xiiij scuta, Summam de Casibus iij florenos, Postillam magistri Thome anglici super ij pf^rii viij scuta, Textus naturalis sex flor. vel ‘iiij ½ scuta, Scriptum metaphysice beati Thome super xiiij libros ij scuta vel ij flor., Scriptum physicorum super diversos libros naturalis beati Thome iij scuta, Scriptum Egidii supra libros de generatione unum scutum vel unum flor., Textus de anima posteriorum et priorum unum scutum vel flor., Questiones beati Thome de terminatione unum flor., Novam logicam ij flor. vel xxviij gro., jam hanc eam, Scriptum beati Thome super de anima et posteriorum unum scutum vel unum flor., jam hoc ipsum, Scriptum Egidii super libros elencorum xij gro., Tria commenta domini Alberti super veterem logicam, Item super libros posteriorum, Item super libros elencorum et topicorum iij scuta, Scriptum Petri de Sancto Amore cum notabilibus domini Alberti unum flor. vel xij gro., Questiones domini Durandi supra veterem logicam xij gro. vel x, Questiones Britorum super

[p. 143]

veterem logicam & sex prov. x vel viij gro., Scriptum Egidii supra libros de anima ij flor.; Item ij brouke, ij burstcleedere, ij paer liinlakene, xviij sticken ammelakene ende dwale, een priael, ij stickelkine lijnwaeds, ij messe, ij paer wanten, i paer lingense, i hoeftcleet, i riemleder, ij paer cleedere, iij sargen; cetera misi in camera versus ad cautelam et in cella; van welken saken Scepenen van der Kuere in de stede van Ghend, her Gillis Rijnvisch ende sine ghesellen, na eisch, na andworde, na tale, na wedertale, en na al dats voer hem quam, ende na de costbedinghe die de Jacopine der Vrouwen daden: so wijsden Scepenen vors. de Vrouwe vorghen. ledech ende quite van den vors. eessche mids dat si ghereet was haer eet te doene, en dat de Jacopine haer verlieten van den eede. Dit was ghedaen int scependoem Gillis vors. up den xiijⁿ dach in december Ànno Dⁿⁱ m^occc^oxlix^o.’⁽¹⁾.

Die boekenschat, welken de Vrouw van Coudenhove door het afleggen van den eed voor de wereldlijke macht aan de hebzucht der geestelijken mocht onttrekken, bestond dus, benevens den Bijbel, uit het grootste getal der werken van de zoogezegde Scholastieken der XIII^e eeuw, Aalbrecht den Groote⁽²⁾, Joannes Belethus⁽³⁾ of Raimond van Peniafort⁽⁴⁾, Egidius Romanus⁽⁵⁾, Petrus de sancto

(1) Jaerboek der Keure I, f^o 41 v^o (1349-50, f^o 15 v^o).

(2) Albertus Magnus, uit de Graven van Bollstat in Zwaben, 1193-1280, Predikheer, overleden te Keulen, schreef zijne Summa Theologioe rondom 1274, en later Ars Alchimioe, de Secretis Philosophorum, de rebus metallicis, de generatione lapidum, etc.

(3) Ziet over hem en de volgende: Huet, Recherches sur Henri de Gand, p. 206-8. Nouvelles archives historiques, Gand, t. I (1837), p. 337.

(4) Summa S^ti Raymundi de Peniafort de Poenitentia et matrimonio cum glossis Joan. de Friburgo Romoe, 1603, 1 vol. in f^o.

(5) Egidius Colonna vel Romanus, Generaal der Augustijnen, Doctor fundatissimus, overleden te Avignon, in 1316, schreef onder anderen: Defensorium sive correctorium librorum S^ti Thome; de regimine principum; commentarium in libros physicorum Aristotelis; idem in Aristotelem de anima; id. super libros priorum analictorum; id. id. posteriorum, etc., etc., gedrukt te Padua en Venetië, van 1474 tot 1499.

[p. 144]

Amore⁽¹⁾, Durandus⁽²⁾, en voornamelijk van den beroemden Thomas van Aquino⁽³⁾, de Doctor Angelicus et Universalis, die reeds in 1286 door zijne ordebroeders, de Predikheeren, tot eersten leeraar hunner orde verheven, in 1323 heilig werd verklaard⁽⁴⁾. Zoo groot was later zijn opgang dat, op het concilie van Trente, waar zijne Summa naast de Vulgata op het altaar lag, hij door Paus Pius IV tot vijfden kerkleeraar verklaard werd (1530), en dat onlangs de tegenwoordige Paus Leo XIII in zijne Encycliek van den 4^den Augustus 1879, hem ‘den prins en meester van alle scholastieken, de zon, die de aarde door de stralen zijner deugden verwarmde en ze door den glans zijner leering vervulde’ -

(1) Gulielmus de S^te Amore, Kanunnik van Beauvais en Rector der Hoogeschool van Parijs, gestorven in 1272, schreef tegen de Predikheeren zijn ‘de Periculis’ in 1256, en andere werken, gedrukt ‘Opera G. doctoris olim integerrimi’ Constanz, 1632.

(2) Durandus de Aureliaco, Predikheer te Clermont, in de XIII^e eeuw, schreef een Commentarium super quatuor libros magistri sententiarum en een ander Contra corrumpentes doctrinam S^ti Thome Aquinatis, beide nog in handschrift. Zijn tegenstrever Durandus de Saint Pourçain, predikheer, Doctor resolutissimus, gestorven bisschop van Puy-en Velay in 1334, schreef: In sententias Lombardi commentariorum libri quatuor; de origine juridictionum, etc. en andere werken, gedrukt te Parijs en Lyon, van 1506 tot 1620.

(3) Divi Thomae Aquinatis Doctoris Anglici opera omnia. Antv., 1612, 12 vol. in f^o. Idem 1651, 6 vol. in f^o.

(4) Holzmann, Thomas van Aquino en de Scholastiek, vertaald in de Bibl. van moderne theol. en lett., d. I. (1876), bl. 145-196. Te Winkel, Maerlants werken beschouwd als spiegel der dertiende eeuw, (1877), bl. 63-64.

[p. 145]

tot een voorbeeld in volle negentiende eeuw aanwees ter herstelling der christelijke wijsbegeerte in de katholieke scholen⁽¹⁾. Zonder te onderzoeken, of de Wijsbegeerte ‘zich nooit, om kostbare vruchten te dragen, van den weg in de oudheid door den achtbaren stoet der heilige Vaderen gebaand, mag afwenden,’ zonder ‘de Rede met het Geloof te willen versmelten’, in dezer voege wel te verstaan ‘dat de eerste de getrouwe en onderdanige dienares des anderen moet wezen’ en er alzoo ‘het sterkste bolwerk moet van maken’ - moet men openlijk bekennen, dat de predikheer der XIV^e eeuw met een twintigtal handschriften van dien aard wel op de hoogte der wetenschap van zijnen tijd was, en partij kon nemen in den strijd tusschen Realisten en Nominalisten, gelijk een zijner stadgenooten, de Doctor Solemnis Hendrik Goethals of van Gent, die de leering van den Doctor Angelicus in 't openbaar bestreed⁽²⁾.

Doch wat ons alhier meer belang inboezemt, is de hooge waarde dezer handschriften, waarvan het meeste deel van 1 tot 2 en 3 schilden (scuta) of guldens (floreni) wordt geprezen, terwijl de andere tot 4 ½, 8, 14 en 16 oploopen, aanzienlijke sommen, daar wij zoo even zagen, dat het paard van eenen der vijf parochiehoofdmannen van Gent slechts 10 schilden gold.⁽³⁾.

*^**

Verlaten wij nu de klerken, en treden wij in der leeken

(1) Bien Public van 16 Augustus 1879, en andere dagbladen des tijds.

(2) Huet, Rôle de Henri de Gand dans l'histoire de la philosophie scolastique de l'Université de Paris. Nouvelles Archives, t. I (1837), p. 321 à 340.

(3) Wij zullen later op de waarde van 't geld, de boeken en andere goederen wederkomen.

[p. 146]

wereld. Hier zullen wij geene hoogdravende wijsgeerige bespiegelingen meer vinden, maar practische burgerkennis. Jan de Beere was een eenvoudig handschoenmaker van Gent in het midden der XIV^e eeuw; hij bewoonde met zijne vrouw, Mergriete van Wachtbeke, en zijn eenig kind, Lodewijcxkin de Beere, een nederig huisje in de Veldstraat, ‘tusschen der Meerminnen an deen sijde ende der Duven an dandere,’ waaruit een jaarlijksche landcijns ging van 3 pond 7 schellingen 6 deniers parisis. Zijne vrouw stierf in 1353, en de gemeenschappelijke goederen bestonden slechts uit eene som van 7 pond grooten en voormeld huis. Een maag van moeders zijde, der Jan van Wachtbeke, priester, werd deelvoogd van het kind benoemd⁽¹⁾, en bracht voor Schepenen van Gedeele zijnen staat van goederen, bestaande in de helft van gemelde goederen, die de vader onder hem hield onder borgtocht van twee leertouwers, Pieter Coolman en Jan van Oosterzeele, en met last zijn kind te onderhouden en te doen onderwijzen en zelfs een jaarlijksch speelgeld van 4 schellingen grooten te betalen. Doch er was een kostbaarder schat, die aan 't kind toebehoorde; het waren vijf Vlaamsche boeken, waarvan wij de namen en lotgevallen gaan nasporen. Doch de akte, die al deze bijzonderheden doet kennen, is te belangrijk dan dat wij ze hier in haar geheel niet zouden overschrijven; zij is van den 3^den Maart 1353 (o. s):

‘Kenlic sij &c^a, dat dit es tgoed dat toebehoerd Lodewike, Jans sBeeren sAnsscoenmakers kind alsoe verre alst hem verstorven es van der doot van Mergrieten van Wachtebeke siere moeder was, dwelke goed upbrochte der Jan van Wachtbeke, alse vocht

(1) Weezenboek 1353-54, f^o 14 (I. f. 221).

