De natuurkunde van het geheelal

Een 13de-eeuws middelnederlands leerdicht

[p. 685]

Hoofdstuk II
De taal van het oorspronkelijke werk

Tot nu toe hebben we steeds als een vaststaand feit gesteld dat de dichter van de Natuurkunde een Oostvlaming was. De argumenten daarvoor waren velerlei: zie deel I. Om ze hier nog even samen te vatten: de kalender wijst nadrukkelijk naar Gent of omstreken, misschien wel naar de Vier Ambachten; in de tekst zelf wordt Gent herhaalde malen vermeld als vergelijkingspunt met Rome (zelfs in het rijm: 1609 Gent: bekent); het Latijnse computus-vers was in zwang in het bisdom Doornik.

Ook de taal van het gedicht levert steun voor deze localisering, met dien verstande dat we natuurlijk, bij gebrek aan een autograaf, met de rijmen zullen moeten werken omdat we daar de grootste kans op non-interventie van de copiisten hebben.

En hoewel we in rijmnood altijd misselike vormen mogen verwachten, meen ik dat de beneden aangehaalde rijmparen te talrijk zijn om uitsluitend als ontleningen te worden beschouwd.

Het staat wel vast dat de dichter in het ontrondende kustgebied thuishoorde. Dit merken we in de volgende rijmen met Ingweoonse vorm:

587	sinken: dinken (Ups denken)
1283	dicken: sticken
1367	stic: weddic
1389	dicken: sticken
1397	dicke: sticke
1787	dinne: inne
1803	dinne: inne
1813	dicke: sticke
1871	dicke: sticke

Deze vaststelling krijgt kracht van bewijs als we zien dat nergens een rijm voorkomt met de geronde vorm.

[p. 686]

Hetzelfde geldt voor exclusief ie i.p.v. uu:

599	hier: vier
643	vier: hier
693	vier: hier
711	vier: hier
721	vier: hier
749	vier: hier
849	hier: vier
1433	niet: bediet
1540	lieden: bedieden (waar natuurlijk luden: beduden ook mogelijk was).

Deze kustmnl. en Vlaamse vorm kan ook voorkomen in Brabant, tot zelfs in West-Limburg (V.L. II, 71), maar om de reeds aangehaalde redenen mogen we de laatste twee gewesten uitschakelen.

Verder wordt de oogst schraal. Vlaams is nog:

7	(ghi) sult: verdult
1647	wonen: conen (Ups connen)

en buiten het rijm: 404 hantswile (in alle hss., met varr.), door Kiliaen als ‘Fland.’ bestempeld.

Rijmen e: en zijn Vlaams:

805	ic vinde: van viere winde[n]
1117	van der daghen: alle slaghe

Ups 363 heeft het rijmpaar:

soe loept maers
Cond wil ic u maken haers.

Haers met ā (> hēre) is veeleer Vlaams. Met -s reeds in Brabant a^o 1303, t.w. hors, en te Brugge (!) 1282 hars selves cost (VL I § 28 Aant. f).

De taal van het gedicht verzet zich dus niet tegen hoge ouderdom van ontstaan (eind 13^e - begin 14^e e.).

Oostvlaams (echter ook Limburgs):

907	west: mest
971	slecht: lecht (maar 981 licht: slicht)
1881	enden: venden (Ups vinden)
267	west: mest.

[p. 687]

Op het eerste gezicht lijken ontleningen aan een vreemde streektaal de Brabantse (ook oostelijke) rijmparen:

339	beghint: kint
1743	inne: kinne
1795	versinken: ghedinken
727	bringhen: dinghen (maar 775 brenct: besengt)

maar vermoedelijk stonden er oorspronkelijk ě-vormen, die dan juist wèl Oostvlaams zouden zijn. Hierop kunnen wijzen:

281	tfirmament: (ghi) bekent
371	tfirmament: bekent
387	firmament: rent
393	rent: omtrent
401	tfirmament: rent
409	tfirmament: rent
1783	rent: ommetrent
1827	rent: omtrent.

Het westelijke of was wellicht de gewone vorm:

1857

grof: of.

Te oordelen naar de duidelijke aanpassingspogingen door niet-Vlaamse copiisten ondernomen, werd oorspronkelijk het Vlaamse pron. fem. soe gebruikt (zie Filol. Comment. o.m. op vers 303):

303	soe: hoe
435	toe: soe, en vermoedelijk ook 761 en 1493.

Regionalismen krijgen hoogst zelden een kans in het rijm. Toch hebben we het Vlaamse ghile (515) en lybaert (1079 en 1095).

Negatief dient er opgemerkt te worden dat ê in het rijm nooit ie geeft, zoals dat wél het geval is in Z-W-Vl., Z-Br. en Holland:

21	planeten: heten
295	twee: mee
311	planeten: heten
571	ghene: clene
579	ghene: clene
595	ghene: clene
615	ghemene: clene, enz...

[p. 688]

-cht- en niet -ft-vormen werden gebruikt:

1029	cracht: macht
1047	cracht: ghewracht
1289	cracht: macht
1435	ghewracht: cracht
1501	cracht: nacht, enz...

Het Vlaamse suffix -like heeft blijkbaar verreweg de voorkeur, aangezien het 22 maal in rijmpositie voorkomt (331, 419, 427, 437, 507, 543, 555, 559, 839, 1465, 1477, 1483, 1495, 1503, 1575, 1619, 1665, 1685, 1705, 1711, 1759, 269) tegen slechts tweemaal -leke (1409 en 1427). Deze laatste vorm kan aan het Brabants ontleend zijn, wat in Gent meer voorkomt.

Ook het Vlaamse suffix -hede heeft, hoewel minder vaak gebruikt, toch de overhand:

417	hoechede: mede
460	mede: hoechede
933	wachede: stede
1099	gestadicheden: seden
1599	stede: hoechede
193	outheden: leden
199	outhede: stede
215	outhede: stede
231	outhede: mede

tegen vier -heit-vormen:

623	seyt: waerheit
803	gheseyt: waerheyt
887	leyt: waerheyt
1873	waerheyt: seyt.

Het is ook mogelijk dat hier aanvankelijk i als lengte-aanduider gebruikt werd, en we dus een geapocopeerde hede-vorm hebben. Het rijm is geen bezwaar: seet, gheleet, leet bestaan, maar het suffix, geschreven -heet, is nooit aangetroffen.

Hoewel dus taalkundig gesproken niets ons dwingt tot het aanvaarden van Gent als bakermat, wijzen de rijmrelicten toch afdoende op een Vlaamse oorsprong. Met behulp van de externe criteria mogen we deze localisering rustig beperken tot Oost-Vlaanderen.

[p. 689]

Over de ouderdom van de tekst valt, filologisch gezien, niet veel te zeggen, daar we alleen de rijmen in ons onderzoek kunnen betrekken. Men weet trouwens hoe hachelijk het is een Mnl. tekst op louter taalkundige criteria in een bepaalde eeuw te willen onderbrengen, om niet van een datum te spreken. Archaïsmen bewijzen niets. Het is dan ook enkel pro forma dat ik wijs op de oude vorm mee (= meer) die in het rijm voorkomt, op een enkele uitzondering na:

863	meer: snee
871	snee: meer
915	twee: meer
957	zee: meer
1459	twee: mee
1745	mee: ontwee
175	twee: meer

behalve:

345	meer: eer
467	lere: mere
963	loudegheer: meer
1336	meer: eer.