[p. 147]

van den vors. kinde: Int eerste, so beboerd den vors. kinde toe, iij lib. x s. gro. tor., in gbereeden ghelde, dats te wetene in sGraven scilden over xxiiij gro., ende in scilden over xxij gro., ende in andre munten int avenand; ende dit vors. ghelt so heeft onder hem Jan de Beere skints vader vors., versekert up hem ende up al tsijne; ende het sijn borghen over hem, ende elc over al, Pieter Coelman de ledertauwere, ende Jan van Oesterzele de ledertauwere. Voert so behoerd den vors. kinde toe, deen heelft van eenen huus dat wilen was Jans Neckers staende in de Velstrate, met allen den ghelaghen diere toebehooren van voeren tote bachten, teenen poertkine utegaende ter steghen bachten Jans van Stoepenberghe, ende uten desen ghelen huus gaet iij lib. vij s. vj d. par. tsiaers erfelike te lantcheinse. Ende met den vors. iij lib. x s. gro. tor., ende metter baten die commen sal van den vors. huus, so hevet skinds vader vors. ghelooft tvors. kind te houdene van ate, dranke, cleedren, causen, scoen, ende van al dies hem behouven, tamelic naer sijnen staet, ende doent scolen gaen tote dat can lesen ende scriven, ende dan leeren hem sijn sellefs ambacht; ende houden thuus te ghere wel ende soffisantelic, van dake ende van weeghen, ende ghelden den lantcheins diere jaerlix huute gaet, al onghemindert skinds goede vors. Ende de vocht vors. verliet skinds vader sinen eet ende settet hem in sijne conscienche dat hij den kinde recht ghedeel ghedaen adde. Ende boven der vors. haunessen, so sal Jan de Beere jaerlix gheven iiij s. gro. tor. tsiaers den vors. kinde, ende die sal hij onder hem bliven houdende in meeringhen van skinds goede sonder pencioen der of te ghevene. Item, so behoerd den vors. kinde toe: eenen bouc die men het (sic) Bestiaris, eenen Lucidaris, eenen Martin,

[p. 148]

een diechs (sic) van den Landheren ende de Ewangelien in vlaems. Ende hier up so scalt quite de vocht, in den name van den kinde, skinds vader van al dat den kinde verstorven mochte zijn van der doot van siere moeder, ende kende hem van skinds vader van al tal nyets uteghesteken wel vereffent, verdeelt, ghemoed ende ghenouch ghedaen. Actum den derden dach in maerte.’⁽¹⁾.

Zoo bezat die nederige ambachtsman, uit eene der geringste der vier en vijftig neringen van Gent, die handschoenmaker geborgd door leertouwers, ten minste vijf boeken, van welke wij de hooge waarde en omvang kennen, en waaronder één godsdienstig: het Evangelie, één wetenschappelijk: de Bestiaris, één didactisch: Lucidaris, en twee echt literarische: de Martin en van den Landheeren.

Die eenvoudige werkman schijnt, wel is waar, van wetenschap te houden; want hij belooft zijn kind, niet alleen zijn ambacht te leeren, maar ook school te doen gaan; doch deze verbintenis lag zeker in den gewonen regel en werd vereischt, en bewijst alleen voor de loffelijke inrichting der Nederlandsche en namelijk der Gentsche gemeente. En inderdaad, reeds in de beroemde charter van 1192 hadden de Gentsche poorters zich de vrijheid van onderwijs aangematigd en gewaarborgd⁽²⁾. Overigens vindt men in veel akten die verplichting van de kinderen school te doen gaan⁽³⁾ of te huis te doen onder-

(1) Weezenboek 1353-54, f^o 17 v^o: Register Staten van goede, deel I, f^o 224 v^o.

(2) Diericx, Mémoires sur les lois, etc. des Gantois, t. I (1817), p. 115. Warnkoenig, Histoire de la Flandre, trad. Gheldolf, t. III (1846), p. 75.

(3) Testament van Gertruud Coninx: ....... Merkine Pieters sone, 1 zoutre omme scolen mede te ghane ende derin te leerne (17 nov. 1377).
Jaerboek der Keure 1377-78, f^o 14 v^o.

[p. 149]

wijzen⁽¹⁾, en men kent verscheidene leeke schoolmeesters in de XIV^e eeuw⁽²⁾. Van eenen anderen kant, schijnen de boeken van de zijde der moeder te komen, in wier familie wij reeds eenen priester aantroffen; doch wij zullen straks zien, dat van dien kant de geest er verre van was het verspreiden der wetenschap in de hand te werken.

Wat waren nu deze boeken? zij zijn wel bekend!

Men weet, welken strijd Jacob van Maerlant, de hervormer der Nederlandsche letterkunde, een der stichters van het Nederlandsch volks- en geestesleven, moest aangaan, als hij het grootsche ontwerp op zich nam, alle menschelijke wetenschappen in de taal des volks te bewerken, en aan de menigte in plaats der belachelijke aventuren der ridderromans eene ernstige lectuur te verschaffen. Niet alleen de menschelijke, maar ook de godsdienstige kundigheden, aarzelde hij niet het volk voor oogen te leggen; vandaar zijne vertaling van den Bijbel in 1271⁽³⁾, die hem zooveel onaangenaamheden op den hals trok dat hij de Costerie, die hij te Maerlantbij-Briele bezat, schijnt verloren te hebben⁽⁴⁾, en dat

(1) Her Gheerolf de Muenc..... sal Merkine Jhans Muenx kinde leeren sceppen ende naihen ende lesen ende scriven binnen huus. 5 Augustus 1383.
Weezenboek 1383-84, f^o 78.

(2) Meester Willem de scoelmeester upten Zandbergh, is een der zestig poorters van Gent, die in 1314-15 ‘ulpen daden ter ervard daer men was te Curtericke ende te Ricele.’ Onder hen vindt men de weduwe van Raes van Artevelde. - Rekeningen van Gent, Hs., I, f^o 11 v^o.

(3) De Rijmbijbel, uitgegeven door David, Brussel, (1858-59), 3 deelen in-8^o.
Jonckbloet, Geschiedenis der Middelnederlandsche dichtkunst, deel III (1855), bl, 55-72. Van Vloten, Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Letteren, 2^de druk (1871), bl. 88-93. Serrure, Letterkundige Geschiedenis, 2^e druk (1872), bl. 281.

(4) Van Vloten, in den Taal- en Letterbode, d. I (1870), blz. 88.

[p. 150]

men vier à vijf eeuwen later nog sprak van den ban, waarmede hij door Rome was bedreigd geworden⁽¹⁾. Of er onder den naam van de Ewangelien in vlaems hier spraak is van een deel van 't rijmwerk of van de prozavertaling, die er op volgde⁽²⁾, ofwel van het Sint Jans Evangelie door eenen van zijne navolgers, Augustijnkin van Dordrecht in de XIV^e eeuw gedicht⁽³⁾, valt moeielijk te beslissen. Aan Maerlant kwam toch de eer toe, den Bijbel, dien wij in meest alle boekerijen zullen aantreffen, den Vlaamschen volke dietsch gemaakt te hebben.

Het tweede groot werk was de Bestiaris⁽⁴⁾. Was het de berijming van her Willem uten Hove, een priester van goeden love van Aerdenborch, rond 1246 gestorven⁽⁵⁾, en dat alleen over de dieren schijnt gehandeld te hebben, of de meer omvattende beschrijving door Maerlant van alle bloemen der naturen, die hij rondom 1275 had ‘ghemaect’ omdat de eerste ‘er in was ontraect’⁽⁶⁾, en dat handelde over menschen, dieren, vogelen, visschen, steenen, enz.? dit ook is raadselachtig, doch doet ter zake der volksverlichting niets; ook dit boek zullen wij in andere bibliotheken terugvinden.

De Martin, waarvan dan wordt gesproken, is de Wapen

(1) Usserius, Historia Dogmatica; Londini, (1689), bl. 165. Lelong, Boekzaal der Nederduitsche Bijbels, (1764), bl. 220.

(2) Van Harderwijk, Verslag van een handschrift bevattende Jacob van Maerlants Nederduitsche prozaïsche bijbelvertaling, 's Hage, 1831.

(3) Blommaert, Oudvlaemsche Gedichten, d. III (1851), bl. 131-142. Cf. bl. xii.

(4) De Naturen Bloeme of Bestiaris, uitgegeven door Bormans Jonckbloet, Geschiedenis, deel III (1855), bl. 33-55. Van Vloten Beknopte Geschiedenis, (1871), bl. 85-88. Serrure, Letterkundige Geschiedenis, 2^e druk (1872), bl. 268.

(5) Later daarover.

(6) Uitgave van Bormans, d. I, bl. 6.

[p. 151]

Martijn van Maerlant⁽¹⁾, waar hij alle vragen van burgerlijken, maatschappelijken en goddelijken aard aanraakt, en waar hij zich soms ten hoogsten top van practischen zin en dichterlijken gloed verheft.

De Lucidaris is het didactisch gedicht van eenen onbekenden dichter, dat stellig vertaald werd uit het Latijn van den bisschop Anselm van Kantelberg⁽²⁾.

Eindelijk het dietsch van den Landheeren kennen wij slechts bij name⁽³⁾.

Welke waren nu de lotgevallen van het kind en van zijne boeken?

Terwijl de vader zijn ambacht voortdreef, en er in gelukte, zoodanig dat hij in 1358 te Antwerpen drie lakenen voor 58 guldens kocht⁽⁴⁾, wordt hem de natuurlijke voogdij zijns kinds onttrokken; bij akte van 4 Mei 1359 wordt hij kwijtgescholden door den voogd, der Jan van Wachtbeke, den priester, en door den toeziener der voogdij, Jan van Oosterzele. Had de vader zijne plichten niet gekweten, of waren de boeken of het gebruik daarvan de twistappel tusschen vader en voogden geworden? Toch altijd is het, dat men in de akte deze zonderlinge voorwaarde aantreft: dat de vijf boeken zullen moeten nedergelegd worden ‘onder den her Janne van Woelputte’. Nu, deze was vierde Schepen van Gedeele in dit jaar⁽⁵⁾, en aldus een der oppervoogden der weezen;

(1) Uitgegeven door Eelco Verwijs, Deventer, 1857. Eene nieuwe uitgave ligt ter perse.

(2) Uitgegeven door Blommaert in zijne Oudvlaemsche Gedichten, Gent, 1851, deel III, bl. 1-74. Jonckbloet, d. III, bl. 370. Van Vloten, bl. 93-707. Serrure, bl. 311-332.

(3) In Hoffmann's ‘Uebersicht’ wordt het niet aangetroffen.

(4) Jaerboek der Keure 1357-58, f^o 53 v^o.

(5) Memorieboek der stad Gent, deel I, bl. 79. - Hij was nog schepen in de jaren 1351 en 1355 (Ibid., bl. 70, 76).

[p. 152]

en de onttrekking van die bronnen van wetenschap gebeurt juist in de jaren, toen het kind het minste het onderwijs kon missen! - Men oordeele uit de termen der akte zelve:

‘Kenlic sij &c. dat der Jan van Wachtbeke, priester, voocht van Lodewycxkine Jans sBeeren shanscoemakers kinde, ende Jan van Oesterzele, de ledertauwere, alse toezienre van der vochdien, sijn commen vor scepenen ende hebben quite ghescolden Janne den Beere svors. kinds vader, ende Pieter Coolmanne den ledertauwere, ende Janne van Oesterzele den leder tauwere, sine borghen, van iij lib. x s. gro. torn., die hi verzekert hadde int schependom ser Symoens van Ravenscote⁽¹⁾ ende ziere ghezellen, toebehorende Lodewijxkine vors., ende van den jaerlijxken pensioene daer ute sprutende, ende voert van den huus in de Velstrate ende van al dien dat daer an cleven mach, ende oec van eenen bouke die heet Bestiaris en i Lucidaris, eenen Martijn, eenen dietsche van den Lantheeren en den Ewangelien in vlaemsch, mids dat Jan de Beere vors. de zelve bouke gheloofde te legghene onder den her Janne van Woelputte; ende kende hem in den name van den vors. kinde, van Janne den Beerre vors., van den vors. goede van al tal niet ute ghesteken wel betaelt, vermoed ende al ghenouch ghedaen. Actum den vierden dach in meyhe’⁽²⁾.

Wat raadsel schuilt er onder deze wegsteking van 't licht? Onder de boeken was er een Ewangelie in vlaemsch! Men denke op de vervolgingen tegen Jacob van Maerlant; welnu, de voogd was een priester, en van eene priesters-

(1) Hij was eerste schepen van Gedeele in 1353-54.

(2) Weezenboek 1358-59, f^o 27 v^o.

[p. 153]

familie⁽¹⁾; de toeziende voogd was van eene familie vol priesters: een Jan van Oesterzeele, die in 1363 overleed, was koster⁽²⁾, en Meester⁽³⁾ Jan van Oesterzeele, priester, die in 1355 zijne moeder verloor⁽⁴⁾ en in 1365 te Parijs ter schole lag⁽⁵⁾, was heer in loye van Camerike, wanneer hij in 1390 zijn testament maakte⁽⁶⁾. Geen wonder dus dat zulke vrome mannen aan het arme werkmanskind eenige boeken onttrokken, waaronder er zich een bevond door de katholieke Kerk verboden!

Zij verkochten overigens weinig daarna (13 Augustus 1359) het half huis, dat aan den wees toebehoorde, voor 10 pond 8 schellingen en 6 deniers grooten⁽⁷⁾, en plaatsten dit geld onder borgtocht bij twee Gentsche poorters, den 14^den Augustus en 17^den September

(1) W. van Wachtbeke was kapelaan van St-Nicolaas te Gent in 1330. Annales de la Société d'Émulation de Bruges, t. XXII (1870), p. 223.

(2) Weezenboek 1363-64, f^o 10.

(3) Dit woord is geschreven boven het uitgeschrabde der (de heer), gewonen eeretitel der geestelijken.

(4) Weezenboek 1355-56, f^o 6 v^o.

(5) Weezenboek 1365-66, f^o 31.

(6) Weezenboek 1390-91, f^o 47 v^o.

(7) ‘Kenlic sy &c^a. dat Jan van Moursseke es commen vor scepenen ende heeft betaelt ende vergolden x lib. viij s. ende vj d. grot. torn, die toebehoren Lodewijxkine Jan sBeeren shantscoemakers kinde, ute den coepe die dezelve Jan van Moursseke cochte jeghen den here Janne van Wachtbeke, priester, voocht van den vors. kinde, ende Janne van Oesterzele, den ledertauwere, alse toezienre, bi den consente van scepenen alse overvoochde, de heelftsceede van den huus dat staet in de Veltstrate, tusschen der Merminnen an deen syde, ende der Duven, daer Willem de Verwere inne woent, in dandere syde, omtrent de werde van vij s. grot. torn, der ute gaende, diveersen persoenen uten gheheelen huus, twelke payment was ghedaen scepenen, in den name van den vors. kinde ende bi consente van den vocht, alse overvoochden van den kinde. Actum den xiij^sten dach in Ouestmaend.’
Weezenboek 1358-59, f^o 39 v^o.

[p. 154]

daarna.⁽¹⁾ Als nu de priester Jan van Wachtebeke over het lot van boeken en kind verzekerd was, ontdeed hij zich van de voogdij, en liet in zijne plaats eenen anderen handschoenmaker, Jan Rabau, benoemen.⁽²⁾.

Doch wij zijn niet aan 't einde van de wisselvalligheden dier gevaarlijke boeken. De volgende kleine akte van 8 Mei 1361, doet bij ons den gegrondsten argwaan oprijzen:

‘Kenlic sij dat Jan de Backere, de scipman, Symoen Barael, ende Heinric de Costere sijn comen voer scepenen ende hebben verkent ende verlijt dat sij onder hem hebben, elc van hemlieden xvj s. ende viij d. grooten torn., die toebehooren Lodekine Jans Beeren kinde, de welke peneghe sij hebben verzekert elc van hemlieden tsijne up hem ende up al tsijne. Ende het sijn borghe over Janne vors. Heinric de Harst, over Symoene Jacop Donker, ende over Henrike Symoen sijn broeder, ende sij sulre of gheven jaerlijx pens. alsoe men pleeght van weesen goede. Actum ut supra. It. de vocht heeft onder hem iiij dïetsche boule.’⁽³⁾

(1) ‘Kenlic sij &a dat Clays de Cupere es commen voer scepenen, ende heeft verkent ende verlijt dat hy onder hem heeft vijf pond gro. torn, die toebehoeren Lodewijcxkine Jans Beeren kinde, dewelke peneghe hij heeft verzekert up hem ende up al sijne. Ende het borghe over hem Gossin Mulaerd ende Heinric vanden Putte, ende hy salre of gheven jaerlix pensioen also men pleght van weesengoede. Actum den xiiij^sten dach in Ouste.’
Weezenboek 1358-59, f^o 45 v^o.
(Ander geschrift): ‘Dits den kinde betaelt, ende tkind es ghedaen ute vochdien. Actum den v^sten dach in laumaend int scependom ser Jacobs vander Linden. Actum ut suprà (5 Januari 1363, o. s.).’
Eene dergelijke akte voor Jan de Backere den scipman, den 17 September 1359. Weezenboek 1359-60, f^o 3.

(2) Jan Rabau of Anscoemakere wart vocht van Lodewijcxkine den Beere. Actum den xvij^sten dach in Junius, ende Jan van Hoesterzele wart toezienre. Weezenboek 1359-60, f^o 29 v^o.

(3) Weezenboek 1360-61, f^o 53 v^e. De woorden in italiek zijn overschrijvingen van latere hand en bleekeren inkt.

[p. 155]

Men heeft wel gelezen: in plaats van vijf zijn er maar vier boeken meer! Waar is het vijfde achtergebleven, en welk was dit vijfde? Na de vorige aanmerkingen is het antwoord bijna overtollig.

Ten slotte weten wij nog, dat een andere handschoenmaker, die daarna voogd van Lodewijk den Beere wierd, Jan Andries, en ook eenen priester in zijne familie had⁽¹⁾, priester Jan van Wachtbeke eindelijk van het toezicht der goederen onthief den 3^den Augustus 1363⁽²⁾, en dat weinig daarna Lodin de Beere bij toestemming zijner magen en vrienden vóór zijne volle meerderjarigheid ontvoogd⁽³⁾ en in bezit van zijne goederen werd gesteld⁽⁴⁾.

Van den vader, of overigens van het kind, dat met de hulp zijner boeken wel iets had kunnen worden, in eene stad waar jaarlijks 26 plaatsen van schepenen, en menigvuldige van dekens, vinders, enz. openstonden, wordt er sedert geen spoor meer gevonden. Hij bezat nochtans eenig goed, en had rijke magen en vrienden: benevens de familiën van Oesterzeele en van

(1) ‘Jan Andries de hantscoemakere en Mergriete zijn wettelike wijf’ verkoopen renten ‘omme tser Jans sHanscoemakers priester was jaerghetide mede te doen doene.’ 20 Sporcle 1361. (Chigr.)
Archieven S. Baafs (Sint Janskerk, carton D, n^o 138).

(2) ‘Jan de Anscoemakere vocht van Lodewijk den Beere - scelt quite den heere Janne van Wachtbeke, priester, van al den goede die hy onder hem adde. 3 Aug, 1363.’
‘Wouter de Moench heeft onder hem 50 s. gro. hem toebehoorende.’ Weezenboek 1362-63, f^o 43 v^o.

(3) ‘Lodin de Beere verlaten der vochdien bi consente van sinen maghen ende vrienden, scelt quite Janne Andriese, sinen vocht was, ende den here Janne van Wachtbeke, toesienre, van der versterfte van Mergrieten, Jhans Beeren wijf was, sier moeder. 22 Nov. 1363.
Weezenboek 1363-64, f^o 10 v^o.

(4) Weezenboek 1358-59, f^o 45 v^o. Act van 5 januari 1364. (Zie note 1, vorige bladz.)

[p. 156]

Wachtebeke, vinden wij de Coolman's, zeer invloedrijke familie⁽¹⁾, waaronder Willem Coolman, van der Sluus, in 1368⁽²⁾, Pieter, schepen te Gent in 1367, -69, -71, en -77, en deken der leertouwers, in 1376, Jan, schepen in 1382, -87 en -90⁽³⁾, Lijsbette, begijne te S. Lijsbetten⁽⁴⁾, en Barthel Coolman, admiraal der Schelde onder Philip van Artevelde in 1382.⁽⁵⁾

*^**

Klimmen wij nu van den lagen werkmansstand tot aan de hooge burgerij op; verlaten wij het houten en leemen huis voor den sterken poorters-steen. De tweede akte, die van boeken gewaagt, is van 13 Augustus 1365, en betreft den rijken poorter Willem van den Pitte. Hij behoorde tot eene der oudste en edelste familien van Gent. De stam van den Putte, of volgens den Gentschen tongval van den Pitte, in 't Fransch dou Puch, in 't Latijn de Puteo, had misschien zijnen oorsprong en zijne eerste woning ten Pitte⁽⁶⁾. Reeds in de XIII^e eeuw vindt men twee of drie leden dezes stams onder de kooplieden en erfelijke poorters⁽⁷⁾, en op de weinige ons overgeblevene lijsten der XXXIX schepenen van Gent⁽⁸⁾, en in de

(1) Jaerboek der Keure 1349-50, f^o 40.

(2) Jaerboek der Keure 1368-69, f^o 11 en 15.

(3) Memorieboek van Gent, 1 deel, bl. 91, 93, 95, 103, 116, 120, 123.

(4) Weezenboek 1384-85, f^o 8 v^o.

(5) Despars, Kronijk van Vlaanderen (1562), uitgegeven door Dr Jonghe, (1839), deel III, bl. 36.

(6) De plaats Leeuw ten Pitte te Gent. Diericx, Mémoires sur la ville, (1815), t. I, p. 125.

(7) Warnkoenig, in den Messager des Sciences, 1832, p. 16, n^o 34.

(8) Bulletins de la Commission royale d'histoire, t. III, p. 24. Staats-Archief te Gent, Charters van Rupelmonde, Bijlagen, carton 1, n^o 70.

[p. 157]

XIV^e, zetelen er veertien van dien naam vijf en veertig malen in de jaarlijksche schepenbanken⁽¹⁾, en onder deze drie Willem's⁽²⁾; twaalf begiftigen sedert 1249 de Sint Jans-(nu Sint Baafs)kerk⁽³⁾ en zeven den armendisch of heiligen-geestdisch van eene enkele parochie⁽⁴⁾.

De van den Pitte's, verrijkt zoowel door den lakenhandel als door het aankoopen en bewerken van landen, moeren en polders ten platten lande en voornamelijk in het Land van Waas en in de Vier-Ambachten, waren niet alleen vermaagschapt aan de aanzienlijkste poorters familiën van Gent, gelijk die van uten Dale, de Pape, van der Couteren, enz.⁽⁵⁾, maar ook aan de edelste

(1) Stam van den Pitte, in het Memorieboek van Gent:
Wasselin, 1 K. 1306, 1310 (I, 14, 18),
Claeys, 3G-1310; 4K-12; 2G-20; 1G-22,-24; 1K-26.
(I, 18, 19, 28, 30, 31, 35).
Gheeraert, 2G-1329 (I. 36).
Gherem, 9G-1323, 1K-29 (I. 31, 38).
Govaert, 7G-1337 (I. 45)
Gillis, 6G-1341 (I. 50).
Justaes, 3K-1350, 6G-52, 10K-55 (I. 68, 72, 76).
Simoen, 11G-1358, 3G-61 &-65, 1G-63 &-70, 1K-72 &-75, 7G-96, 4G-99, & 4G, 1402. (I. 80, 84, 89, 90, 94, 96, 100, 128, 133, 137).
Wasselin, 7G-1377. (I. 102).
Jacob, 3G-1379², 7G-82, 4G-84, 1K-86,-89,-95, 1K-98, id. 1401, 1G-1404. (I, 108, 113, 116, 118, 122, 128, 132, 135, 141).
Jan, 12K-1397, 12K-1403. (I, 129, 139).
Eenige van de Putte's in de volgende eeuwen.

(2) Willem, 3G-1321, 5K-23 &-33, 1G-49 (f^s Wasselins), 1K-51 (f^s sher Wasselins), 1K-54, 1K-67 (f^s ser Wasselins), 1G-82, 2G-84, 7G, 1408 & -11, 7K, 1418; 4^e 's Heeren kiezer 1422, 7K, 1424 (I. 29, 31, 42, 67, 70, 75, 91, 112, 116, 149, 154, 168, 179).

(3) Kalendarium Sancti Johannis, f^o 2 v^o, 4 v^o, 9, 16 v^o, 27, 34 v^o, 42, 51, 54 v^o, 62 v^o, 81 v^o, 123.

(4) Rentenrol van Sint-Michiels, n^o 11, 141, 190, 228, 241, 251, 254.

(5) Staats-Archief te Gent (carton Rijke Claren). Akte van 30 Januari 1314. - Jaerboeken der Keure, passim.

[p. 158]

stammen van den landelijken adel, als daar waren de Heeren van Axel⁽¹⁾, van Antoing, Burggraaf van Gent⁽²⁾, van Steeland⁽³⁾, van Zaamslag⁽⁴⁾, van Ravenscoete⁽⁵⁾, Familleureux⁽⁶⁾, enz. Zij bezaten steenen, leenen, landen, renten; hun zegel draagt sedert het begin der XIV^e eeuw, eenen schild met een barre geladen met drie schelpen⁽⁷⁾ of drie ringen, misschien putmonden⁽⁸⁾. Zij stonden de hoogste leenheeren gelijk.

Willem van den Pitte schaamde 't zich echter niet Lakensnidere te Gent te wezen. Hij was eerste schepen te Gent, in 1354, 1382 en 1384⁽⁹⁾.

Hij was getrouwd met eene vrouw uit een ander oud adellijk huis, dat van ser Thomaes, waarvan de leden zes maal onder de Gentsche schepenen der XIV^e eeuw voorkomen⁽¹⁰⁾, en welks naam alleen de edele afkomst bewijst⁽¹¹⁾. Het is ter gelegenheid van het overlijden

(1) Van Lokeren, Chartes de S^t-Pierre, t. II, p. 17, n^o 1034. Akt van 5 Juni 1307. - Staats-Archief te Gent (carton Oost-Eekloo) 26 December 1329.

(2) Duchesne, Histoire de Guines, Gand, etc., p. 356. Preuves, p. 540. Akte van 1319.

(3) Weezenboek 1353-54. f^o 24. Jaerboek der Keure 1360-61 f^o 22.

(4) Jaerboek der Keure, 1374-75, f^o 28.

(5) Archieven van Sint-Baafs (Sint Jans-kerk, carton D, n^o 120).

(6) Jaerboek der Keure, 1360-61, f^o 20.

(7) Staats-Archief te Gent, akten van 1326: (carton Rijke Claren), en van 1329, (carton Oost-Eekloo).

(8) Archieven van St-Baafs, Akte van 27 Maart 1369. Abdij, carton 13, n^o 178.

(9) Memorieboek van Gent, deel I, bl. 29-112.

(10) Ser Thomaes, Symoen, 3K. 1339, 1K.-42, -52, 55. (I, 47, 51, 72, 76). Govaert, 4K 1351, 2K-54, (I. 70, 75).

(11) Ser is eene samentrekking van des heren, een genitief, en niet een nominatief, van der (de heer). Te Gent vindt men de stammen: ser Claeys, SER Lennobts, SER Machelins, ser pieters, ser sanders, ser Simoens, enz.; te Brussel; tser Claes, tser Roelofs, tser Stevens, enz.

[p. 159]

van zijne vrouw, dat de volgende staat van goederen voor schepenen wordt gebracht:

‘Kenlic sij etc. dat dit es tgoed toeborende Willekine ende Merkine, Joncfr. Mergrieten kindre ser Thomaes was, die soe adde bi Willemme van den Pitte ser Willems, dat upbringhen Symon ser Thomaes ser Symoens was, als vocht, ende Henric Goethals, als toensienre, vor ons heeren scepenen. Int eerste, een leen van v mudden roghs ligghende te Crubeke, dat men hout van minen here Henric van Vlaenderen, daer Willem vorseit der kindren vader in houd deelft tsier bilevinghen. Item, v lb. groten siaers, x jaer lanch durende, waer af deerste paiment valt te Kerst avende eerst commende, twelke betaellen moet ende sculdich es Henric Goethals int houd vorseid ende Mijn vrouwe der kindren grotvrouwe. Item, iiij s. viij ende half den. gro. mourrenten, xiiij jaer lanch noch durende. Item, deelft omtrent van xcij roeden mours, welke vercocht sijn int avenant van den bunre clv lb. gro., binnen xx jaer te gheldene. Item, in ghereeden ghelde xxx lb. xviij s. ix den. gro. Item, deelft van xxij lb. viij sch. x den. gro., die men sculdich es ende even verre dat mense int ende ghecrijcht ebbe elc syn reght. Item, deelft van den Spieghel Ystoriaelle in ij bonken ghescreven. Item, een fortsier met datter in es, daer Mijn vrouwe der kindren grootvrouwe den slotel af eeft. Item, ij orcussine met perlen ende iij andere edelike. Ende al dat men van dese vorseide perceellen ontfaen sal, dat sal men uplegghen ter kindren profite vorseit. Voirt, es Willem, der kindren vader vorseit, sculdich sinen ij kindren xlvij lb. ij s. ix den. gro. van prisien die hij an hen slouch. Item, boirt toe den voor-

[p. 160]

seiden kindren, deelft van der herberghen van voren tote achter alsoe [die] ghestaen ende gheleghen es ghelijc dat se Jhan Scinkel besittende was, daer God de zielle af ebben moete, met al sulken cheinze alser jaerlicx huutgaet, ende met desen vorseiden xlvij lb. ij sch. ix den. groten, ende met der eelft van der herberghen vorseit, so sal (sic.) Willem vorseit beede sijn kindre ghenomen te houdene, onghemindert, also langhe alse hem ende den vrienden goed sal dinken, behouden dien, quamen onverziene coste an de herberghe te legghene, dat daer af de kindren vorseit draghen souden hare portie; ende dit eefti versekert up al tsine; borgen over hem Boudin van Ravenscoit ende Fransois van den Hole, ende elc over al. Upt welke Symon vorseit als vocht, ende Henric vorseit als toesienre van den kindren vorseit, scolden quite Willemme der kindren vadre van al, niets huutghesteken nochte ghesondert, van der versterften Joncfr. Mergrieten, der kindren moeder was vorscreven, ende kende hem in den name der kindren wel verhoyrzaet, verdeelt, vereffent, vermoet ende al ghenouch ghedaen; ende Symon vorseit ende Henric toesienre worden verlaten bij scepenen van der vochdien ende toesienrescepe ende Willem vorseit der kindren vader wert vocht ende Symon toesienre. Actum xiij Julii⁽¹⁾.’

Vergelijkt men den staat van goederen van dien rijken poorter met den voorgaan den van den armen handschoenmaker, zoo ziet men, dat deze vijf boeken bezat, en gene één enkel; wel is waar, dit was het zwaarlijvig werk de Spieghel historiael, door Jacob den Coster van Maerlant in 1273 begonnen, in 1291 door zijnen dood

(1) Weezenboek 1364-65, f^o 42.

[p. 161]

onderbroken, en weinig daarna door Philips uten Broeke, van Damme, voortgezet, en door den pastor Lodewijk van Velthem tot op den jare 1316 gebracht⁽¹⁾. Dit werk strookte dan ook meer met de zeden des edelmans. Men kan niet opmaken, of de twee boeken alleen op het werk van Maerlant of zijne vervolgers neerziet; maar het werd in alle geval gesplitst door de verdeeling tusschen vader en zoon.

*^**

Wij komen nu tot eenen derden poorter, die het middelpunt vormt tusschen den edelman en den werkman; 't is een geleerd burger, waarschijnlijk een chirurgijn, die in 1876 in dezelfde straat als de de Beere's woonde: Meester Symoen Eyaes. Ziehier de akte, die voor zijn kind na den dood van vader en moeder, den 5^den Juli 1376, werd opgesteld.

‘Kenlic etc. dat dit is tgoed toeboirende Reinkine, meester Symoens Elyaes kind was, te goeder ghedinkenessen, hem toecommen bi der successien ende versterften van M. Symoen, sinen vader was, ende van sijre moeder, twelke Jhan Jhans zone, voght, met Claisse van den Ackere ende Jhan den Wielmakere toezienre, upbringhen vor scepenen: Int eerste, in ghereeden ghelde xij lb. xvj sch. groten, ende voird in diverssen sculden vij lb. groten tornoise xiij sch. iij den. groten, welke somme versekert eeft Jhan Jans zone met her Heinric Louve, Jhan van der Scaffelt, ende salre rente hervelike ofte te live mede coeppen

(1) Jonckbloet, Geschiedenis, d. III, bl. 86-100, 189-210. Van Vloten, Beknopte Geschiedenis, bl. 108, 112-114. Serrure, Letterkundige Geschiedenis, bl. 296.

[p. 162]

ten profite der weezen bi den vrienden ende scepenen overvoghden, alse men die vinden mach. Item, i huns staende in de Veltstrate met allen den ghelaghen der toeborende, met x sch. vj den. groten tornoise der huutegaende diverssen lantheeren, ende ghelt in huuren ij lb. groten siaers, ende dees moet men weeren den lantseins. Item, in de prochie van Steenbeke i. stede die men heet ten poelle, behuust met i. woenhuusse, met i. scuure, met i. stalhuusse, met i. port ende met alsulken bogarden ende cateillen alser up staen, ende met xiiij bunren herven onder land ende mersch der toeboirende, lettel min ofte meer, int welke vorseide goed, ligghende in de vorseide prochie, Kateline Clais Maes wijf houd tharer bilevinghen vj dachmael van Clais weghe was vorseid, ende ghelt jaerlicx al soet nu staet verpacht Iviij lb. parisis, den cheins ende den commer afghetrocken ende gheweert dire jaerlicx huutegaet. Item, es den selven Reynkine vorseid verstorven ende verscenen in de vorseide prochie van Jhan Bauwelinc xxxix roeden ende half lants ende iiij roeden ende half ende i. vierendeel roeden merschs, ende ghelt oec in huuringhen iiij groten ende x miten sjaers. Item, i coffer en iij bouke, j Barlam, j Cleennen Spieghel, ende j deel van der Biblen. Actum v julij.’

‘Kenlic etc. dat Jan Jhans zone scalt quite Jhan den Wielmakere, voght was van Reinkine vorseid, van voghden goede ende belleede, ende kende hem etc. Ut supra⁽¹⁾.’

De drie boeken van dien Meester zijn dus: een godsdienstig werk, een didactisch gedicht en eene heiligenlegende. Gelijk de Fransche vorsten en heeren, gelijk de

(1) Weezenboek 1375-76, f^o 44.

[p. 163]

Vlaamsche burgers, van welke wij hooger de boekenschatten deden kennen, bestaat het fonds der bibliotheek in den Bijbel, vermoedelijk van Jacob van Maerlant. Hierbij een kleine Spieghel, die waarschijnlijk niet de Leekenspiegel van Jan van Boendale, den Clerc van Antwerpen, in 1328⁽¹⁾, maar wel de Spieghel der sonden of Nieuwe Doctrinael, van Jan de Weert, den Clerc in surgien van Yperen⁽²⁾, of de Spieghel der wijsheid, door Jan Praet van Brugge⁽³⁾, of een ander dergelijk tractaat zal geweest zijn. Wat den Barlam betreft, het kan niets anders zijn dan de legende of het mirakel van Barlaäm en Josaphat, uit het Grieksch in het Latijn, en vandaar in alle Europeïsche talen overgebracht, dat slechts in Middelnederlandsch bij fragmenten bestaat, en eerst door Philips uten Broeke in de tweede Partie des Spieghels Historiaels werd behandeld⁽⁴⁾.

Over de familie van dien Meester, bij wien men eerder wetenschappelijke dan geestelijke boeken verwachtte, hebben wij weinig gevonden. Hij zelf had in 1360 eene ‘camere met erve buter cupen in Tonnekins steghe’ te Gent, van Cornelis den Hane gekocht⁽⁵⁾. Hij schijnt uit het zuiden van Vlaanderen oorspronkelijk; ten minste, een Meester Heinric Elyaes was van 1338 tot 1342, Sur-

(1) Uitgegeven door De Vries, in de Werken der Vereeniging, (1845-48). Jonckbloet, Geschiedenis, d. III, bl. 239-265. Van Vloten, bl, 129, Serrure, bl. 429.

(2) Jonckbloet, Geschiedenis, d. III, bl. 273-284. Van Vloten, bl. 132. Serrure, bl. 365.

(3) Serrure, Letterkundige Geschiedenis, (1872), bl. 368.

(4) Uitgegeven in Willems' Mengelingen, bl. 41. Jonckbloet, d. II, bl. 443-5. Van Vloten, bl. 113-114. Serrure, bl. 358, 412. De Jager, Taalkundig Magazijn, d. IV, (1838), bl. 11.

(5) Jaerboek der Keure 1360-61, f^o 20 v^o.

[p. 164]

gien der stad Gent⁽¹⁾, en werd te Zottegem geboren⁽²⁾; en in dezelfde eeuw bestond er te Beveren bij Oudenaarde eene familie van dien naam, die slechts in onzen tijd is uitgestorven⁽³⁾.

Wat Reinkin betreft, die van zijne letterlievende ouders eenen naam, ontleend aan den Vlaamschen Reinaert, schijnt verkregen te hebben, wij hebben niets meer van hem ontwaard.

*^**

Wij naderen het einde der zoo woelige XIV^de eeuw,

(1) Rekeningen der stad Gent, druk (1873), deel I, bl. 337, 550.

(2) ‘Kenlic si dat Jan van Maerlebeke heeft bekent dat hi sculdech es up hem en up al tsine zo waer dat gheleghen es ofte vonden mochte worden, Heinricke Eliase van Zotteghem, xlvij lib. lichter munten, te gheldene xij lib. te Sente Martins messe naest comende ende xij lib. te Paesschen daer naest volghende, en also vort enz..; so niet in sammans te ghane.... Datum den xxvij^sten dach van hoymaent anno Dⁿⁱ mill^o ccc^o xliiij.’ Jaerboek der Keure, I, f^o 16.

(3) Audenaerdsche Mengelingen, deel I (1845), bl. 117.
Stam Delias d'Huddeghem.
‘Van Heilzoeten alven van Thidighem, Michiels wijf was van Huddighem, te Bevere: 4 kinderen, elc 36 lib. par.: Lauwerkin, Coppin, Annekin, Jaenkin ende Gillekin, ghemaect uten haren broede, mids 10 lib. gro. Ghedaen bi Janne den Visschere ende gesellen, voeghden 17 braecmaend 1391.
‘Van her Jan Eliaes alven gheseit van Huddighem.
Michiel van Huddighem, svors. her Jans vader, heeft afgheleit sinen kindren Gillise, Lauwers, ende Coppine, erve die her Janne verstoerf van der doet van Heilzoeten, ziere moeder.
De stamboom beginnende met Philips Helias van Huddeghem, schepen van Oudenaarde in 1537, en zijnen zoon Gillis uit Gent gebannen in 1582, wordt gegeven in een diploma van den wapenkoning Beydaels, van 12 Mei 1789. De laatste afstammeling Robert, zoon van den eersten voorzitter van het Hof van Beroep te Gent, gestorven in 1850, is onlangs overleden. Kervyn de Volkaersbeke, Généalogie de familles de Flandre, in fol., p. 1-2.

[p. 165]

zoowel de Artevelden-eeuw genoemd⁽¹⁾. Na eene lange verdrukking onder Graaf Lodewijk van Male, roepen de poorters van Gent in de straten: ‘Ach! dat Jacob van Artevelde nog leefde!’⁽²⁾ Tegen de dwingelandij, bedorvenheid en geldzucht des vorsten, tegen den trots des adels, tegen de inslorping des vreemdelings gaat de Vlaamsche burgerij den laatsten kamp strijden, helaas! in de stroomen haars bloeds, te Rozebeke, onder geleide des tweeden Artevelden gesmoord! - Het kon niet anders, of de letterkunde zou dien strijd weerspiegelen, en ziet, - als door een wonderlijk toeval, - als de sprankel des lichts, dat blikkert vóór 'tgedoofd wordt, -zal ons de laatste boekenzameling den rijksten burgerlijken oogst bijbrengen; in de handen van eenen vurigen Clauwaert zullen wij eene bloemlezing van de verdienstelijkste Vlaamsche boeken van dien tijd aantreffen; en het getal daarvan is grooter dan hetgene, dat wij in alle vorige bibliotheken van vorsten, heeren, prieters en poorters vonden. Die eenvoudige burger, Jan Wasselins, bezit in 1388 niet min dan dertig allerbelangrijkste werken.

‘Kenlic sij &c^a, dat omme den twifel die es ende wesen mach van den live van Wasselkine Mase, mits dat hij so langhe buten lants gheweest heeft sonder eeneghe reckelike waerhede van hem te hoirne, ende maghe ende vriende hoir van hem wesende tgoet ghedeelt hebben, evenverre dat sijn staet van goede

(1) Vander Kindere. Le siècle des Artevelde. Bruxelles, 1879. Dit heerlijk werk is een levend en geleerd tafereel der XIV^de eeuw, de grond waar de toekomende biograaf van Artevelde zijn standbeeld moet plaatsen.

(2) Froissart, éd. Buchon (1852), t. II, p. 144; éd. Kervyn de Lettenhove, t. IX (1869), p. 373.

[p. 166]

commen ter kennessen van scepenen int scependom her Jacops van Ravenscoet ende siere ghesellen int jaer lxxix ende staende in den bouc van dien jare int xxvij^ste blad, ghelijc dat diveerse copien ute scepenen bouke wel inhouden ende verclaren⁽¹⁾, ende nu derselver weesen vors., bij alsoe dat soe noch leeft, goet toecommen ende verstorven es bij der doet van Jhanne Wasselins; so eist dat Jhan Boene als hoir wesende van den vors. weesen, bij also dat soe commen es van live ter doet, bij bijwesene van her Wouteren Inghele ende der wedewe van Juerdane den Brune, alse maghe ende vriende Wasselkins vors., upbrocht heeft den staet van goede evenverre dat hij verstorven ende toecommen es up Wasselkine bij der doet van Jhanne Wasselins vorn., ghelijc dat Jhan Boene jeghen de houderigghe ghedeelt, ghepoint heeft ende an hem ghesleghen up sinen zeker hier naer ghenomen, te dien hende, waert soe dat noch levede ende weder te lande quame, dat Wasselkin dien verreeken soude up Jhanne ofte up sinen borghe also recht ware, waeraf de staet vollecht van woirde te woirde: Kenlic sij etc., int eerste, so behoiren den vors kinde toe xvij lb. x.s. gro. torn., bij also dat noch leeft, waerof de persoene hier naer volghende mits der twifelinghen also vors. hebbent verzekert, dats te wetene: Jhan

(1) ‘Kenlic &a dat Jhan Wasselins, vocht van Wasselkine Maze, quam vor scepenen en versekerde xvij lib. x s. gro. toeb. den vors. kinde, ende saelt houden ongh. versekert; borghe over Jhanne, Jhan de Dobbellere ende Olivier Sterpinc, ende elc over al; dewelke vocht scalt quite Jacop Alarde borghe was over Janne sinen broeder van vij lib. gro. x s. gro., ende kende hem etc.; ende mits desen es de staet van gheenre werden, voren in tijden leden overbrocht. Act. xiiij junij.’
Weezenboek 1378-79 f^o 27 v^o.

[p. 167]

Alaerds viij lb. xv s. gro., ghelijc dat de copie verclaert van den jare lxxxvj, int scependom ser Boudins van Ravenscoet ende sire ghesellen, ende staende in den bouc van den selven jare folio xix⁽²⁾. Item, hevet onder hem Jhan Boene iiij lib. vij s. vj d. gro. torn., de houderigghe van Jhan Wasselins xxj schilde ende vj gro., te dien ende, eist so dat Wasselkin quam van live ter doed voer Jhan Wasseliins, dat sij hare toeb., mits dat Jhan een oer was van hem; ende es hij noch levende, so heeft soe se verzekert etc.; ende et sijn borghen over hare ende elc over al Matteeus van den Wannekine ende Jhan Dobbelere haer sone. Item, heeft Jhan Boene onder hem dander twee pond gro. verzekert, ende xj lib. gro. ij s. in ghelde, commende van der versterften van Jhanne Wasselins, in der condicien voirscreven verzekert etc., ende het sijn borghen over hem ende elc over al her Wouter Inghel, Lauwereins de Rave, Jhan de Plat ende Gillis Bueys. Item, es dit tgoed den vors. weesen toecommen, boven, den vornomden xj lib. gro., van der versterften van Jhanne Wasselins, bij also dat hij noch leeft: Int eerste, een alf vierendeel van eenen

(2) ‘Kenlic sij etc. dat Jhan Alaerts es commen voir scepenen ende heeft verkent dat hij onder hem heeft viij lib. xv s. gro. torn. toeb. Wasselkine Maes, ende dit mits de redenen, waert also dat Wasselkin vornomd commen ware van live ter doid, dat hij in den name van sinen wive gherecht hoir soude sijn van der vorn. somme, ende Jhan Wasselins al diere ghelike van also velen, dwelke hij al diereghelike in handen heeft den vorn. Wasselkine toeb.; ende waert also dat Wasselkin vorn. noch levede, so heeft Jhan Alaert vorn^t belooft de vorn. somme te betaelne up hem ende up al tsine; ende et sijn borghen over hem ende elc over al Lievin Stulpaert, Jhan Frueit ende Willem de Vriese, xx novembris.
Weezenboek 1386-87, f^o 19.

[p. 168]

huns staende an de Vrindachmaerct jeghen de Langhe rnunte, ende dat men heet ten Wannekine, metten alven vierendeele van den bruallame, gaende uten gheelen huns jaerlix te lants. xj s. iij d. gro., gheldende skints alf vierendeel ter tijt van nu xiiij s. ij d. gro. Item, tvierendeel van eenen huns staende in de Struverstrate, ende gaende uten gheelen huus jaerlix te lants. diversen lantheeren ij s. gro. tsjaers, ende gheldende jaerlix tgheel huus in huerren x s. gro. Item, behoert den kinde toe eene alve camere staende in de Bodeloestrate, gaende jaerlix uten gheelen cameren x gro., gheldende de gheele camere jaerlix v.s. gro. Item, behoirt den weesen toe tvierendeel van den huus in den Quaethem ende tvierendeel van eenen huus daeran staende bachten, uten welken tween huusen jaerlix gaet te lants. diversen lantheeren vj s. gro., ende gheldende ter tijt van nu skints deel in beede de huuse iij schilde. Item, behoirt den vors. weesen toe tvierendeel van vijf cameren staende in den Paddenhouc, uten v cameren gaende jaerlix te lants. vj s. gro., ende gheldende jaerlix skinds deel ter tijt van nu in huerren iij s. gro. Item, behoren den vors. weesen toe xxij s. vj d. par. tsjaers eervelike renten ligghende binnen Dendermonde. Item, in Nevele ij s. gro. tsjaers lijfrenten. Item, behoren der vors. weesen toe, naer dlijf van der houderigghen van Jhan Wasselins, tvierendeel van den naervolghenden bouken, dats te wetene: een Bibele in vlaemsche; een bouc eet Jhans testeye, in den selven bouc den Vlaemschen Doctrinael, in den selven bouc den bouc van den Paeusen, ende int selve de groete Passye; item, de Goronike van Vlaendren ende van Brabant ende van Vrankerike, de bouc van Senica; item, een papier bouc

[p. 169]

tusschen berderen; item, een bouc van astronomien ende van medicinen een bouc; item, een bouc van Millibeus, int selve Pietagoras bloume; item, int selve Bestiaris; de bouc van Adame ende van Yeven; item, eenen bouc van Yeven ende van Adame, ende een bouc van de Passye; item, een bouc van medicinen in papiere, nouch een boucskin van medicinen, twee cleenere boucskine van medicinen; een Doctrinael; een Wapin Martin; een bouc van Orden, een bouc van Oegiere; item, Seghelijn (?) Isenbaert; twee previlegien, een bouckskin van medicinen, een bouc van planeten, een bouc van Reynaerde, een papierken van smenschen (?) cloestre, ende een gheestelic bouc van der Zielen; [item, een dic bouc van Alexanders parabelen ende een gheestelic boucskin van der ghuldire baghe]⁽¹⁾. Up welke verdeelinghe voirscreven Jhan Boene, over hem selven ende over de vornomde weese, bij also dat soe noch leeft, ende belofte haren te verandwoirdene alse gheel hoir wesende van Jhanne Wasselins vors., schalt quite der weduwen van Jhanne vors. mits dat soe haren heedt dede, up een pond groten onder of boven, dat soe al tgoed in ghedeele brocht adde dat den sterfhuse toeb. ofte schuldich ware toeb., ende kende hem mits dien jeghen hare wel vereffent, verdeelt ende al wel verscheeden. Actum iiij marcij.⁽²⁾’

Voor dien schat van boeken, die alle vakken der menschelijke kennis omvatten, - waaronder 5 godsdienstige, 9 zedekundige, 4 wetenschappelijke, 9 roman tische, 1 historisch, - waarvan de schrijvers, een Willem die

(1) De woorden, tusschen haakjes geplaatst, staan op 't einde der akte met verwijzingsteeken; de lijst der boeken was zoo groot dat zij de oplettendheid des afschrijvers te boven ging.

(2) Weezenboek 1388-89, f^o 46.

[p. 170]

den Madoc (en den Reinaert) maecte, een uten Hove, een Maerlant, een Boendale, een van Aken, een Weert van Yperen, een Yperman, een Loy Latewaert, en zooveel anderen waren, - vraagt men zich af, welk een vernuftig man eene boekerij zoo rijk in getal als in waarde had samengesteld! - Hij draagt echter eenen gemeenen naam; geen enkele Wasselins komt op de lijsten der schepenen of dekens van Gent in de XIV^de eeuw vóór⁽¹⁾. Wij weten slechts, dat zijn vermoedelijke opvolger Wasselkin Maes te dien tijde sedert zoo lang uit den lande was, dat men aan zijn bestaan zelfs twijfelde, en dat bij diens afwezigheid Jan Boene zijn erfgenaam was. Jan Wasselins was van beiden voogd geweest, van den eersten in 1379, en van den tweeden in 1383⁽²⁾; beiden, alsook hunne bloedverwanten, de Brune en Inghel, schijnen aan familiën van schilders en beeldsnijders te behooren⁽³⁾, waarvan veel leden tot het schepenenambt waren geraakt⁽⁴⁾. Hij verscheen ook in

(1) Memorieboek en Stadsrekeningen van Gent.

(2) ‘Jhan Wasselins en Pieter Stullekin vochde van Annekine Boenine koopen een mudde roghs jeghen Jhanne den Costere, te Tielrode en Teemseke, 18 maart 1383. Weezenboek 1383-84, f^o 51 v^o -52.

(3) De Busschere, Recherches sur les peintres Gantois du XIV^e siècle, (1859), p. 174, 190. Annales de la Société des Beaux-arts, Gand, 1853.
Maes, Bauwin, Schilder, Meester 1340; Gezworene 1344; Deken, 1349.
Boene, Michiel, Meester Schilder 1399.
De Brune, Willem, Gezwoorne 1358; Jan, Meester 1384; Jacob Jans, 1389; Simoen Willems zoon, 1390. De Busscher, Recherches, p. 192-198.

(4) Maes, Boudijn, schepen te Gent, 13K, 1341; 5G, 1345, (Memorieboek, d. I. bl. 51, 59).
De Brune, Jurdaen, 7G, 1381. (Memorieboek, I, 110).
Inghel, Wouter, 1G, 1301; 10G, 1370, 11G-77, 3G-79, 9K-90. (Memorieboek, d. I, bl. 6, 94, 103, 105, 123).

[p. 171]

1383, met Pieter Stullekin⁽¹⁾, waarschijnlijk eén maag der vrouw van den Rewaert Frans Ackerman⁽²⁾, in de verbeurdverklaring door de Gedeputeerden ter Zickelen⁽³⁾ der goederen aan eenen Jan Maes, fugitijf ende viand der stede van Ghend, verstorven. Hij leefde dus in dien woeligen tijd, niet zeer geschikt voor letterkundige of wetenschappelijke bespiegelingen. Uit den inhoud zijner boekerij leeren wij echter, aan welke kloeke bronnen de Vlaamsche burgerij te dien tijde haren dorst voor kennis kwam laven.

Vooreerst ontmoeten wij nog eens den Bijbel, en ditmaal nog is hij opzettelijk in vlaemsche.

Als godsdienstig bijvoegsel treffen wij twee boeken van de Passie, een groot en een klein: de passionalen waren te dien tijde zeer gemeen⁽⁴⁾. Het Geestelic boeksken van der Zielen is misschien het gedicht van der Zielen ende van den Lichame, een abel dinc⁽⁵⁾, en dat der Guldinre baghe, waarschijnlijk een klein godsdienstig tractaat in den trant van Jan van Ruusbroec's Handvingherlijn⁽⁶⁾. Het boek van den Paeusen wijst reeds den overgang tot de didactische gedichten; want

(1) Weezenboek 1383-84, f^o 51. Cf. een ander, f^o 61.

(2) Weezenboek 1388-89, f^o 8; ziet mijne note op B^on Kervyn de Lettenhove, in zijnen Froissart, d. XX (1875), p. 5.

(3) De Gedeputeerden ter Zickelen, ook Zickelheeren genoemd, hadden hunnen naam van den Steen ter Zickelen op de Hoogpoort te Gent, waar zij vergaderden. De Opperhoofdman Philips van Artevelde begon zijne politieke loopbaan met het vervullen van dit ambt. (Stadsrekening van Gent, HS, d. X, f^o 215 v^o).

(4) Ons Heeren Passie. Ziet Mone, Uebersicht der Niederlandische Volks-Literatur (1838), bl. 99, 122.

(5) Blommaert, in den Theophilus en andere Gedichten, (1836), bl. 55-56.

(6) Uitgegeven door de Vlaamsche Bibliophilen (1869), 3^e serie, n^o 12.

[p. 172]

geen twijfel, of het is een brok uit den Leekenspieghel van Boendale⁽¹⁾.

De gewrochten uit de didactische school, die Maerlant had geschapen om het Nederlandsch volk te onderrichten, hebben hier verreweg de overhand: Alexanders parabelen zijn niets anders dan Maerlant's Heimelicheid der heimelicheden of Aristoteles leer aan zijnen gewaanden discipel Alexander⁽²⁾. Daarop volgen de voortreffelijke werken van Jan van Boendale, Jhans Teesteye van 1331-32⁽³⁾, de Dietsche Doctrinael van 1330-45⁽⁴⁾, de Mellibeus van 1342⁽⁵⁾; dan, de Vlaemsche (of Nieuwe) Doctrinael van Jan de Weert van Yperen rondom 1350⁽⁶⁾ en het boek van Seneca⁽⁷⁾, vermaarde dyaloghen van zedekundigen aard.

Daarna komen de wetenschappelijke boeken: vooreerst de Bestiaris, misschien die van Willem uten Hove, of de Naturen Bloeme van Maerlant; de Pietagoras Bloeme⁽⁸⁾

(1) Taal- en Letterbode, 1870, 2^e aflevering, bl. 173.

(2) Uitgegeven door Kaussler, Altniederländische Gedichte, deel II, (1844), bl. 483-556, en door Clarisse, in de Werken der Nieuwe Maatschappij van Leiden, deel IV (1838). Cf. Jonckbloet, Geschiedenis, deel III (1855), bl. 100-106. Van Vloten, (1871), bl. 107-108. Serrure (1872), bl. 277-281.

(3) Uitgegeven door Snellaert, Nederlandsche gedichten uit de XIV^e eeuw, (1869), bl. 137-275. Jonckbloet, deel III (1855), bl. 219-239. Van Vloten (1871), bl. 128. Serrure (1872), bl. 439.

(4) Uitgegeven door Jonckbloet in 1842. Ziet ook zijne Geschiedenis, d. III, bl. 257-268. Van Vloten, bl. 129. Serrure, bl. 429.

(5) Jonckbloet, bl. 284-295. Van Vloten, bl. 130. Serrure, bl, 429.

(6) Uitgegeven door Blommaert, Oudvlaemsche gedichten, deel III, (1851), bl. 75-264. Jonckbloet, bl. 277-284. Van Vloten, bl. 132. Serrure, bl. 364-6.

(7) Uitgegeven door Blommaert, Oudvlaemsche gedichten, deel I, (1838), bl. 73-83. Jonckbloet, d. III, bl. 269-270.

(8) In Janssen en Van Dale's Bijdragen van Zeeuwsch-Vlaanderen, deel I (1856), bl. 45-76, komen twee fragmenten voor, van een vijftigtal verzen, die van dit gedicht zullen hebben deel gemaakt.

[p. 173]

en eenige boeken van medicijnen, die of de werken van Yperman van 1302-29⁽¹⁾, of zelfs de Naturen Bloeme van Maerlant, waar er gesproken wordt van ‘medecine, dachcortinghe⁽²⁾’ kunnen wezen; boeken van astronomien en van planeten, wellicht de Natuurkunde van het Heelal, door Gheeraert, vermoedelijk een Gentenaar, in 't midden der XIV^de eeuw gedicht, de Gracht der Mane, door Heinric van Holland, of andere rijm- en prozawerken van dien aard⁽³⁾.

De romantische letterkunde heeft ook hare vertegenwoordigers bij dien practischen boekenverzamelaar: Reinaert de Vos, het type van den Vlaamschen positieven geest, misschien reeds de bewerking, die van 't midden der XIV^de eeuw dagteekent⁽⁴⁾; Ogier van Ardennen, een der helden van den Karelskring, door Jan van Boendale⁽⁵⁾; Seghelijn van Jerusalem, door Loy Latewaert⁽⁶⁾; het boek van Orden, dat niets anders is als de Hughe van Tabarie of Saladijn, van Hein van Aken, waar de eerste, Fransche ridder, aan den oosterschen soudaan de ridderschap schenkt, en hem de bediedenis van alle plechtigheden derzelve verklaart⁽⁷⁾; Ysenbaert, onbekend, maar dat ook op eenen Vlaamschen held moet zinspelen⁽⁸⁾.

(1) Uitgegeven (met veel fouten) door Broeckx (1863).

(2) Jonckbloet, d. III (1855), bl, 45. Serrure (1872), bl. 370-2.

(3) Van Vloten, bl. 134. Serrure, bl. 369.

(4) Wij zullen dit later trachten te bewijzen.

(5) Uitgegeven door Willems, Belgisch Museum, d. II (1838), bl. 334. Jonckbloet, deel I, bl. 280-306. Serrure, bl. 428.

(6) Uitgegeven door Dr. J. Verdam, Leiden, 1878. Jonckbloet, d. III, bl. 375-388. Serrure, bl. 373.

(7) Willems, Belgisch Museum, deel VI (1842), bl. 94-105. Kaussler, d. III (1866), bl. 83-93. Jonckbloet, deel III, bl. 322-23. Van Vloten, bl. 120. Serrure, bl. 426.

(8) Die naam komt meermalen voor in Vlaanderen; ziet Fr. de Potter en Broeckaert, Geschiedenis der gemeenten: Evergem, bl. 109; Gentbrugge, bl. 27.

[p. 174]

En eindelijk het wijdberoemde Wapin Martijn, de beroemde Dyaloghen, die de neteligste vraagpunten van maatschappelijke en godsdienstige stelsels aanraken, en in hunne drie zangen alle snaren van godsgeleerdheid, wereldkunde, practischen en poëtischen zin doen trillen. Heerlijk sluit die cataloog met het enkel, doch omvattend, historisch werk Coronike van Vlaenderen, Brabant en Vrankerijke, waar de Nederlandsche burger de heldendaden zijner voorvaderen kon leeren kennen en navolgen. Dit was waarschijnlijk de Brabantsche Yeesten, door Jan van Boendale, van 1316 tot 1350 gebracht en na zijnen dood (1351) voortgezet⁽¹⁾, of wel de Rijmkronijk van Vlaenderen van 963 tot 1404, waarschijnlijk te Gent gedicht⁽²⁾.

*^**

Wij zullen niet verder uitweiden over deze encyclopedie der XIV^de eeuw, en de bijzonderheden nopens voorzeide schrijvers en schriften, met andere ontdekkingen op leven en zeden, later meedeelen. Het zij genoeg te zeggen, met den Heer C.A. Serrure bij het eerst vermelden dezer kleine bibliotheken van Gentsche poorters der XIV^e eeuw, dat ‘onze Vlaamsche burgerij, zoo ijverig om de rechten der moedertaal te doen eerbiedigen, bij dit alles voor de vaderlandsche letterkunde niet onverschillig bleef’⁽³⁾; doch, met het einde der heldeneeuw, na de verovering der burgerij door den Vorst, geholpen door adel en clergie,

(1) Uitgegeven door Willems, 2 deelen (1839-43). Jonckbloet, d. III, bl. 210-213. Van Vloten, bl. 127. Serrure, bl. 428.

(2) Uitgegeven door Kaussler, deel I (1840), bl. 1-353, en door De Smet, Corpus Chronicorum Flandriae, t. IV (1865). Jonckbloet, deel III, bl. 213.

(3) Letterkundige geschiedenis van Vlaanderen (1872), bl. 423.

[p. 175]

en van het vaderlandsch en Vlaamsch element door Franschen en uitheemschen invloed, veranderde de geest geheel, en het leven verdween. De geestelijkheid neemt de overhand op het gemoed der poorters, vooral in biechten en testamenten, en er wordt in de akten niet meer gewaagd dan van goede boeken, souters, brevarisen, enz.⁽¹⁾. Eenige fragmenten uit dezelve leeren ons, welken invloed de priesters op den geest der burgers oefenden, en welke middelen zij daartoe gebruikten⁽²⁾. Immers het Vlaamsche volk, zoowel als

(1) Testament van Marie van der Yselt..... Item, ghevic Trijssen, der jonster dochter, mijn beste fortchier, mijn beste ghurdel, enz., mijn beste paternoster, mijn beste ghetijde, twee andere goede bouke en al mine oeftcleederen en huven. It. Meeren vorn., alle dandere bouke die naer mi bliven sullen boven den bouken die ic voren ghegheven hebbe. 3 April 1390.
Weezenboek 1390-91, f^o 42.
Testament van her Jan Veerman, priester: ic begheere begraven te sine in den grooten coer tsente Katelinen te Wondelghem, ende daertoe so ghevic vj s. gr. - It. so ghevic een beelde van Onser Vrouwen metter tabernakle omme die te settene boven den vors. groeten hautare. It. een ornament, etc. It. der kerken van Eecloe twee brivarise omme die in de kerke te legghene, elken te lesene. It. den scoolmeestre ende den costre van Eecloe, elken viij gr. 4 Juny 1391.
Weezenboek 1390-91, f^o 51 v^o.

(2) Testament van joncfr. van den Kerchove vore den her Janne van der Biest alse tabellioen ende stedehoudere van den prochipape van Sente Jans, haren biechtheere.
Weezenboek 1376-77, f^o 127.
Her Pieter van den Moure, als visenterere van Sente Michiels, ende Gillis de Grave, sijn costre, kennen ende orconden dat een Kateline Jans Kosters wijf was, licghende in haren doetbedde, kende ende verlijede dat so sculdich was van gheleende ghelde Janne Dannen vij scell. gro., ende hier up ontfinc so hare sacrementen. 4 nov. 1384.
Jaarboek der Keure, 1384-85, f^o 6 v^o.
‘Joffr. Lijsbette uten Hove, Wulframs weduwe van den Hecke, Gode voir oeghen hebbende ende peinsende omme de zalichede van harer zielen, ende omme haer te quitene in den her Pietere van den Hecke, muenc te Dronghene, haren sone’ geeft hem viij lb. gro., enz.
Weezenboek 1391-92, f^o 32 v^o

[p. 176]

zijne letterkunde, begon dan dien eeuwenlangen doodslaap, die slechts door eenige schoone droomen der kunst in de XV^de en XVII^de eeuwen, en schokken van vaderlandsch en geestesleven in de XVI^de en XVIII^de eeuwen werd onderbroken, - en uit welken het eindelijk door de hulp van zijne Noorderbroeders en zuidelijke buren is opgewekt en weder opgestaan.

Brugge, September 1879.

Napoleon de Pauw.